Mihail Saltıkov-Şçedrin

Mihail Saltıkov-Şçedrin
İvan Kramskoy tarafından yapılmış Saltıkov-Şçedrin portresi
Meslek	Romancı, gazeteci, öykü yazarı, oyun yazarı, devlet memuru, dergi editörü
Milliyet	Rus
Dönem	1847–1889
Önemli eserler	Bir Kasıabanın Hikâyesi Golovlyov Ailesi Masallar
İmza

Mihail Saltıkov-Şçedrin (Rusça: Михаи́л Евгра́фович Салтыко́в-Щедри́н), doğum adıyla Mihail Yevgrafoviç Saltıkov, yaşamı boyunca Nikolay Şçedrin (Rusça: Николай Щедрин) takma adıyla bilinen, 19. yüzyılın önde gelen Rus yazar ve satir yazarlarındandı. Hayatının büyük bölümünü çeşitli görevlerde devlet memuru olarak geçirdi. Şair Nikolay Nekrasov’un ölümünden sonra Rus edebiyat dergisi Oteçestvenniye Zapiski’nin editörlüğünü üstlendi; ancak dergi 1884’te Çarlık tarafından kapatıldı.

Saltıkov eserlerinde hem keskin gerçekçiliği hem de grotesk öğelerle iç içe geçmiş satirik fanteziyi ustalıkla kullandı. En bilinen yapıtları olan aile kroniği niteliğindeki Golovlyov Ailesi (1880) ve Bir Kasabanın Hikâyesi (1870, başka bir çeviride Ahmaklar Kenti) 19. yüzyıl kurgu edebiyatının önemli eserleri arasında yer alır. Saltıkov, Rus edebi Gerçekçiliğinin başlıca temsilcilerinden biri kabul edilir.

Biyografi

Mihail Saltıkov, 27 Ocak 1826’da Spas-Ugol köyünde (günümüzde Moskova Oblastı’na bağlı Taldomski rayonu) doğdu. Beşi erkek, üçü kız olmak üzere sekiz çocuklu büyük bir soylu ailenin ferdiydi. Babası Yevgraf Vasilieviç Saltıkov (1776–1851), annesi ise Olga Mihaylovna Saltıkova (1801–1874; evlenmeden önceki soyadı Zabelina) idi. Baba tarafından, kökeni Morozov boyar ailesinin bir koluna dayanan kadim Saltıkov ailesine mensuptu. Kadife Kitap’a göre ailenin kurucusu, 14.–15. yüzyıllarda yaşamış Morozov hanedanından İvan Semenoviç Moroz’un torunu Mihail İgnatieviç Morozov’dur; “Saltık” lakabı ise Eski Kilise Slavcasında “kendi yolundan giden” anlamına gelmektedir. Saltıkov ailesi ayrıca Polonya heraldikası’nda yer alan Sołtyk armalarını da taşımıştır. Aile, Rusya tarihinde pek çok önemli devlet adamı ve hanedan mensubu yetiştirmiştir; Praskovya Saltıkova ve kızı Rusya İmparatoriçesi Anna bunlardan en bilinenleridir.

Saltıkov’un annesi, Moskova’nın zengin tüccar ailelerinden Zabelinlere mensuptu. Dedesi Mihail Petroviç Zabelin, 1812’de ordu için yaptığı yüksek miktardaki bağış sayesinde kalıtsal asalet hakkı kazanmıştı. Doğduğunda babası elli, annesi ise yirmi beş yaşındaydı. Çocukluk yıllarını, Tver ve Yaroslavl Guberniyası sınırındaki Poshehonye bölgesinde bulunan aile malikanesinde geçirdi.

Saltıkov daha sonra çocukluk ve gençliğini anlattığı Poshehonye’de Eski Zamanlar romanında, serfliğin bütün toplumsal katmanları yozlaştıran karanlık etkilerini dile getirdi. Ailesindeki zorlayıcı atmosfer de onun eserlerine yansımıştır. Zayıf ve dindar babasına karşılık, güçlü iradeli annesi baskın bir figürdü ve hem uşaqlar hem de çocuklar üzerinde korku salıyordu. Bu aile yapısı daha sonra Golovlyov Ailesi romanında yeniden işlenmiş, “meşrulaştırılmış köleliğin insan ruhu üzerindeki yıkıcı etkisi” Saltıkov-Şçedrin’in başlıca temalarından biri olmuştur.

Saltıkov ailesinde sık sık kavgalar yaşanır, çocuklara ne sevgi ne de ilgi gösterilirdi. Mihail, evin içinde görece bir özgürlüğe sahip olmasına rağmen kendini yalnız ve ihmal edilmiş hissederdi. Daha sonra pişmanlıkla hatırladığı bir başka nokta da, çocukluğunda doğayla bağının tamamen kopuk olmasıydı: çocuklar esas konakta yaşar, dışarıya nadiren çıkarılır, “hayvanları ve kuşları yalnızca haşlanmış ya da kızartılmış halleriyle” tanırlardı. Nitekim yazarın eserlerinde doğa tasvirlerinin çok az olması bu durumla açıklanır.

