Osmanlı barok mimarisi

Osmanlı barok mimarisi
Osmanlı barok mimarisi
	Üstten saat yönünde: Nuruosmaniye Camii (1748-1755); Mihrişah Valide Sultan Külliyesi (1792-1796); Laleli Camii'ndeki III. Mustafa Türbesi (1760-1764)
Etkin yıllar	1740'lar ile 1820'ler arası

Osmanlı Barok mimarisi, aynı zamanda Türk barok mimarisi olarak da bilinir,^[1]^[2] 18. yüzyıl ve 19. yüzyılın başlarında Avrupa barok mimarisinden etkilenilen Osmanlı mimari dönemidir. Lale Devri ve Lale Devri mimarisindeki değişimlerin ardından gelen bu tarz, Osmanlı mimarisinin klasik tarzından ayrılışını temsil etmektedir ve geleneksel Osmanlı bina tiplerine yeni dekoratif formlar eklemiştir. 1740'larda I. Mahmud'un (1730-1754) saltanatı sırasında ortaya çıkmış ve bu dönemin en önemli erken döneme ait eseri, 1755'te tamamlanan Nuruosmaniye Camii olmuştur. 18. yüzyılın ortalarında Avrupa etkilerine dayanan yeni bina tipleri de tanıtılmıştır. Tam anlamıyla Barok tarzda inşa edilen son eserler, II. Mahmud (1808-1839) döneminde 19. yüzyılın başlarında inşa edilen Nusretiye Camii gibi yapılar olmuştur. Ancak 1820'lerden sonra Avrupa etkisinde yeni tarzlar ortaya çıkmış ve barok tarzının yerini almıştır.

Arka plan

18. yüzyıldan itibaren, Osmanlı mimarisine Avrupa etkileri girmeye başlamış, Osmanlı İmparatorluğu'nun dış dünyaya daha fazla açılmasıyla bu etkiler giderek belirginleşmiştir. Bu dönemde Batı Avrupa'da hakim olan mimari tarz baroktu. Osmanlı bağlamında "barok" terimi, bazen 18. yüzyıl boyunca, Lale Devri de dahil olmak üzere, Osmanlı sanat ve mimarisine daha geniş bir çerçevede uygulanmıştır.^[3]^[4] Ancak daha dar anlamda bakıldığında, 17. yüzyıl sonrasındaki dönem, birkaç farklı mimari tarzın ortaya çıkmasıyla şekillenmiştir.^[5]^[6] Osmanlı ya da Türk "barok" tarzı, 1740'larda tam anlamıyla Lale Devri mimarisinin yerini almıştır.^[7]^[5] Bu değişim, 16. ve 17. yüzyıllarda Osmanlı mimarisine hakim olan klasik mimarinin sonunu getirmiştir.^[8]

Osmanlı Barok mimarisine zemin hazırlayan siyasi ve kültürel koşullar, kısmen III. Ahmed döneminin Lale Devri'ne dayanır. Bu dönemde, Osmanlı yönetici sınıfı Batı etkilerine daha fazla ilgi duymaya başlamıştır.^[5]^[9] Lale Devri'nin ardından, Osmanlı mimarisi Avrupa mimarisini benimsemeye başlamış, böylece Avrupa'daki mimari ve dekoratif eğilimler Osmanlı İmparatorluğu'nda ya aynı dönemde ya da kısa bir gecikmeyle yansımıştır.^[10] Bu değişiklikler, özellikle yeni yapıların süsleme ve detaylarında daha belirgin hale gelmiştir; ancak zamanla Avrupa etkisiyle yeni bina türleri de mimariye dahil edilmiştir.^[4] Fransız Rokoko tarzına olan benzerlikler nedeniyle, "Türk Rokokosu" veya sadece "Rokoko"^[8]^[11] terimi de Osmanlı Baroku'nu tanımlamak için kullanılır, ancak bu terim yazardan yazara değişiklik gösterebilir.^[12]

Mimari

İlk yapılar (1740'lar)

