Partikül
Partikül madde (PM) veya partiküller, havada asılı duran mikroskobik katı veya sıvı maddelerdir. Aerosol, partikül maddenin tek başına aksine partiküller ve havanın karışımıdır ancak bazen aerosol terminolojisinin bir alt kümesi olarak tanımlanır.[1] Partikül maddenin kaynakları doğal veya antropojenik olabilir.[2] Partiküller, insan sağlığını olumsuz etkileyen iklim ve yağışlar üzerinde etkilere sahiptir.
Atmosferik partikül türleri arasında havada asılı partikül madde; torasik ve solunabilir partiküller;[3] PM10 olarak adlandırılan, çapı 10 mikrometre (μm) veya daha küçük olan solunabilir kaba partiküller; PM2.5 olarak adlandırılan, çapı 2.5 μm veya daha küçük olan ince partiküller;[4] çapı 100 nm veya daha az olan ultra ince partiküller ve kurum bulunur.
Havadaki partikül maddeler IARC (Uluslararası Kanser Araştırmaları Ajansı) Grup 1 kanserojen maddelerdir.[5] Partiküller; kan dolaşımından akciğerlerin ve beynin derinliklerine nüfuz ederek felç, kalp hastalığı, akciğer hastalığı, kanser ve erken doğum gibi sağlık sorunlarına neden olabileceğinden, hava kirliliğinin en zararlı şeklidir.[6][7] Partiküllerin güvenli bir seviyesi yoktur. Dünya genelinde, PM2.5'a maruz kalma 2021 yılında 7,8 milyon kişinin ölümüne katkıda bulunmuştur. Bu ölümlerin 4.7 milyonu dış ortam hava kirliliğinden, geri kalanı ise ev içi hava kirliliğinden kaynaklanmıştır.[8] Genel olarak, ortamdaki partikül madde, dünya çapında erken ölümlerin önde gelen risk faktörlerinden biridir.[9]
Kaynaklar
[değiştir | kaynağı değiştir]İnsan faaliyetleri önemli miktarda partikül madde üretir. Örneğin:
- Fosil yakıtların yakılması (örnek: uçaklar),[10][11][12] atıklar,[13] havai fişekler,[14] odun,[15] kömür ve mahsul artıkları dahil olmak üzere biyokütle.
- İnşaat (bina rehabilitasyonu/yenileme veya yıkım faaliyetleri dahil).[16][17][18][19]
- Yenileme.[20][21][22]
- Yol çalışmaları, kullanılan ağır iş makinelerinin dizel egzozları, inşaat malzemelerinin üretiminden kaynaklanan emisyonlar vb.[23][24][25]
- Temizlenmeyen veya uygun şekilde kaplanmayan tozlu malzemeler (örneğin, şantiyeler, çöp depolama alanları ve seramik üretim tesisleri; ateş yakmadan veya orman yangınlarından kalan küller). [1][26]
- Metal işleme (örneğin: kaynak).[27]
- Ahşap işçiliği. [28][29]
- Cam geri dönüşümü.
- Sanayi, imalat.[30]
- Pişirme (kızartma, haşlama, ızgara).[31]
- Tarımsal faaliyetler (örnek: sürme ve toprak işleme).[32]
- Elektrik santralleri.[33]
- Atık yakma.[34][35]
- Lastik ve yol aşınmasından kaynaklanan yol tozu[36] ve asfaltlanmamış yollardan kaynaklanan yol tozu.[37]
- Soğutma sistemlerinde ıslak soğutma kuleleri.
- Madencilik,[38][39] eritme[40] ve petrol arıtma[41] gibi çeşitli endüstriyel işlemler.
- Afetler[42] (hem doğal hem de insan kaynaklı, örnek: orman yangınları, depremler, savaşlar[43]).
- Mikroplastikler (havada taşınan PM türü olarak dikkat çekmektedir).[44][45][46]
Bazı toz türleri, örneğin: kül, is, boya, cam, plastik ve belirli sentetik liflerden kaynaklanan tozlar; kırılgan ve kolayca parçalanabilir (parçalanabilir ve “yayılabilir”) olduğundan insanlar için daha büyük tehdit ve tahriş oluşturur. Keskin kenarlı olanlar daha da sorunlu olabilir. Partiküllerin sayısı, şekilleri, yapışkanlıkları vb. durumları farklı meteorolojik koşullar tarafından değiştirilebilir.