Eğitim

Saltıkov’un okuduğu Tsarskoe Selo Lisesi’nin 19. yüzyıldan bir gravürü

Mihail’in ilk eğitimi düzensizdi; fakat olağanüstü algı gücüne sahip bir çocuk olduğundan altı yaşına geldiğinde Fransızca ve Almancayı akıcı şekilde konuşuyordu. Serf ressam Pavel Sokolov ve yerel bir din adamı ona Rusça okuma-yazmayı öğretti. Küçük yaşta hevesli bir okur haline geldi; sekiz yaşında okuduğu İncil’i hayatındaki en önemli etkilerden biri olarak anmıştır. Çocukluk arkadaşları arasında daha sonra edebiyatçı, dergi editörü ve yayıncı olacak Sergey Yuriyev de vardı. 1834’te ablası Nadejda Moskova’daki Yekaterinski Koleji’nden mezun olunca, Mihail’in eğitimi ailenin eve getirdiği mürebbiyelerle sürdü. Avdotya Vasilevskaya onun ilk özel hocası oldu; ayrıca Latinceyi papaz İvan Vasilieviç’ten, başka dersleri ise öğrenci Matvey Salmin’den aldı.

On yaşında Moskova Asilzadeler Enstitüsü’ne (Dvoryanskiy institutu) üçüncü sınıftan başlayarak kabul edildi ve 1838’e kadar burada okudu. Ardından Sankt-Peterburg’daki Tsarskoe Selo Lisesi’ne geçti ve altı yıl burada eğitim gördü. Arkadaşları arasında sonradan Dışişleri Bakanı olan Prens Aleksey Lobanov-Rostovski de vardı. Ancak okulun eğitiminin kalitesi düşüktü. Saltıkov daha sonra Teyzeye Mektuplarında bu yılları şöyle anlatacaktı: “Bize verilen bilgiler yetersiz, dağınık ve neredeyse anlamsızdı… Bu bir eğitim değil, sosyal ayrıcalığın bir parçasıydı: yukarıda biz, yani boş vakti ve gücü olanlar; aşağıda ise tek bir kelimeyle özetlenen mujikler.”

Lisede şiir yazmaya başladı; Lord Byron ve Heinrich Heine’den çeviriler yaptı. Okuldaki gelenek gereği her sınıfın bir “Pușkin varisi” seçilirdi ve onun sınıfında bu unvan Mihail’e verildi. İlk şiiri “Lir” (The Lyre), Puşkin’e bir övgü niteliğindeydi ve 1841’de Biblioteka Dlya Chteniya dergisinde yayımlandı. 1844–45 yıllarında Sovremennik’te sekiz şiiri daha çıktı. Bu dönemde Mihail Yazykov’un edebî çevresine katıldı; zaman zaman Vissarion Belinski de bu toplantılara geliyordu. Belinski’nin makaleleri Saltıkov üzerinde büyük etki bıraktı.

1844’te liseden mezun olduğunda başarılı öğrencilerden biri olarak doğrudan Savunma Bakanlığı Şansölyeliği’ne atandı. Bu, onun Sankt-Peterburg Devlet Üniversitesi’ne girme hayalini sona erdirdiği için onu mutsuz etti. Aynı yıl Oteçestvenniye Zapiski ve Sovremennik ile işbirliğine başladı; bu dergiler için çocuk edebiyatı ve ders kitapları hakkında eleştiriler yazdı. Keskin eleştirilerinde Belinski’nin etkisi açıkça hissediliyordu. Bu dönemde Fransa’dan gelen sosyalizm düşüncelerine ilgi duymaya başladı. “Belinski’nin makaleleriyle yetişmiş biri olarak kendimi doğal olarak Batıcılar arasında buldum. Ama o dönemin edebiyatında hâkim olan Alman felsefesine değil, içgüdüsel olarak Saint-Simon, Fourier ve özellikle George Sand’ın Fransası’na yakınlık duyan küçük bir çevreye bağlandım… Bu sempati 1848’den sonra daha da güçlendi,” diye hatırlamıştı. Bu yıllarda edebiyat eleştirmeni Valerian Maykov ve iktisatçı Vladimir Milyutin ile dost oldu, Petrashevski çevresine katıldı. Daha sonra Mihail Petraševski’yi “sevgili, unutulmaz dost ve öğretmen” diye anacaktı.

Edebi kariyeri

Vyatka’daki Saltıkov evi (günümüzde Kirov’da müze)

Saltıkov ilk olarak 1847’de Çelişkiler adlı kısa romanıyla (M. Nepanov takma adıyla) edebiyata adım attı. Eserin adı, soylu ideallerle gerçek hayatın dehşetleri arasındaki karşıtlığı vurgulayan temel motife işaret ediyordu. Ardından 1848’de, konusu ve karakterleri bakımından Gogol’ü andıran, sosyal adaletsizlikleri ve bireyin toplumsal sorunlarla başa çıkamamasını işleyen Karmaşık Bir İş adlı toplumsal roman yayımlandı. Bu eser, Nikolay Dobrolyubov tarafından “yoksul insanlara yönelik içten bir sempatiyle dolu, insani duygular ve olgun düşünceler uyandıran” bir yapıt olarak övülürken, Nikolay Çernişevski tarafından da “genç kuşağın ilgisini çeken ve yankı uyandıran bir kitap” olarak tanımlandı. Ancak Çelişkilerin yayımlanması, 1848 Fransız Devrimi sonrasında yetkililerin aşırı tepkisinin bir sonucu olarak Saltıkov’un Vyatka’ya sürgün edilmesine yol açtı. 26 Nisan 1848’de Çar I. Nikolay yazarın tutuklanması ve sürgüne gönderilmesi kararını imzaladı.

