Limon
| Limon | |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | |||||||||||||||||
Biyolojik sınıflandırma  | |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| İkili adlandırma | |||||||||||||||||
| Citrus × limon (L.) Osbeck, Reise Ostindien: 250 (1765).
| |||||||||||||||||
Limon (Citrus × limon), yıl boyunca büyümeyi sürdüren, küçük bir ağaç türü ve bu ağacın meyvesidir. Halk dilinde suluzırtlak, cıcık ve zıvrak da denilmektedir.[1]
Limon bitkisi turunç olarak da bilinen Citrus aurantium ile ağaç kavunu olarak bilinen Citrus medica'nın çaprazlanması ile elde edilen bir doğal hibritdir.[2]
Limon Turunçgil limon öncelikle Kuzeydoğu Hindistan, Güney Asya' ya özgü çiçekli bitki Rutaceae ailesinden küçük yaprak dökmeyen bir ağaç türüdür. Ağacın elipsoidal sarı meyvesi dünya çapında mutfak ve mutfak dışı amaçlarla, özellikle hem mutfak hem de temizlik kullanımları olan meyve suyu için kullanılır.[3] Hamuru ve kabuğu ayrıca pişirme ve fırınlamada kullanılır. Limonun suyu yaklaşık %5 ila %6 sitrik asit olup pH'ı ise 2.2 dir ve bu nedenle ekşi bir tadı vardır. Limon suyunun kendine özgü ekşi tadı onu içecek ve limonata ve limon kremalı turta gibi yiyeceklerde önemli bir içerik haline getirir.
Ilıman iklime sahip bölgelerde yetiştirilen ve uçucu yağ taşıyan limon meyveleri Hindistan, Güney Amerika, Güneydoğu Asya, Kaliforniya, Ege ve Akdeniz gibi bölgelerde çok üretilir. Meyve öncelikle suyu için kullanılır, eti ve kabuğu ise aşçılık ve fırıncılık alanlarnda kullanılabilir.
Etimoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]Türkçedeki limon kelimesi, Arapça ve Farsçada aynı anlama gelen līmūn veya līmōn (ليمون) sözcüğünden alıntıdır. Arapça sözcük ise Sanskritçe'de aynı anlama gelen nimbū (निम्बू) sözcüğünden alınmıştır. Antik çağdan beri bilinen acı limonun (citron) değişik türü olarak Avrupa ülkelerine 12. yy'da Arap ülkelerinden getirildiği için Avrupa dillerinde de limon kelimesi Arapçadan alınmıştır.[4]
Limon sözcüğünün bir Türki dilde geçtiği ilk kaynak 1303 tarihli Codex Cumanicus iken, Osmanlıca ve Türkçede ilk atıf 1876 yılında Lehce-i Osmanlı kitabına dayanır.[4]
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]İlk olarak limonun nerede ortaya çıktığı bilinmese de, ilk yetiştirilmeye başlanan yerlerin Güney Hindistan, Myanmar ve Çin olduğu tahmin edilmektedir.
MS 1. yüzyılda Roma İmparatorluğu döneminde Güney İtalya'ya öncü limon meyveleri getirilmiş, ancak tarımı pek yaygınlaşmamıştır.[3] MS 7. yüzyılda limonun İran'da, daha sonra ise Irak ve Mısır'da tarımı yapılır hale gelmiştir.[3] 11. ve 16. yüzyıl arasındaki dönemde ise Avrupa'ya gelen limon, neredeyse bütün Akdeniz havzasında yetiştirilir hale gelmiştir.[3]
1493'te Kristof Kolomb Amerika'yı fethedince pek çok narenciye türü gibi limon da bu kıtaya getirilmiş ve ABD'de başta Kaliforniya ve Florida eyaletleri olmak üzere Amerika kıtasının büyük bir kısmında yetiştirilir hale gelmiştir.[3] 1797'de James Lind, denizcilerin iskorbüt hastalığına karşı korunması ve tedavisi için C vitamini de içeren limon suyunun yemeklere katılmasının yararlı olacağı sonucuna ulaşmıştır.[5]
Kullanım
[değiştir | kaynağı değiştir].jpg)
Limon esas olarak yiyecek olarak kullanılır, ancak aynı zamanda bir süs bitkisi olarak da kullanılır. Zaman zaman limon suyu kontraseptif olarak kullanılmıştır.[6]
Besin olarak
[değiştir | kaynağı değiştir]Özellikle çorbalarda, yemeklerde, salatalarda, lezzeti artırmak için kullanılan limon suyu önemli bir C vitamini kaynağıdır. Limon ve misket limonu limonata yapımında kullanılabileceği gibi içeceklerde garnitür olarak, buzlu çay veya alkolsüz içeceklerde bir dilim şeklinde bardağın içinde veya kenarında kullanılabilir. Limon suya tat vermesi için de kullanılır.