İnsan kaynaklı (antropojenik) aerosoller, 2010 yılında tahmin edildiği üzere atmosferdeki toplam aerosol kütlesinin yaklaşık yüzde 10'unu oluşturmaktadır. Geri kalan yüzde 90'ı ise volkanlar, toz fırtınaları, orman ve çayır yangınları, canlı bitki örtüsü ve deniz spreyi gibi doğal kaynaklardan gelmekte olup volkanik kül, çöl tozu, is ve deniz tuzu gibi partiküller yaymaktadır.[47]
Sağlık üzerindeki etkileri
[değiştir | kaynağı değiştir]Boyut, şekil ve çözünürlük önemi
[değiştir | kaynağı değiştir]Boyut
[değiştir | kaynağı değiştir]Partikül maddenin (PM) boyutu, sağlık sorunlarına yol açma potansiyelinin temel belirleyicisidir. Farklı boyutlardaki partiküller solunum sisteminin farklı bölgelerine yerleşerek çeşitli sağlık sorunlarına yol açar.[48] Partiküller boyutlarına göre şu şekilde gruplandırılır:[49]
- Kaba Parçacıklar (PM10) : Çapları 2.5 ila 10 mikrometre arasında olan kaba parçacıklar solunabilir ve burun, boğaz ve bronşlar[49] dahil olmak üzere üst solunum yollarında birikebilir. PM10'a maruz kalma, solunum hastalıkları (astım, bronşit ve rinosinüzitin ağırlaşması gibi)[50] ve kardiyovasküler etkiler (sistemik inflamasyon nedeniyle kalp krizi ve aritmi riskinin artması gibi) ile ilişkilidir.[51]
- İnce Parçacıklar (PM2.5) : Çapları 2.5 mikrometreden küçük olan ince parçacıklar, akciğerlerin derinliklerine nüfuz ederek bronşiyollere ve alveollere[48] ulaşabilir. Bu partiküller, kronik rinosinüzit (PM2.5 partikülleri burun geçitlerinde ve sinüslerde birikerek iltihaplanma ve kronik rinosinüzite yol açabilir)[52], solunum hastalıkları (akciğerlerin derinliklerine nüfuz etmeleri nedeniyle astım ve KOAH'ın alevlenmesi)[53] ve sistemik iltihaplanma ve oksidatif stres kaynaklı kardiyovasküler hastalıklarla ilişkilidir.[51]
- Ultra İnce Parçacıklar (PM0.1) : Çapları 0.1 mikrometreden (100 nanometre) küçük olan ultra ince parçacıklar, kan dolaşımına girerek kalp ve beyin dahil diğer organlara ulaşabilir.[54] Sağlık üzerindeki etkileri arasında nörolojik etkiler (parçacıkların kan-beyin bariyerini geçmesi nedeniyle Alzheimer gibi nörodejeneratif hastalıklara potansiyel katkı)[55], aterosklerozu teşvik etme ve kalp krizi riskini artırma gibi kardiyovasküler etkiler bulunur.[56]
Sağlık üzerindeki etkilerin mekanizmaları
[değiştir | kaynağı değiştir]Parçacıklar çeşitli mekanizmalar yoluyla sağlık üzerinde etkilere neden olabilir: solunum yollarında iltihaplanma, reaktif oksijen türleri yoluyla oksidatif stres, hücre hasarına yol açar ve ultra ince parçacıkların dolaşıma geçmesi gibi sistemik etkiler akciğerlerin ötesindeki organları etkiler.[53][51]
Sonuçlar
[değiştir | kaynağı değiştir]Parçacıklara maruz kalmak, solunum sistemi (astım, kronik obstrüktif akciğer hastalığı (KOAH), akciğer kanseri ve rinosinüzit)[48], kardiyovasküler sistem (kalp krizi, hipertansiyon, aritmi ve ateroskleroz),[51] sinir sistemi (bilişsel gerileme ve nörodejeneratif hastalıklar), metabolik sistem (inflamatuar yolaklara bağlı diyabet ve metabolik sendrom) gibi vücut sistemlerinde çeşitli hastalıklarla bağlantılıdır.[57]
Sınır Değerler ve Yönergeler
[değiştir | kaynağı değiştir]Dünya Sağlık Örgütü (WHO), maruziyeti sınırlamak için yönergeler sunmaktadır:[58]