Sürgünün ilk aylarında Saltıkov çoğunlukla resmi belgelerin kopyalanmasıyla uğraştı. Daha sonra Vyatka valisinin özel elçisi yapıldı; bu görevdeki temel sorumluluğu kavgalar, küçük rüşvet ve zimmete para geçirme vakaları ile polis suiistimallerine dair soruşturmalar yürütmekti. “Vyatka esareti” diye adlandırdığı bu durumdan kurtulmak için çaresiz girişimlerde bulundu, ancak her başvurusuna “zamansız” cevabı verildi. Bir gün hayatının geri kalanını burada geçirmek zorunda kalabileceğini fark etmeye başladı. Kardeşine yazdığı bir mektupta, “Bu düşünce öylesine tiksindirici ki saçlarım diken diken oluyor,” diye yakınıyordu. Yine de yerel seçkinlerin ona gösterdiği sıcak ilgi ve sempati Saltıkov’a moral oldu; Vyatka’nın saygın ailelerinin evlerine davet edildi. Bu çevreler arasında, daha sonra eşi olacak vali yardımcısı Boltin’in kızı Elizaveta Apollonovna da vardı.

Vyatka’da bulunduğu sırada Saltıkov genç kızların ve kadınların eğitim kalitesini köklü biçimde iyileştirme fikrine kapıldı. O dönemde Rusya’da doğru dürüst tarih ders kitabı bulunmadığından, kendisi bir kitap yazmaya karar verdi. Kısa Rusya Tarihi adını verdiği eser, birçok kaynaktan derlenmiş yoğun metinden oluşan 40 el yazması sayfadan ibaretti. Tatil için Tver yakınlarındaki bir köye gittiğinde üzerinde çalıştığı bu kitabı daha sonra Vyatka’ya gönderdi ve dizi halinde yayımlanmasını sağladı.

1848’de Petraşevski çevresinin çok sayıda üyesi tutuklanınca, Saltıkov da grubun faaliyetleriyle bağlantısı üzerine ifade vermek üzere başkente çağrıldı. Yetkilileri zararlı fikirler yayma niyetinde olmadığına ikna etmeyi başardı ve güvenle Vyatka’ya geri döndü. 1850 yazında yerel yönetimde danışman olarak görevlendirildi; bu, sık sık eyalet içinde resmi yolculuklar yapmasını gerektiriyordu. Çoğu, Eski İnançlılar ile ilgili meselelerle bağlantılıydı. Bir araştırmacı olarak Vyatka, Perm, Kazan, Nijniy Novgorod ve Yaroslavl guberniyalarını dolaştı. Aynı yıl Rusya’nın en büyüklerinden biri sayılan Vyatka tarım sergisinin organizatörlüğünü üstlendi. Bütün bu deneyimler, Saltıkov’a ileride yazacağı hicivler için paha biçilmez malzeme sağladı.

Taşra Tabloları

1850’lerde Saltıkov-Şçedrin

1855’te Çar I. Nikolay’ın ölümüyle ülkedeki siyasi iklim hızla değişti. Kasım 1855’te Saltıkov’a Vyatka’dan ayrılma izni verildi; bu kararın arkasında yeni vali Lanskoy’un etkili olduğu söylenmektedir. Ocak 1856’da Petersburg’a dönen yazar, Şubat ayında İçişleri Bakanlığı’na atandı. O döneme kadar kaleme aldığı ve daha sonra Taşra Tabloları adıyla bilinecek hikâyeler ve denemeler, Rusya’daki serfliği sembolize eden hayali Krutogorsk kasabasında geçiyordu. İvan Turgenyev ilk okuyanlardan biri olarak eseri beğenmedi ve onun tavsiyesi üzerine, halen güçlü olan sansürü de göz önünde bulunduran Nikolay Nekrasov, çalışmayı Sovremennikte yayımlamayı reddetti. Ancak Ağustos 1856’da Mihail Katkov’un çıkardığı Russkiy Vestnik (Rus Habercisi) dergisi Taşra Tablolarını N. Şçedrin imzasıyla yayımlamaya başladı. Serfliğe karşı güçlü bir eleştiri ve taşra bürokrasisini sert bir dille hicvetmesiyle eser büyük yankı uyandırdı ve Saltıkov’u bir anda üne kavuşturdu. Eleştirmenler onu Nikolay Gogol’ün varisi olarak görmeye başladılar. Taras Şevçenko günlüğüne şu satırları yazdı: “Hayranlık duyuyorum... Ey ölümsüz Gogol, böyle bir dehanın senin takipçin olarak ortaya çıktığını görüyorsun, ne kadar mutlu olmalısın.” 1857’de Sovremennik geri adım atarak Saltıkov’u övdü; ancak Dobrolyubov ve Çernişevski’nin yorumları esere aslında hiç sahip olmadığı “imparatorluğun temellerini sarsma amacı” atfetmişti.

1857’de Russkiy Vestnik Saltıkov’un Pazuhin’in Ölümü adlı oyununu yayımladı. Taşra Tabloları ile aynı çizgide olan bu oyunun sahnelenmesi sansür tarafından yasaklandı; gerekçe, “Buradaki karakterler toplumun tam bir ahlaki çöküş içinde olduğunu kanıtlamaya yöneliktir” oldu. Yazarın bir diğer oyunu olan Gölgeler (1862–1865), bürokrasinin kariyerizm ve ahlaksızlığını konu ediniyor; bu eser arşivlerde keşfedildikten sonra 1914’te yayımlandı ve ilk kez sahnelendi.