Yeni Barok tarzını yansıtan ilk yapılar, 1741-1742 yıllarında İstanbul'da seçkin hamiler tarafından yaptırılan birkaç çeşme ve sebildir: Fatih Camii haziresinin güneybatı duvarına eklenen Nisançı Ahmed Paşa Çeşmesi, Dolmabahçe yakınlarındaki Hacı Mehmet Emin Ağa Sebili ve Üsküdar'daki Karacaahmet Mezarlığı'nda yer alan Sa'deddin Efendi Sebili.^[13] Aynı yıl, Barok tarzında inşa edilen İstanbul'daki Cağaloğlu Hamamı da bu tarzı yansıtmaktadır ve I. Mahmud tarafından desteklenmiştir. Bu durum, bizzat sultanın bu yeni tarzı teşvik ettiğini göstermektedir.^[14] Bu hamamın gelirleri Ayasofya Camii'ne tahsis edilmişti ve I. Mahmud, Ayasofya'ya birkaç yeni ek yapı yaptırmıştır. Bu eklemeler arasında 1740-41 yıllarında inşa edilen ve Barok motiflerle süslenmiş, ancak genel olarak geleneksel Osmanlı formunu koruyan kubbeli bir şadırvan bulunmaktadır.^[15]^[16] Yeni tarzı daha belirgin bir şekilde yansıtan yapı ise I. Mahmud'un 1743 yılında Ayasofya'nın kuzeydoğu köşesine eklediği imarettir. Bu imaretin kapısı, bitkisel süslemelerle oyulmuş, "kuğu boynu" şeklinde spiralli bir alınlığa sahip, mermer sütunlarla çevrelenmiş ve geniş saçaklarla taçlandırılmıştır.^[17]

Erken Barok dönemi yapıları
Fatih Camii'nin mezarlığına giriş, en solda Nişancı Ahmed Paşa Çeşmesi (1741-42)
Hacı Mehmet Emin Ağa Sebili, İstanbul (1741-42)
Ayasofya'daki I. Mahmud Çeşmesi, İstanbul (1740-41)
Ayasofya İmareti Kapısı, İstanbul (1743)
Hacı Beşir Ağa Camii, İstanbul (1745)
Seyyid Hasan Paşa Medresesi Sebili, İstanbul (1745)^[18]

Nuruosmaniye Camii

Yeni Osmanlı Barok tarzının en önemli yapılarından biri 1748 yılı Ekim ayında I. Mahmud döneminde yapımına başlanan ve halefi III. Osman döneminde Aralık 1755'te tamamlanan Nuruosmaniye Camii'dir (cami III. Osman'a ithaf edilmiştir).^[19] Doğan Kuban'ın “Edirne'deki Selimiye Camii'nden sonra en önemli anıtsal yapı” olarak tanımladığı bu camii, Avrupa kültürünün Osmanlı mimarisine entegrasyonunun büyük bir örneğidir.^[18]

Nuruosmaniye Külliyesi'nin detayları
Caminin yan revak ve pencerelerindeki kemerler
Camii girişlerinden birinin üzerinde, mukarnasların yerini alan Barok frizlerin bulunduğu tonoz
Camii avlusu
Camiinin iç kısmı
Camiinin içindeki minberin barok detayları
Camiinin sebili
Cami türbesi (solda) ve kütüphanesi (sağda)

Taşra’da barok mimari

Osmanlı Barok tarzının İstanbul dışında görülmeye başlaması ancak 1750'lerde olmuştur.^[20] Aydın'daki Cihanoğlu Camii (1756) ilk örnekler arasındadır. I. Abdülhamid döneminde Anadolu'da Barok tarzda iki önemli taşra camiisi inşa edilmiştir: Gülşehir'deki Kurşunlu Camii (1779) ve Yozgat'taki Çapanoğlu Camii (1778, 1795'te geliştirildi).^[21] III. Selim dönemindeki bir diğer örnek I. Abdülhamid'daki Safranbolu'da bulunan İzzet Mehmet Paşa Camii'dir (1796).^[22]

Taşrada 18. yüzyıl mimarisi
Kahire'de Abdurrahman Kathuda'nın Sebil-kuttab'ı (1744), Osmanlı ve Memlük tarzının karışımı
Tombul Camii, Şumnu (1744-1745)
Azm Sarayı, (yaklaşık 1750)
Cizderiye Camii, Atina (1763-1764)
İzzet Mehmet Paşa Camii, Safranbolu (1796)

Kaynakça

^ Hartmuth, Maximilian (2009). "Eighteenth-century Ottoman architecture and the problem of scope: a critical view from the Balkan 'periphery'". David, Géza; Gerelyes, Ibolya (Ed.). Thirteenth International Congress of Turkish Art: Proceedings (İngilizce). Budapeşte: Hungarian National Museum. s. 298.
^ Rüstem 2019, s. 6.
^ Rüstem 2019, s. 21.
^ ^a ^b M. Bloom, Jonathan; S. Blair, Sheila, (Ed.) (2009). "Architecture; VII. c. 1500–c. 1900". The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture. Oxford University Press. ISBN 9780195309911.
^ ^a ^b ^c Rüstem 2019, ss. 21-22.
^ Kuban 2010.
^ Kuban 2010, ss. 517-518.
^ ^a ^b Kuban 2010, s. 517.
^ Kuban 2010, s. 507.
^ Kuban 2010, s. 505.
^ Goodwin 1971.
^ Rüstem 2019, s. 260.
^ Rüstem 2019, ss. 64-65.
^ Rüstem 2019, s. 68.
^ Rüstem 2019, s. 70.
^ Goodwin 1971, ss. 375-376.
^ Rüstem 2019, ss. 70-73.
^ ^a ^b Kuban 2010, s. 526.
^ Rüstem 2019, s. 111.
^ Rüstem 2019, s. 180.
^ Goodwin 1971, ss. 400-401.
^ Goodwin 1971, s. 402.