- PM10 : Yıllık ortalama 15 μg/m3ü geçmemelidir; 24 saatlik ortalama 45 μg/m3'ü geçmemelidir.[58]
- PM2.5 : Yıllık ortalama 5 μg/m3'ü geçmemelidir; 24 saatlik ortalama 15 μg/m3'ü geçmemelidir.[58]
- Bu seviyelerin üzerindeki maruz kalma durumu olumsuz sağlık etkileri riskini artırır.[58]
Sağlık sorunları
[değiştir | kaynağı değiştir]İnsanlar ve hayvanlar üzerinde geniş çapta araştırılan partikül maddelerin solunmasının etkileri arasında COVID-19,[59][60][61][62][63] astım, akciğer kanseri, silikozis[64][65] gibi solunum hastalıkları, kardiyovasküler hastalıklar, erken doğum, doğum kusurları, düşük doğum ağırlığı, gelişim bozuklukları[66][67][68][69], nörodejeneratif bozukluklar[70][71], zihinsel bozukluklar[72][73][74] ve erken ölüm sayılabilir. Çapı 2.5 mikrondan küçük olan açık hava ince parçacıkları, dünya çapında yıllık 4.2 milyon ölüm ve 103 milyondan fazla sakatlık nedenli yaşam yılı kaybına neden olmakta ve bu da onu ölümlerin beşinci önde gelen risk faktörü haline getirmektedir. Hava kirliliği, bir dizi başka psikososyal sorunla da bağlantılıdır.[75] Parçacıklar, organlara doğrudan girerek veya dolaylı olarak sistemik iltihaplanma yoluyla doku hasarına neden olabilir. Yayınlanan hava kalitesi standartlarında güvenli kabul edilen maruz kalma seviyelerinden daha düşük seviyelerde bile olumsuz etkiler ortaya çıkabilir.[76][77]
Ana tehlike olarak antropojenik ince parçacıklar
[değiştir | kaynağı değiştir]Antropojenik parçacık hava kirliliğinin bir sonucu olarak havadaki ince parçacık seviyelerinin artması, “akciğer kanseri[78] ve diğer kardiyopulmoner ölümler[79] dahil olmak üzere en ciddi etkilerle tutarlı ve bağımsız bir şekilde ilişkilidir”. Çok sayıda ölüm[80] ve diğer sağlık sorunları ile parçacık kirliliği arasındaki ilişki ilk olarak 1970'lerin başında[81] kanıtlanmış ve o zamandan beri birçok kez tekrarlanmıştır. PM kirliliğinin Amerika Birleşik Devletleri'nde yılda 22.000 ila 52.000 ölüme neden olduğu tahmin edilmektedir (2000 yılından itibaren)[82] ve 2005 yılında Avrupa'da yaklaşık 370.000 erken ölüme katkıda bulunmuştur.[83] Küresel hastalık yükü çalışması verilerine göre 2010 yılında dünya çapında 3.22 milyon ölüm meydana gelmiştir.[84] Avrupa Çevre Ajansı tarafından yapılan bir araştırmaya göre 2019 yılında 27 AB üye ülkesinde ince parçacık kirliliği nedeniyle 307.000 kişi erken ölümle karşı karşıya kalmıştır.[85]
2000 yılında ABD'de yapılan bir araştırma, ince parçacıkların kaba parçacıklardan nasıl daha zararlı olabileceğini incelemiştir. Çalışma altı farklı şehirde gerçekleştirilmiştir. Araştırmacılar, havadaki parçacıkların neden olduğu ölüm ve hastaneye başvuruların temel olarak ince parçacıklardan kaynaklandığını tespit etmişlerdir.[86] Benzer şekilde 1987 yılında Amerikan hava kirliliği verileri üzerinde yapılan bir çalışmada, kaba parçacıklara kıyasla ince parçacıklar ve sülfatların, standart metropol istatistik alanlarında yıllık toplam ölüm oranlarıyla en tutarlı ve önemli şekilde ilişkili olduğu bulunmuştur.[87]
Kısırlık, hamilelik ve doğum kusurları