Sol radikaller Saltıkov’u kendi saflarına çekmeye çalışsalar da, onun amacı “imparatorluğun temellerini sarsmak” değildi. Petersburg’a döndükten sonra kısa sürede önemli idari görevlere yükseltildi. Ona göre “dürüst insanlar, hâlâ haklarına tutunmaya çalışan serflik yanlılarını yenmek için devlete yardım etmeliydi.” Edebi başarısı, devlet hizmetinden ayrılmayı düşünmesine yol açmadı. Bunun kısmen pratik nedenleri de vardı: 1856’da Vyatka vali yardımcısının kızı Elizaveta Boltina ile evlenmiş, bir yandan annesinin maddi desteği azalmış, diğer yandan kendi ihtiyaçları artmıştı. 1858’e kadar İçişleri Bakanlığı’nda çalışmaya devam eden Saltıkov, Rus polis teşkilatı üzerine hazırladığı raporun ardından Ryazan’a vali yardımcısı olarak atandı. Burada “Yardımcı Robespierre” lakabını aldı. 15 Nisan 1858’de Ryazan’a sıradan bir araba ile gelişinin gösterişsizliği, Taşra Tablolarının ünlü yazarı olarak tanınan Saltıkov’u görmeye alışkın yerel çevreyi şaşırttı. Küçük bir eve yerleşti, halkla sık sık görüştü ve misafir kabul etti. En önemli hedefi, düşük rütbeli yerel memurlara temel gramer öğretmekti; akşamlarını onların bozuk raporlarını düzeltmeye ayırıyordu. 1862’de Tver’e tayin edilen Saltıkov, burada zaman zaman vali vekilliği de yaptı. 1861 Köylülerin özgürleştirilmesi reformlarının ateşli bir destekçisi olarak, köylülere kötü davranan birçok toprak sahibini bizzat dava etti.

Bu süreçte edebiyat çalışmalarına da devam etti. 1860–1862 yıllarında (çoğunlukla Vremya dergisinde) birçok kısa öykü ve skeç yayımladı. Bunların bir kısmı daha sonra Masum Hikâyeler (1857–1863) adı altında toplandı ve Maksim Gorki’nin “ev içi gündeliklikler üzerinden siyaset yapma yeteneği” olarak tanımladığı üslubu sergiledi. Nesir Satirleri (1859–1862) adlı derlemede ise yazar ilk kez, ezilenlerin kayıtsızlığından duyduğu öfkeyi açıkça ortaya koydu. “İnsandan kendini geliştirmesi beklenemez; bütün düşüncesi sadece bir dileğin etrafında dönüyorsa: açlıktan ölmemek,” diye yazmıştı. Bu yıllarda Saltıkov’un tarım reformları üzerine kaleme aldığı birçok makale de Moskovskiye Vedomosti gazetesinde yayımlandı; burada en önemli rakibi gazeteci Vladimir Rjevsky idi.

Sovremennik

Mihail Saltıkov, yaklaşık 1870

1862’de Saltıkov devlet hizmetinden ayrılarak Moskova’ya gitti ve burada kendi dergisini çıkarmayı düşündü. Ancak Eğitim Bakanlığı’nın Prens D. A. Obolenski başkanlığındaki özel komitesi buna izin vermedi. 1863 başlarında Saltıkov, Dobrolyubov’un ölümü ve Çernişevski’nin tutuklanmasıyla zayıflamış olan Nekrasov’un Sovremennik dergisine katılmak üzere Petersburg’a taşındı. Burada Pompadourlar dizisinin ilk taslaklarını yayımladı ve Svistok (Düdük) adlı hiciv eki için N. Şçedrin, K. Turin ve Mihail Zmiev- Mladentsev takma adlarını kullanarak yazılar kaleme aldı.

1863–1864 yıllarında yayımlanan Bizim Toplumsal Yaşamımız makaleleri, Rusya’daki nihilizmin “yeni eğilimlerini” inceleyerek radikal Russkoye Slovo ile sert bir polemik başlattı. Saltıkov, önce Dmitri Pisarev’in Rus aydınlarının doğa bilimlerine daha çok eğilmeleri gerektiği yönündeki beklenmedik çağrısını alaya aldı. 1864’te Pisarev Russkoye Slovoda yayımlanan “Masum Mizahın Çiçekleri” başlıklı yazısıyla cevap verdi ve Saltıkov’u “iyi sindirim için gülme” anlayışını beslemekle suçladı. Saltıkov’un karşı yazısında ise Pisarev’i “izolasyonculuk” ve “elitizmle” suçlaması, Çernişevski’nin Ne Yapmalı? adlı romanı etrafında yürütülen tartışmalarla birleşince, Fyodor Dostoyevski bu süreci “Rus nihilizminin bölünmesi” olarak nitelendirdi.

