Yükseltgen madde
 | Bu madde hiçbir kaynak içermemektedir. (Aralık 2022) (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin) |
Yükseltgen madde (diğer bir adla oksitleyici madde, oksitleyen veya oksidan) bir yükseltgenme-indirgenme (redoks) reaksiyonunda başka bir türden bir elektron alan element ya da bileşiktir. Yükseltgen maddelerin elektron kazandıklarından dolayı indirgendikleri söylenebilir.
Yükseltgen madde elektron alırken kendisi de indirgenir. Ancak, kimyasal tepkimeye katılan maddenin de elektronları oksitleyici madde tarafından alındığından dolayı yükseltgenmiş olur. Oksijen çeşitli yükseltgen maddelerin arasında ilk (ve isim babası) örnektir.
Genel açıklama
[değiştir | kaynağı değiştir]- Yükseltgen madde başka bir türden elektron aldığından dolayı kendisi indirgenir.
- İndirgen madde başka bir türe elektron verdiğinden dolayı, kendisi yükseltgenir.
- Bir moleküldeki bütün atomlar bir yükseltgenme sayısına atanabilir. Bir yükseltgen alt katmanı etkilediğinde bu sayı değişir.
- Reaksiyona giren maddenin yükseltgenme basamağı değiştiğinde, redoks reaksiyonları meydana gelir.
Yükseltgenme örneği
[değiştir | kaynağı değiştir]Demirin yükseltgenmesiyle demir(III) oksit (pas) oluşumu;
- 4Fe + 3O2 → 2Fe2O3
Yukarıdaki denklemde, demir (Fe) reaksiyondan önce 0 reaksiyondan sonra ise +3 yükseltgenme sayısına sahiptir. Oksijen (O) ise yükseltgenme sayısı reaksiyondan önce 0 iken reaksiyondan sonra −2'ye inmiştir. Bu değişiklikler aynı anda oluşan iki (dengeli) "yarı reaksiyon" olarak görülebilir:
- Yükseltgenme yarı reaksiyonu: 4Fe → 4Fe3+ + 12e−
- İndirgenme yarı reaksiyonu: 3O2 + 12e− → 6O2−
Demir'in (Fe)’in yükseltgenme sayısı arttığından dolayı yükseltgenmiş ve elektronlarını oksijen (O)’e verdiği için de indirgen madde olmuştur. Oksijen (O)’in yükseltgenme sayısı azaldığından dolayı indirgenmiş ve elektronlarını demir (Fe)’den aldığı için de yükseltgen madde olmuştur.
Genel yükseltgen maddeler
[değiştir | kaynağı değiştir]- Oksijen (O2)
- Ozon (O3)
- Hidrojen peroksit (H2O2) ve diğer inorganik peroksitler
- Flor (F2), klor (Cl2) ve diğer halojenler
- Nitrik asit (HNO3) ve nitrat bileşikleri
- Metil etil keton peroksit (C4H8O)
- Sülfürik asit (H2SO4)
- Peroksidisülfürik asit (H2S2O8)
- Peroksimonosülfürik asit (H2SO5)
- Klorit, klorat, perklorat ve diğer benzer halojen bileşikler
- Hipoklorit ve diğer hipo bileşikleri, çamaşır suyu (NaClO) içerir
- Kromik, dikromik asit ve krom trioksit, piridinyum klorokromat (PCC) ve kromat veya dikromat bileşikleri gibi altı değerlilikli krom bileşikleri
- Potasyum permanganat gibi permanganat bileşikleri
- Sodyum perborat
- Nitröz oksit (N2O)
- Gümüş oksit (Ag2O)
- Osmiyum tetraoksit (OsO4)
- Karabarutta yükseltgen madde olan potasyum nitrat (KNO3)
- Tollens ayıracı
- 2,2'-Dipiridildisülfür (DPS)
Genel yükseltgen maddeler ve ürünleri
[değiştir | kaynağı değiştir]| Madde | ürün(ler) |
|---|---|
| O2 oksijen | Değişik, içerikli oksitler H2O ve CO2 |
| O3 ozon | Değişik, içerikli ketonlar, aldehitler ve H2O; bkz. ozonoliz |
| F2 flor | F− |
| Cl2 klor | Cl− |
| Br2 brom | Br− |
| I2 iyot | I−, I3− |
| ClO− hipoklorit | Cl−, H2O |
| ClO3− klorat | Cl−, H2O |
| HNO3 nitrik asit | NO azot monoksit NO2 azot dioksit |
| Altı değerlikli krom CrO3 krom trioksit CrO42− kromat Cr2O72− dikromat |
Cr3+, H2O |
| MnO4− permanganat MnO42− manganat |
Mn2+ (asidik) veya MnO2 (bazik) |
| H2O2, diğer peroksitler | Değişik, içerikli oksitler ve H2O |