Limon suyu balık yemeği üzerine sembolik olarak sıkılır. İlave olarak limon suyu salamuraya yatırılmış et pişirilmeden önce bir parça şeklinde de kullanılır. Bazı insanlar limonu bir meyve gibi yemeyi sever. Fakat daha sonra sitrik asit ve şekeri dişlerden temizlemek için su kullanmak gereklidir. Limon kendisi veya misket limonu ile birlikte reçel yapımında kullanılır.
Pek çok diğer bitki limon ile aynı tada sahiptir. Yakın zamanda Avustralya'da lemon myrtle bitkisi, limonun popüler bir alternatifi hâline gelmiştir. Bitkinin sıkılan ve kurutulan yaprakları yenilebilir ve limon tadındadır, fakat sitrik asit içermez.
Meyve suyuna ek olarak rendelenmiş limon kabuğu genellikle mutfakta ve pişirme 'de bir aroma bileşeni olarak kullanılır, bkz. Limon sarısı. Sadece işlenmemiş limonun kabuğu tüketime uygundur; Turunçgil meyveleri genellikle mum benzeri bir koruyucu tabaka ile kaplanır ve nakledilmeden önce üzerine 2-fenilfenol (E231) veya tiyabendazol (E233) gibi koruyucular püskürtülür. Bifenil (E230) da daha önce kullanıldı. Bu tür kapsülleri yemek sağlıksız kabul edilir. İşlenmemiş limon kabuğu, limon yağı haline getirilir.
Bazen "limon yaprakları" olarak da anılan kaffir kireç yaprakları esas olarak Tayland mutfağı nda kullanılır.
Alternatif tıp
[değiştir | kaynağı değiştir]
Tonik olarak kullanıldığında sindirim sistemi, bağışıklık sistemi ve deri için yararlı olduğuna dair halk inanışı vardır. Hint geleneksel tıbbı olan Ayurveda da ise bir fincan sıcak limon suyunun ciğerleri temizleyeceğine inanılır. Aromaterapi içinde limonun içerdiği kimyasal maddelerin özellikle de uçucu yağların buharının kişiye verilirse stresi azaltacağı yönünde inanışlar da vardır.
Limon ayrıca içeriğinde bulunan bol C vitamini sayesinde detoks tariflerinde sıklıkla kullanılmaktadır.[7] Asidik yapısı birçok sağlıklı karışımda etkin olarak temel ürün olmasının başlıca nedenidir.
Süs bitkisi
[değiştir | kaynağı değiştir]Limon ağaçları da Orta Avrupa'da gelişir; daha önce limonlukların ayrılmaz bir parçasıydılar. Limon ağacının özelliği tüm yıl boyunca hem çiçek hem de meyve taşımasıdır. Mayıs ortasından ilk dona kadar limon açık havada korunaklı bir yerde olmalıdır. Kışın sıcaklık ışık koşullarına göre ayarlanmalıdır. Limon ağaçları hafif ama soğuk bir yere yerleştirilirse yapraklarda fotosentez için yeterli ışık vardır ancak kökler 12.5 °C'de faaliyetlerini neredeyse tamamen durdurur. Sonuçta ağaç artık yaprakları yeterince besleyemez ve sonuç olarak onları döker.