Saltıkov diğer yandan Dostoyevski kardeşlerin Grajdanin (Vatandaş) dergisine karşı da sert yazılar yazdı. Fyodor Dostoyevski, Dobrolyubov’un ölümü ve Çernişevski’nin tutuklanmasından sonra Rusya’daki radikal hareketin cansız ve dogmatik hale geldiğini öne sürünce, Saltıkov onu ve diğer pochvennikleri “gerici” ilan etti. Ayrıca Maksim Antonoviç ile aralarındaki ve Grigori Yeliseev’in desteklediği çatışma sonunda Saltıkov-Şçedrin dergiden ayrıldı. O dönemde yazdığı öykü ve skeçlerin yalnızca küçük bir bölümü daha sonra Masum Hikâyeler, Zamanın İşareti ve Pompadourlar gibi kitaplara girdi.

Sovremennikten aldığı düşük maaşa bağımlı olan Saltıkov, ek iş arayışına girdi ve sık sık Nekrasov’la tartıştı, edebiyatı tamamen bırakma tehdidinde bulundu. Avdotya Panayeva’nın anılarına göre “o günlerde ruh hali kararmıştı ve onda yeni bir alışkanlık fark ettim – sanki görünmez bir bağdan kurtulmaya çalışır gibi yaptığı ani boyun hareketi. Bu alışkanlık ömrünün sonuna kadar onda kaldı.” Maddi sıkıntılar onu yeniden devlet hizmetine dönmeye zorladı ve Kasım 1864’te Penza’da hazine dairesi başkanı oldu. İki yıl sonra aynı görevi Tula ve ardından Ryazan’da üstlendi. Lyceum’dan arkadaşı ve dönemin Maliye Bakanı Mihail Reytern’in desteğiyle, sert mali denetim politikaları uyguladı ve Tula, Ryazan ve Penza’daki idarecilerin çoğuyla ters düştü. Aleksandr Skabiçevski’nin aktardığına göre, “korkunç bağırışı insanları irkiltse de hiç kimse ondan korkmazdı; herkes onu severdi, çünkü astlarının ihtiyaçlarını gözetir ve küçük hatalarını işin gidişatını etkilemediği sürece görmezden gelirdi.”

Sonunda Ryazan valisi, Saltıkov hakkında gayriresmî bir şikâyette bulundu. Bu şikâyet, Jandarma Özel Kolordusu genelkurmay başkanı Kont P. A. Şuvalov tarafından dikkate alındı ve Saltıkov’un “hukuk ve düzenin sürdürülmesiyle bağdaşmayan fikirleri teşvik ettiği” ve “yerel yönetimlerle sürekli çatışma içinde olduğu, onların emirlerini eleştirdiği ve hatta engellediği” yönünde bir rapor hazırlandı. 14 Temmuz 1868’de Saltıkov emekli oldu; böylece “Rus tarihinin en tuhaf devlet görevlilerinden birinin” memuriyet kariyeri sona erdi. Yıllar sonra tarihçi M. Semevski’ye, devlet hizmetinde geçen yılları hafızasından silmeye çalıştığını itiraf etti. Ancak Semevski, “Rus bürokratik hiyerarşisinin bütün kademelerini derinlemesine bilmeseydi, böyle bir yazar da olamazdı” deyince Saltıkov buna hak verdi.

Oteçestvenniye Zapiski

Nikolay Ge tarafından yapılmış Mihail Saltıkov portresi, 1872

1 Temmuz 1866’da Sovremennik kapatıldı. O sonbaharda Nekrasov, yayıncı Andrey Krayevski ile görüşerek Oteçestvenniye Zapiskiyi “kiraladı”. Eylül 1868’de Saltıkov derginin yeniden şekillenen kadrosuna katıldı ve gazetecilik bölümünün başına geçti. Aralık 1874’te annesinin cenazesinde ağır bir soğuk algınlığına yakalanmasıyla başlayan sağlık sorunları nedeniyle tedavi için yurtdışına çıkmak zorunda kaldığında, Nekrasov Pavel Annenkov’a Nisan 1875 tarihli mektubunda şöyle yazıyordu: “Gazetecilik işi bizim için hep zor olmuştur, şimdi ise tamamen paramparça oldu. Saltıkov bunu mertçe ve cesurca omuzladı, biz de elimizden geldiğince ona ayak uydurmaya çalıştık.” Saltıkov 28 Mayıs 1884’te Annenkov’a yazdığı bir başka mektupta şunları dile getirdi: “Bu, kendi yüzü olan tek dergiydi… En yetenekli insanlar Oteçestvenniye Zapiskiyi kendi evleri gibi görürlerdi. Benim zevkime ve sağduyuma güveniyor, editörlük kesintilerimi asla kıskanmazlardı. ‘OZ’de zayıf işler yayımlandı ama asla aptalca işler yayımlanmadı.” 1869’da Saltıkov’un Zamanın İşaretleri ve Taşradan Mektuplar eserleri yayımlandı. Bu yazıların ana fikri, reformların başarısız olduğu ve Rusya’nın hâlâ köylünün hiçbir hakkının olmadığı mutlak monarşi ülkesi olarak kaldığıydı. “Parmaklıklar kaldırıldı ama Rusya’nın kalbi tek bir kıpırtı bile göstermedi. Serflik kaldırıldı, ama toprak sahipleri sevindi” diye yazıyordu.