[değiştir | kaynağı değiştir]Yüksek kısırlık oranları, parçacıklara (diğer adıyla partikül maddelere) maruz kalma ile ilişkilendirilmiştir.[88] Hamilelik sırasında annenin PM2.5'a maruz kalması da çocuklarda yüksek tansiyon ile ilişkilidir.[89]
PM2.5 ve PM10'un solunması, düşük doğum ağırlığı gibi olumsuz gebelik sonuçları riskinin artmasıyla ilişkilidir.[90] PM2.5'a maruz kalma, PM10'a maruz kalmaya göre doğum ağırlığında daha büyük azalmalarla ilişkilendirilmiştir.[91] Parçacık (partikül madde) maruziyeti; iltihaplanma, oksidatif stres, endokrin bozukluğu ve plasentaya oksijen taşınımının bozulmasına[92] neden olabilir ve bunların tümü düşük doğum ağırlığı riskini artıran mekanizmalardır.[93] Genel epidemiyolojik ve toksikolojik kanıtlar, PM2.5'a uzun süreli maruz kalma ile gelişimsel sonuçlar (yani düşük doğum ağırlığı) arasında nedensel bir ilişki olduğunu göstermektedir.[91] Trimesterlere özgü maruziyetin önemini araştıran çalışmalar kesin sonuçlar vermemiştir ve uluslararası çalışmaların sonuçları, doğum öncesi partikül madde maruziyeti ile düşük doğum ağırlığı arasındaki ilişkiyi ortaya koyma konusunda tutarsızdır.[94][91] Perinatal sonuçlar yaşam boyu sağlıkla ilişkilendirildiğinden ve parçacık maruziyeti yaygın olduğundan bu konu halk sağlığı açısından kritik öneme sahiptir.[95][96]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Seinfeld JH, Pandis S (1998). Atmospheric Chemistry and Physics: From Air Pollution to Climate Change (2nd ed.). Hoboken, New Jersey: John Wiley & Sons. p. 97. ISBN 978-0-471-17816-3."
- ^ Wasley, Andrew; Heal, Alexandra; Harvey, Fiona; Lainio, Mie (13 Haziran 2019). "Kulkarni P, Baron PA, Willeke K, eds. (2011). "Appendix A: Glossary of Terms". Aerosol Measurement: Principles, Techniques, and Applications (3rd ed.). New Jersey: Wiley. p. 821. doi:10.1002/9781118001684. ISBN 978-0-470-38741-2." The Guardian (İngilizce). ISSN 0261-3077. 21 Ekim 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2025.
PM2.5 is probably responsible for somewhere between half and three-quarters of the total harm we derive as humans from air pollution
- ^ "Brown JS, Gordon T, Price O, Asgharian B (10 April 2013). "Thoracic and respirable particle definitions for human health risk assessment". Particle and Fibre Toxicology (Research article). 10 (1). BioMed Central: 12. Bibcode:2013PFTox..10...12B. doi:10.1186/1743-8977-10-12. PMC 3640939. PMID 23575443" (PDF). 21 Ekim 202521 Ekim 2025.
- ^ US EPA, OAR (2016-04-19). "Particulate Matter (PM) Basics". www.epa.gov (İngilizce). Erişim tarihi: 2025-10-21.
- ^ Hamra, Ghassan B.; Guha, Neela; Cohen, Aaron; Laden, Francine; Raaschou-Nielsen, Ole; Samet, Jonathan M.; Vineis, Paolo; Forastiere, Francesco; Saldiva, Paulo; Yorifuji, Takashi; Loomis, Dana (Eylül 2014). "Outdoor particulate matter exposure and lung cancer: a systematic review and meta-analysis". Environmental Health Perspectives. 122 (9): 906–911. doi:10.1289/ehp/1408092. ISSN 1552-9924. PMC 4154221
. PMID 24911630.
- ^ Wasley, Andrew; Heal, Alexandra; Harvey, Fiona; Lainio, Mie (2019-06-13). "Revealed: UK government failing to tackle rise of serious air pollutant". The Guardian (İngilizce). ISSN 0261-3077. Erişim tarihi: 2025-10-21.