Bibliyografya

Acun, Hakkı (2011). Osmanlı İmparatorluğu Saat Kuleleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. ISBN 9789751623706.
Atasoy, Nurhan (2011). Harem. Bilkent Kültür Girişimi Publications. ISBN 9786055495060.
Blair, Sheila S.; Bloom, Jonathan M. (1995). The Art and Architecture of Islam 1250-1800. Yale University Press. ISBN 9780300064650.
Goodwin, Godfrey (1971). A History of Ottoman Architecture. Thames & Hudson. ISBN 0-500-27429-0.
Kuban, Doğan (2010). Ottoman Architecture. Mill, Adair tarafından çevrildi. Antique Collectors' Club. ISBN 9781851496044.
Rüstem, Ünver (2019). Ottoman Baroque: The Architectural Refashioning of Eighteenth-Century Istanbul. Princeton University Press. ISBN 9780691181875.
Sumner-Boyd, Hilary; Freely, John (2010). Strolling Through Istanbul: The Classic Guide to the City (Revised bas.). Tauris Parke Paperbacks.

Konuyla ilgili yayınlar

Artan, Tülay (1989). Architecture as a Theatre of Life: Profile of the Eighteenth Century Bosphorus (Phd thesis). Massachusetts Institute of Technology. hdl:1721.1/14456.
Artan, Tülay (2006). "Arts and architecture". Kunt, Metin; Faroqhi, Suraiya (Ed.). The Cambridge History of Turkey; Vol. 3, The Later Ottoman Empire, 1603–1839 (İngilizce). Cambridge: Cambridge University Press. ss. 408-80.
Hamadeh, Shirine (2007). "Westernization, Decadence, and the Turkish Baroque: Modern Constructions of the Eighteenth Century". Muqarnas. 24: 185-197. ISSN 0732-2992. JSTOR 25482459.
Hamadeh, Shirine (2008). The City's Pleasures: Istanbul in the Eighteenth Century (İngilizce). University of Washington Press. ISBN 978-0-295-98667-8.

[1] Hartmuth, Maximilian (2009). "Eighteenth-century Ottoman architecture and the problem of scope: a critical view from the Balkan 'periphery'". David, Géza; Gerelyes, Ibolya (Ed.). Thirteenth International Congress of Turkish Art: Proceedings (İngilizce). Budapeşte: Hungarian National Museum. s. 298.

[FOOTNOTERüstem20196-2] Rüstem 2019, s. 6.

[FOOTNOTERüstem201921-3] Rüstem 2019, s. 21.

[:52-4] M. Bloom, Jonathan; S. Blair, Sheila, (Ed.) (2009). "Architecture; VII. c. 1500–c. 1900". The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture. Oxford University Press. ISBN 9780195309911.

[FOOTNOTERüstem201921-22-5] Rüstem 2019, ss. 21-22.

[FOOTNOTEKuban2010-6] Kuban 2010.

[FOOTNOTEKuban2010517-518-7] Kuban 2010, ss. 517-518.

[FOOTNOTEKuban2010517-8] Kuban 2010, s. 517.

[FOOTNOTEKuban2010507-9] Kuban 2010, s. 507.

[FOOTNOTEKuban2010505-10] Kuban 2010, s. 505.

[FOOTNOTEGoodwin1971-11] Goodwin 1971.

[FOOTNOTERüstem2019260-12] Rüstem 2019, s. 260.

[FOOTNOTERüstem201964-65-13] Rüstem 2019, ss. 64-65.

[FOOTNOTERüstem201968-14] Rüstem 2019, s. 68.

[FOOTNOTERüstem201970-15] Rüstem 2019, s. 70.

[FOOTNOTEGoodwin1971375-376-16] Goodwin 1971, ss. 375-376.

[FOOTNOTERüstem201970-73-17] Rüstem 2019, ss. 70-73.

[FOOTNOTEKuban2010526-18] Kuban 2010, s. 526.

[FOOTNOTERüstem2019111-19] Rüstem 2019, s. 111.

[FOOTNOTERüstem2019180-20] Rüstem 2019, s. 180.

[FOOTNOTEGoodwin1971400-401-21] Goodwin 1971, ss. 400-401.

[FOOTNOTEGoodwin1971402-22] Goodwin 1971, s. 402.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]