1870’te Bir Kentin Tarihi (İstoriya odnogo goroda) yayımlandı. Grotesk ve siyasi açıdan riskli olan bu roman, hayali Ahmaklar Kenti’nin (Foolsburg) trajikomik tarihini, talihsiz tebalarını ezen ardı ardına gelen canavar yöneticiler aracılığıyla anlatıyordu. Eser, Rus devlet geleneğinin ve yaşam tarzının tamamına yönelik bir hicivdi: sürekli kötü yönetim, gereksiz baskı, anlamsız zorbalık ve mazlumların kayıtsızlığıyla malul bir sistem. Roman, her şeyi süpürüp götüren ve “tarihi durduran” ölümcül bir “şey”le sona eriyordu ki, bu da birçok kişi tarafından radikal siyasal değişim çağrısı olarak yorumlandı. Saltıkov’un 1863–1874 yılları arasında kaleme aldığı Pompadurlar ve Pompadur Hanımlar dizisi (İngilizce çevirilerde The Pompadours), Bir Kentin Tarihinin adeta uydu metniydi; hayali kroniklere gerçek hayattan örnekler sunuyordu. Bir Kentin Tarihi büyük tartışmalara yol açtı. Aleksey Suvorin yazarı, Rus tarihini kasıtlı olarak çarpıtmakla ve Rus halkına hakaret etmekle suçladı. Saltıkov ise, “İnsanların delilik boyunduruğu altında nasıl yaşadıklarını göstererek okurda neşeyi değil, en acı duyguları uyandırmayı umuyordum… Alay ettiğim şey devletin tarihi değil, belirli bir durumdur” diye açıklama yaptı.

1873’te Taşkentliler (Gospoda Taşkenttsı) yayımlandı. Saltıkov’un icat ettiği “Taşkentçi” terimi, imparatorluğun uzak bölgelerindeki ayaklanmaları bastırmak üzere gönderilen idarecileri tanımlıyordu. Bu eser, köylü ayaklanmalarını acımasızca bastırmayı savunan sağcıları hedef alan bir hicivdi ve yeni bir toplumsal roman formu denemesiydi. 1877’de ise Ölçülülük ve Doğruluk Alanlarında başlıklı hiciv skeçleri yayımlandı. Bu skeçlerde Fonvizin, Griboyedov, Gogol ve diğer klasik Rus yazarlarının karakterleri çağdaş siyasal bağlamda kullanılıyordu.

Son yılları

Saltıkov, 1880

İyi Niyetli Konuşmalar (Благонамеренные речи, 1876), yeni Rus burjuvazisine ait karakterleri konu aldı. 2 Ocak 1881’de Saltıkov, avukat ve yazar Yevgeni Utin’e şöyle yazmıştı: “Aileye, devlete, mülkiyete baktım ve bunların aslında var olmadığını gördüm. Ve özgürlüklerin uğruna verildiği bu ilkelerin, onları savunuyor görünenler tarafından bile artık ilke olarak ciddiye alınmadığını fark ettim.” İyi Niyetli Konuşmalar başlangıçta Golovlyov ailesine dair birkaç hikâye içeriyordu. 1880’de Saltıkov-Şçedrin bunları ayırarak bağımsız bir kitap hâline getirdi. Bu kitap, toprak temelli dvoryanstvonun (soylular sınıfı) çöküşünü sergileyen en ünlü romanına dönüştü. Golovlyovlar Ailesi (Господа Головлёвы, 1880; Türkçeye Soyluların Ailesi olarak da çevrilmiştir), aile kurumunu toplumun temel taşı olarak ele alan ve üç kuşak boyunca bir Rus soylu ailesinin ahlaki ve fiziksel çöküşünü izleyen kasvetli bir incelemedir. Romanın merkezinde, Rusçada İyuduşka (küçük Yahuda) lakabıyla anılan Porfiri Golovlyov vardır; bu karakterin adı, kör ikiyüzlülük ve yıkıcı bencilliğin simgesi hâline gelmiştir.

1870’lerde Saltıkov Moskova’daki malikanesini satıp Oranienbaum (bugünkü Lomonosov) yakınlarında bir mülk aldı ve burayı “benim Mon Repos’um” diye adlandırdı. Ancak başarısız bir toprak sahibi oldu ve sonunda ciddi zarar ederek mülkü elden çıkardı. Bu deneyiminden esinlenen öyküler daha sonra Mon Repos Sığınağı (Убежище Монрепо, 1879) ve Tüm Yıl Boyunca (Круглый год) adlı eserlerine yansıdı. Her iki kitap da Rus kapitalizminin köklerine yönelik sert bir eleştiri niteliğindeydi. Tüm Yıl Boyunca, II. Aleksandr’ın öldürülmesi sonrasında artan sansür yüzünden yarım kaldı.

1875–1885 yılları arasında Saltıkov sık sık tedavi için Almanya, İsviçre ve Fransa’ya gitti. Bu seyahatlerin ürünü, Yurtdışında (За рубежом, 1880–1881) adlı skeçler dizisi oldu. Burada Avrupa’nın saygınlık maskesi altında Rusya’dakilere benzer sefaletleri gizlediğini öne sürdü. 1882’de Teyzeye Mektuplar (Письма к тётеньке) yayımlandı; bu eser, sıkı sansür koşullarında yazılmış, topluma ve özellikle de kültürel elitlere yönelik bir hicivdi.