- ^ Thangavel, Prakash; Park, Duckshin; Lee, Young-Chul (2022-06-19). "Recent Insights into Particulate Matter (PM2.5)-Mediated Toxicity in Humans: An Overview". International Journal of Environmental Research and Public Health. 19 (12): 7511. doi:10.3390/ijerph19127511. ISSN 1660-4601. PMC 9223652 . PMID 35742761.
- ^ "State of Global Air Report 2024 | State of Global Air". www.stateofglobalair.org. Erişim tarihi: 2025-10-21.
- ^ "The Weight of Numbers: Air Pollution and PM2.5". Undark Magazine (İngilizce). Erişim tarihi: 2025-10-21.
- ^ Omidvarborna, Hamid; Kumar, Ashok; Kim, Dong-Shik (Ağustos 2015). "Recent studies on soot modeling for diesel combustion". Renewable and Sustainable Energy Reviews (İngilizce). 48: 635–647. doi:10.1016/j.rser.2015.04.019.
- ^ "European Aviation Environmental Report 2025 | EASA". www.easa.europa.eu (İngilizce). Erişim tarihi: 2025-10-21.
- ^ Lee, Giyoon; Ahn, Jinho; Park, Seung-Myung; Moon, Jonghan; Park, Rokjin; Sim, Min Sub; Choi, Hanna; Park, Jinsoo; Ahn, Joon-Young (2023-12-20). "Sulfur isotope-based source apportionment and control mechanisms of PM2.5 sulfate in Seoul, South Korea during winter and early spring (2017–2020)". Science of The Total Environment. 905: 167112. doi:10.1016/j.scitotenv.2023.167112. ISSN 0048-9697.
- ^ Ramadan, Bimastyaji Surya; Rosmalina, Raden Tina; Syafrudin -; Munawir -; Khair, Hafizhul; Rachman, Indriyani; Matsumoto, Toru (2023). "Potential Risks of Open Waste Burning at the Household Level: A Case Study of Semarang, Indonesia". Aerosol and Air Quality Research (İngilizce). 23 (5): 220412. doi:10.4209/aaqr.220412. ISSN 2071-1409.
- ^ Shah, Rohan; Limaye, Sneha; Ujagare, Dhammasagar; Madas, Sapna; Salvi, Sundeep (2019). "Personal exposures to particulate matter". Lung India: Official Organ of Indian Chest Society. 36 (4): 324–329. doi:10.4103/lungindia.lungindia_440_18. ISSN 0970-2113. PMC 6625239 . PMID 31290418.
- ^ Roy, Rajarshi; Schooff, Brian; Li, Xiaolong; Montgomery, Scott; Tuttle, Jacob; Wendt, Jost O. L.; Dickson, Kingsley; Iverson, Brian; Fry, Andrew (2023-05-01). "Ash aerosol particle size distribution, composition, and deposition behavior while co-firing coal and steam-exploded biomass in a 1.5 MWth combustor". Fuel Processing Technology. 243: 107674. doi:10.1016/j.fuproc.2023.107674. ISSN 0378-3820.
- ^ Azarmi, Farhad; Kumar, Prashant (2016-07-01). "Ambient exposure to coarse and fine particle emissions from building demolition". Atmospheric Environment. 137: 62–79. doi:10.1016/j.atmosenv.2016.04.029. ISSN 1352-2310.
- ^ "Emissions of air pollutants in the UK – Particulate matter (PM10 and PM2.5)". GOV.UK (İngilizce). Erişim tarihi: 2025-10-21.
- ^ Fuller, Gary (2022-10-21). "Building works responsible for 18% of UK large particle pollution". The Guardian (İngilizce). ISSN 0261-3077. Erişim tarihi: 2025-10-21.
- ^ Safi, Michael (2017-02-15). "Delhi's deadly dust: how construction sites are choking the city". The Guardian (İngilizce). ISSN 0261-3077. Erişim tarihi: 2025-10-21.
- ^ "(PDF) Particulate matter emissions from activities of building refurbishment". ResearchGate (İngilizce). Erişim tarihi: 2025-10-21.