Kimyasal yapı
[değiştir | kaynağı değiştir]Limon ve diğer turunçgiller pek çok farklı kimyasal maddeyi içerirler. Bir terpen olan D-limonen, limona kokusunu ve tadını veren bir maddedir. Limonlar ayrıca önemli miktarda sitrik asit içerirler. Bu nedenle düşük değerde pH'a ve ekşi tada sahiptirler. İnsan sağlığı için gerekli olan C vitamini (asorbik asit) bakımından zengin olan limon, 100 ml suyunda yaklaşık olarak 50 miligram C vitamini (tavsiye edilen günlük değerin % 55'i) ve 5 gram sitrik asit içerir. Limonlar yağ ve esans özünü çıkartmak için işleme tabi tutulabilirler.
Üretim
[değiştir | kaynağı değiştir]FAO'ya göre Hindistan yaklaşık olarak dünya limon üretiminin % 16,3'ünü tek başına sağlar. 2023 yılına göre ülke bazında limon üretiminde Hindistan'ı, Meksika, Çin ve Türkiye takip eder.
| Sıra | Ülke | Miktar (ton) |
|---|---|---|
| 1 |  Hindistan |
3.787.000 |
| 2 |  Meksika |
3.249.216 |
| 3 |  Çin |
2.414.248 |
| 4 |  Türkiye |
2.325.726 |
| 5 |  Arjantin |
1.998.272 |
| 6 |  Brezilya |
1.724.330 |
| 7 |  İspanya |
1.148.870 |
| 8 |  ABD |
1.012.420 |
| 9 |  Güney Afrika |
809.887 |
| 10 |  Kolombiya |
541.235 |
| Dünya | 23.644.474 |
Türkiye'de çeşitleri
[değiştir | kaynağı değiştir]- Erdemli lamas limonu 21.10.2019 tarihinde Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından tescillenmiş ve Mersin için coğrafi işaret almıştır.[9]
Benzer meyve
[değiştir | kaynağı değiştir]Pek çok bitkinin limon gibi tat veya kokusu vardır.
- Misket limonu, limonlara benzer şekilde kullanılan ekşi bir turunçgil meyvesi
- Kaffir lime yaprakları: Doğu Asya mutfağında yaygındır
- Bazı fesleğen çeşitleri
- Sumak meyveleri, limon Avrupalılar tarafından bilinmeden çok önce kullanıldı
- Cymbopogon (limon otu)
- Limon otu, Lamiaceae ailesinde nane-benzeri çok yıllık otsu bir bitkidir
- İki çeşit kokulu sardunya: Pelargonium crispum (limon sardunya) ve Pelargonium x melissinum (limon otu)
- Limon kekiği[10]
- Limon Mineçiçeği
- Bazı nane çeşitleri
- Magnolia grandiflora ağacının çiçekleri
Galeri
[değiştir | kaynağı değiştir]-
Limon meyvesi ve çiçeği -
Limon, yakın çekim -
Tüm ve dilimlenmiş limonlar -
Limon çiftleri -
Limon ağacı -
Ağaçta limonlar -
Limon ağacı çiçekleri -
Olgunlaşmamış bir limon -
Limon fidesi -
Taze Limon
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ TDK Türkiye Ağızları Sözlüğü
- ^ "Lemon | Definition, Nutrition, Uses, & Facts | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 23 Kasım 2024. 14 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2025.
- ^ a b c d e Julia F. Morton (1987). "Lemon in Fruits of Warm Climates". Purdue University. ss. 160-168. 26 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2019.
- ^ a b "limon". Nişanyan Sözlük. 19 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2019.
- ^ James Lind (1757). A treatise on the scurvy. Second edition. Londra: A. Millar.
- ^ Keith Hopkins: Contraception in the Roman Empire. In: Comparative Studies in Society and History. 8/1, 1965, S. 135.
- ^ "Limon - Sağlıklı Ve Doğru Detoks Tarifleri". detokslar.com. 28 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mart 2021.
- ^ "Crops > Lemons and limes". Produktionsstatistik der FAO 2018 (İngilizce). 12 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mart 2020.
- ^ "Erdemli Lamas Limonu". Türk Patent ve Marka Kurumu. 24 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi24 Aralık 2023.
- ^ Lisa Baker Morgan; Ann McCormick (15 Ocak 2015). Homegrown Herb Garden: A Guide to Growing and Culinary Uses. Quarry Books. ss. 148-. ISBN 978-1-59253-982-6.