Nikolay Yaroşenko’nun portresi, 1886

1883’te, artık ağır hasta olan Saltıkov, 1877–1878 yıllarında yazmaya başladığı Modern İdil (Современная идиллия) adlı romanını yayımladı. Bu eser, otoritelere bağlılık göstermeye hevesli aydınları hedef alıyordu. Aynı dönemde Poşehonye Hikâyeleri (Пошехонские рассказы, 1883), Alacalı Mektuplar (Пёстрые письма, 1884) ve Bitmemiş Konuşmalar (Недоконченные беседы, 1886) yayımlandı. Ancak bu sırada Oteçestvenniye Zapiski üzerindeki sansür baskısı giderek artıyordu. Saltıkov’un yazıları derginin başlıca hedefiydi; İyi Niyetli Konuşmaların yayımlandığı Mayıs 1874 sayısı imha edildi, diğer birçok yazısı sansürlenerek çıkarıldı. 1874–1879 arasında dergi, çoğu Saltıkov’un eserleri nedeniyle, tam 18 sansür cezasına uğradı.

1884’te Oteçestvenniye Zapiskinin kapanması Saltıkov için ağır bir darbe oldu. “Okurlarımla konuşma imkânım elimden alındı ve bu acı, diğer her şeyden daha güçlü” diye yakınmıştı. Yazar Vladimir Korolenko da 1889’da şunları yazdı: “Oteçestvenniye Zapiskinin kapanışıyla birlikte bütün Rus basını darbe yedi… Eskiden canlı bir dokunun olduğu yerde şimdi boşluk var. Ve Şçedrin’in hayatı, bu ‘kesinti’ yüzünden yıllarca kısalmış oldu.”

Saltıkov-Şçedrin’in son eserleri Vestnik Evropy ve Russkiye Vedomosti dergilerinde yayımlandı. Bunlar arasında Belli Bir Yaştaki Çocuklar için Masallar (Сказки для детей изрядного возраста; daha çok Fabllar adıyla bilinir) ve Hayattaki Ufak Şeyler (Мелочи жизни, 1881–1887) sayılabilir. Sonuncusu, günlük hayatın baskısı altında ezilen sıradan insanlara dair gerçekçi mini dramalardan oluşuyordu. Saltıkov’un son eseri, yarı otobiyografik romanı Poşehonye’de Eski Yıllar (Пошехонская старина) oldu; bu eser 1887–1889 arasında Vestnik Evropyde yayımlandı. Ölmeden kısa süre önce dostu Nikolay Mihaylovski’ye yazdığı bir mektupta “Rusçada onur, vatan, insanlık diye kelimeler vardı… Hatırlatılmayı hak ediyorlar” diyerek Unutulmuş Kelimeler adlı bir eser planladığını belirtmiş, ancak bunu yazmaya hiç başlayamamıştır.

Mihail Yevgrafoviç Saltıkov-Şçedrin felç sonucu Sankt-Peterburg’da öldü ve vasiyeti üzerine Volkovo Mezarlığı’na, İvan Turgenyev’in yanına defnedildi.

Mirası

Tver’deki Saltıkov-Şçedrin Anı Evi

Mihail Bulgakov da Saltıkov’tan etkilenen yazarlar arasındaydı.

Mihail Saltıkov-Şçedrin, Rus edebiyatı tarihinin en önemli hiciv yazarlarından biri olarak kabul edilir. Eleştirmen ve biyografi yazarı Maria Goryaçkina’ya göre, yazar “çağdaş Rus yaşamının satirik ansiklopedisini” oluşturmayı başarmıştır. Önce serfliğin toplumu aşağılayıcı etkilerini, ardından da kaldırılmasının ardından ortaya çıkan yolsuzluğu, bürokratik verimsizliği, aydınlar arasındaki fırsatçılığı, iktidardakilerin açgözlülüğü ve ahlaksızlığını; ayrıca halkın kayıtsızlığını, uysallığını ve toplumsal hareketsizliğini hedef almıştır. Masallar dizisi ile başyapıt sayılan iki romanı Bir Kentin Tarihi ve Golovlyovlar Ailesi bu mirasın doruk noktalarıdır. Maksim Gorki 1909’da şöyle yazmıştır: “Onun hicvinin önemi büyüktür; özellikle de Rus toplumunun 1860’lardan günümüze kadar izleyeceği yolu neredeyse kahince bir öngörüyle göstermesinde.”

Edebi eleştirmen James Wood, Şçedrin’i Knut Hamsun ve edebi modernizmin öncülerinden biri olarak görmüştür:

Sovyet eleştirmenleri Saltıkov-Şçedrin’i “gerçek bir devrimci” olarak överken, kapitalizmin tarihsel olarak ilerici rolünü fark etmemesi ve ortaya çıkan proletaryanın önemini anlayamaması bir “eksiklik” olarak değerlendirilmiştir. Karl Marx (Rusça bilen ve Şçedrin’e büyük saygı duyan) Mon Repos’ta Sığınak (1878–1879) eserini okumuş ancak çok etkilenmemiştir; “Son bölüm zayıf, yazarın genel olarak olumlu yanları güçlü değil” diye yazmıştır. Marx’ın Taşkent Beyleri ve Petersburg’da Taşra Günlüğü gibi diğer eserlerini de okuduğu bilinmektedir.

Bazı çağdaşları (örneğin Nikolay Pisarev, Aleksey Suvorin) Saltıkov’u “gülmek için gülen” biri olmakla suçladı. Vladimir Korolenko ise buna karşı çıkmış, onun kahkahasını Rus yaşamının özlü bir parçası olarak görmüştür: “Ne kadar zor olursa olsun, en karanlık dönemlerde bile onun kahkahası duyuldu… Başkalarını güldürmek için, kendi acısını yaşarken, büyük bir ahlaki güce sahip olmak gerekiyordu.”