- ^ "一家三口中鉛毒 疑含鉛船用油漆髹浴室門所致 衛生署提家中裝修注意事項 (14:05) - 20240531 - 即時熱點". 明報新聞網 - 即時新聞 instant news (Çince). Erişim tarihi: 2025-10-21.
- ^ GovHK (www.gov.hk). "GovHK: Green Tips for Home Renovation". www.gov.hk (İngilizce). Erişim tarihi: 2025-10-21.
- ^ Derbeken • •, Jaxon Van (10 Mart 2022). "SF Concrete Plant That Was Focus of NBC Bay Area Investigative Report, Ordered to Shut Down". NBC Bay Area (İngilizce). Erişim tarihi: 21 Ekim 2025.
- ^ TVB (official) (25 Kasım 2019), 東張西望｜香港都有沙塵暴 皆因沙泥亂咁倒｜油塘｜混凝土廠｜污染21 Ekim 2025
- ^ Kholodov, Aleksei; Zakharenko, Alexander; Drozd, Vladimir; Chernyshev, Valery; Kirichenko, Konstantin; Seryodkin, Ivan; Karabtsov, Alexander; Olesik, Svetlana; Khvost, Ekaterina; Vakhnyuk, Igor; Chaika, Vladimir (Şubat 2020). "Identification of cement in atmospheric particulate matter using the hybrid method of laser diffraction analysis and Raman spectroscopy". Heliyon. 6 (2): e03299. doi:10.1016/j.heliyon.2020.e03299. ISSN 2405-8440. PMC 7042420 . PMID 32128461.
- ^ "a_ts_c4". www.epd.gov.hk. Erişim tarihi: 2025-10-21.
- ^ Kim, J. Y.; Chen, J.-C.; Boyce, P. D.; Christiani, D. C. (Mart 2005). "Exposure to welding fumes is associated with acute systemic inflammatory responses". Occupational and Environmental Medicine. 62 (3): 157–163. doi:10.1136/oem.2004.014795. ISSN 1470-7926. PMC 1740976 . PMID 15723880.
- ^ Bruschweiler, Evin D.; Danuser, Brigitta; Huynh, Cong Khanh; Wild, Pascal; Schupfer, Patrick; Vernez, David; Boiteux, Philippe; Hopf, Nancy B. (2012). "Generation of polycyclic aromatic hydrocarbons (PAHs) during woodworking operations". Frontiers in Oncology. 2: 148. doi:10.3389/fonc.2012.00148. ISSN 2234-943X. PMC 3475003 . PMID 23087908.
- ^ "Wood dust - HSE". www.hse.gov.uk. Erişim tarihi: 2025-10-21.
- ^ US EPA, OAR (2016-04-19). "Particulate Matter (PM) Basics". www.epa.gov (İngilizce). Erişim tarihi: 2025-10-21.
- ^ Patel, Sameer; Sankhyan, Sumit; Boedicker, Erin K.; DeCarlo, Peter F.; Farmer, Delphine K.; Goldstein, Allen H.; Katz, Erin F.; Nazaroff, William W; Tian, Yilin; Vanhanen, Joonas; Vance, Marina E. (2020-06-16). "Indoor Particulate Matter during HOMEChem: Concentrations, Size Distributions, and Exposures". Environmental Science & Technology. 54 (12): 7107–7116. doi:10.1021/acs.est.0c00740. ISSN 0013-936X.
- ^ "Dust". www.epa.vic.gov.au (İngilizce). 2025-06-25. Erişim tarihi: 2025-10-21.
- ^ Henneman, Lucas; Choirat, Christine; Dedoussi, Irene; Dominici, Francesca; Roberts, Jessica; Zigler, Corwin (2023-11-24). "Mortality risk from United States coal electricity generation". Science (New York, N.Y.). 382 (6673): 941–946. doi:10.1126/science.adf4915. ISSN 1095-9203. PMC 10870829 . PMID 37995235.
- ^ Lin, Yaolin; Zou, Jiale; Yang, Wei; Li, Chun-Qing (2018-03-02). "A Review of Recent Advances in Research on PM2.5 in China". International Journal of Environmental Research and Public Health. 15 (3): 438. doi:10.3390/ijerph15030438. ISSN 1660-4601. PMC 5876983 . PMID 29498704.
- ^ Sharma, Raman; Sharma, Meenakshi; Sharma, Ratika; Sharma, Vivek (2013-04-01). "The impact of incinerators on human health and environment". Reviews on Environmental Health (İngilizce). 28 (1): 67–72. doi:10.1515/reveh-2012-0035. ISSN 2191-0308.
- ^ "Non-exhaust Particulate Emissions from Road Transport". OECD (İngilizce). 2020-12-07. Erişim tarihi: 2025-10-21.
- ^ Khan, Raihan K.; Strand, Mark A. (2018). "Road dust and its effect on human health: a literature review". Epidemiology and Health. 40: e2018013. doi:10.4178/epih.e2018013. ISSN 2092-7193. PMC 5968206 . PMID 29642653.
- ^ Fan, Long; Liu, Shimin (2021-04-01). "Respirable nano-particulate generations and their pathogenesis in mining workplaces: a review". International Journal of Coal Science & Technology (İngilizce). 8 (2): 179–198. doi:10.1007/s40789-021-00412-w. ISSN 2198-7823.
- ^ Petavratzi, E.; Kingman, S.; Lowndes, I. (2005-10-01). "Particulates from mining operations: A review of sources, effects and regulations". Minerals Engineering. JKMRC International Student Conference, September 2004. 18 (12): 1183–1199. doi:10.1016/j.mineng.2005.06.017. ISSN 0892-6875.
- ^ Jeong, Hyeryeong; Choi, Jin Young; Ra, Kongtae (2021-03-31). "Potentially toxic elements pollution in road deposited sediments around the active smelting industry of Korea". Scientific Reports. 11 (1): 7238. doi:10.1038/s41598-021-86698-x. ISSN 2045-2322. PMC 8012626 . PMID 33790361.
- ^ "Harmful soot unchecked as Big Oil battles EPA over testing". Reuters (İngilizce). Erişim tarihi: 2025-10-21.
- ^ Chandrappa, Ramesha; Chandra Kulshrestha, Umesh (2016), Chandrappa, Ramesha; Chandra Kulshrestha, Umesh (Ed.), Air Pollution and Disasters (İngilizce), Springer International Publishing, ss. 325–343, doi:10.1007/978-3-319-21596-9_8, PMC 7121041 2025-10-21
- ^ US Department of Veterans Affairs, Veterans Health Administration. "VA.gov | Veterans Affairs". www.publichealth.va.gov (İngilizce). Erişim tarihi: 2025-10-21.
- ^ Xie, Yichun; Li, Yan; Feng, Yan; Cheng, Wei; Wang, Yan (Nisan 2022). "Inhalable microplastics prevails in air: Exploring the size detection limit". Environment International (İngilizce). 162: 107151. doi:10.1016/j.envint.2022.107151.
- ^ Liu, Chunguang; Li, Jia; Zhang, Yilei; Wang, Lei; Deng, Jie; Gao, Yuan; Yu, Lu; Zhang, Junjie; Sun, Hongwen (2019-07-01). "Widespread distribution of PET and PC microplastics in dust in urban China and their estimated human exposure". Environment International. 128: 116–124. doi:10.1016/j.envint.2019.04.024. ISSN 0160-4120.
- ^ Yuk, Hyeonseong; Jo, Ho Hyeon; Nam, Jihee; Kim, Young Uk; Kim, Sumin (2022-09-05). "Microplastic: A particulate matter(PM) generated by deterioration of building materials". Journal of Hazardous Materials. 437: 129290. doi:10.1016/j.jhazmat.2022.129290. ISSN 0304-3894.
- ^ "Aerosols: Tiny Particles, Big Impact". earthobservatory.nasa.gov (İngilizce). 2010-11-02. Erişim tarihi: 2025-10-21.
- ^ a b c "Wayback Machine" (PDF). www.euro.who.int. Erişim tarihi: 2025-10-21.
- ^ a b US EPA, OAR (2016-04-26). "Health and Environmental Effects of Particulate Matter (PM)". www.epa.gov (İngilizce). Erişim tarihi: 2025-10-21.