Eleştirmen D. S. Mirsky, Saltıkov’un eserlerinin çoğunu klasik “karakter” ile modern füyeton arasında kalan, yapısal açıdan zayıf satirik gazetecilik türüne yakın bulmuş, ama Bir Kentin Tarihini yazarın ilk döneminin en önemli eseri olarak görmüştür. Golovlyovlar Ailesini ise “Rus edebiyatındaki en karanlık kitap” olarak nitelemiş, Porfiri “Küçük Yahuda” karakterini unutulmaz bir ikiyüzlülük simgesi olarak tanımlamıştır.

Saltıkov’un üslubu sık sık Ezop dili (Аesop dili) olarak tanımlandı. Bu yöntemle, sıkı sansür koşullarında bile en radikal fikirlerini yayımlamayı başardı. Ancak bu durum onun Batı’da, çağdaşları Turgenyev, Dostoyevski ve Tolstoy kadar tanınmamasına yol açtı.

Buna rağmen, birçok eleştirmen onun canlı ve zengin dilini övmüş, sert gerçekçiliği satirik groteskle birleştirme gücünü Rus edebiyatına özgün bir katkı olarak değerlendirmiştir. Narodnik hareketinden biyografi yazarı Sergey Krivenko, onun eserlerini “şiir, belgesel rapor, epik ve hiciv, trajedi ve komedinin karışımı” olarak nitelemiş ve Saltıkov’un Rus edebiyatında Gogol’le kıyaslanabilecek ölçüde güçlü bir özgünlüğe sahip olduğunu savunmuştur.

1880’lerde Saltıkov-Şçedrin, dönemin devrimci gençliği üzerinde güçlü bir etkiye sahipti. 1885–1886 yıllarında Vladimir Lenin’in kardeşi Aleksandr Ulyanov ve kız kardeşi Anna Ulyanova, hastalığı sırasında onu ziyaret eden öğrenci heyetleri arasında yer aldı. Lenin’in kendisi de Şçedrin’in hayranları arasındaydı ve yazarlardan özellikle “İyuduşka” tipini, rakiplerini (hem eski toprak sahiplerini hem kapitalistleri hem de Çarlık hükümetini) eleştirmek için sık sık kullanıyordu.

Seçilmiş eserleri

Romanlar

• Bir Kentin Tarihi (История одного города, 1870)
• Ubezhishche Monrepo (Убежище Монрепо, 1879, Mon Repos’ta Sığınak), Türkçeye çevrilmemiştir.
• Golovlyovlar Ailesi (Господа Головлёвы, 1880)
• Sovremennaya idilliya (Современная идиллия, 1883, Modern İdil), Türkçeye çevrilmemiştir.
• Poshekhonskaya starina (Пошехонская старина, 1889, Poshehonye’de Eski Yıllar), Türkçeye çevrilmemiştir.

Mihail Saltıkov-Şçedrin

Hikâyeler ve skeçler

• Taşra Tasvirleri (Губернские очерки, 1856) – ayrıca Tchinovnicks: Sketches Of Provincial Life
• Pompadurlar (Помпадуры и помпадурши, 1863–1874) – ayrıca Pompadours and Pompadouresses

Diğer

• Pazukhin’in Ölümü (Смерть Пазухина, 1857, oyun)
• Masallar (Сказки для детей изрядного возраста, 1869–1886)
  • Bir Köylünün İki Generali Nasıl Doyurduğunun Hikâyesi (Повесть о том, как один мужик двух генералов прокормил, 1869)

Türkçe çeviriler

Mihail Saltıkov-Şçedrin’in eserleri Türkçeye sınırlı ölçüde çevrilmiştir. Çeviriler genellikle Sovyetler Birliği döneminde yayımlanan antolojilerde ve dergilerde yer almıştır. Bağımsız kitap hâlinde yayımlanmış Türkçe çevirisi bulunmamaktadır. Bu çeviriler Saltıkov-Şçedrin’in hiciv üslubunu, köylü yaşamına dair gözlemlerini ve aristokrasiye yönelik eleştirilerini Türk okuruna tanıtma amacı taşımaktadır.

• Bir Köylünün İki Generali Nasıl Doyurduğu (Повесть о том, как один мужик двух генералов прокормил) – Sovyet Öyküleri Antolojisi, Moskova 1978.
• Masallar (seçmeler) – Sovyet Edebiyatı dergisi, 1960’lar.
• Golovlyovlar Ailesinden parçalar – Sovyet Yazarlarından Hikâyeler, Raduga Yayınları, Moskova 1980.

Dış bağlantılar

• Mihail Saltıkov-Şçedrin çalışmaları – Gutenberg Projesi
• Internet Archive'daki Mihail Saltıkov-Şçedrin tarafından oluşturulan ya da hakkındaki eserler
• A Family of Noblemen (The Golovlyov Family), Internet Archive (çeviri: Avrahm Yarmolinsky)
• The Golovlyov Family, Internet Archive (çeviri: Natalie Duddington)
• The Village Priest and Other Stories, Internet Archive
• Tchinovnicks (Provincial Sketches) Google Kitaplar
• M. Saltıkov’un mezarı