- ^ Brunekreef, Bert; Holgate, Stephen T. (2002-10-19). "Air pollution and health". The Lancet (İngilizce). 360 (9341): 1233–1242. doi:10.1016/S0140-6736(02)11274-8. ISSN 0140-6736. PMID 12401268.
- ^ a b c d Brook, Robert D.; Rajagopalan, Sanjay; Pope, C. Arden; Brook, Jeffrey R.; Bhatnagar, Aruni; Diez-Roux, Ana V.; Holguin, Fernando; Hong, Yuling; Luepker, Russell V.; Mittleman, Murray A.; Peters, Annette (Haziran 2010). "Particulate Matter Air Pollution and Cardiovascular Disease". Circulation. 121 (21): 2331–2378. doi:10.1161/CIR.0b013e3181dbece1.
- ^ D'Aguillo, Christine; Soni, Resha S.; Gordhan, Chirag; Liu, James K.; Baredes, Soly; Eloy, Jean Anderson (2014). "Sinonasal extramedullary plasmacytoma: a systematic review of 175 patients". International Forum of Allergy & Rhinology (İngilizce). 4 (2): 156–163. doi:10.1002/alr.21254. ISSN 2042-6984.
- ^ a b Pope III, C. Arden; Dockery, Douglas W. (2006-06-01). "Health Effects of Fine Particulate Air Pollution: Lines that Connect". Journal of the Air & Waste Management Association. 56 (6): 709–742. doi:10.1080/10473289.2006.10464485. ISSN 1096-2247.
- ^ Mills, Nicholas L.; Donaldson, Ken; Hadoke, Paddy W.; Boon, Nicholas A.; MacNee, William; Cassee, Flemming R.; Sandström, Thomas; Blomberg, Anders; Newby, David E. (Ocak 2009). "Adverse cardiovascular effects of air pollution". Nature Clinical Practice Cardiovascular Medicine (İngilizce). 6 (1): 36–44. doi:10.1038/ncpcardio1399. ISSN 1743-4300.
- ^ Sigurdsson, Einar M. (Ekim 2008). "Immunotherapy targeting pathological tau protein in Alzheimer's disease and related tauopathies". Journal of Alzheimer's disease: JAD. 15 (2): 157–168. doi:10.3233/jad-2008-15202. ISSN 1387-2877. PMC 2757121 . PMID 18953105.
- ^ Araujo, Jesus A.; Barajas, Berenice; Kleinman, Michael; Wang, Xuping; Bennett, Brian J.; Gong, Ke Wei; Navab, Mohamad; Harkema, Jack; Sioutas, Constantinos; Lusis, Aldons J.; Nel, Andre E. (2008-03-14). "Ambient particulate pollutants in the ultrafine range promote early atherosclerosis and systemic oxidative stress". Circulation Research. 102 (5): 589–596. doi:10.1161/CIRCRESAHA.107.164970. ISSN 1524-4571. PMC 3014059 . PMID 18202315.
- ^ "Difficulties encountered by diabetic workers in a company trying to stop smoking" (İngilizce). doi:10.1111/j.1753-0407.2011.00147.x. ISSN 1753-0407.
- ^ a b c d Organization, World Health (2021-09-21). WHO global air quality guidelines: particulate matter (PM2.5 and PM10), ozone, nitrogen dioxide, sulfur dioxide and carbon monoxide (İngilizce). World Health Organization. ISBN 978-92-4-003422-8.
- ^ Renard, Jean-Baptiste; Surcin, Jeremy; Annesi-Maesano, Isabella; Delaunay, Gilles; Poincelet, Eric; Dixsaut, Gilles (2022-11-20). "Relation between PM2.5 pollution and Covid-19 mortality in Western Europe for the 2020-2022 period". The Science of the Total Environment. 848: 157579. doi:10.1016/j.scitotenv.2022.157579. ISSN 1879-1026. PMC 9310379 . PMID 35901896.
- ^ Perone, Gaetano (2022-08-03). "Assessing the impact of long-term exposure to nine outdoor air pollutants on COVID-19 spatial spread and related mortality in 107 Italian provinces". Scientific Reports. 12 (1): 13317. doi:10.1038/s41598-022-17215-x. ISSN 2045-2322. PMC 9349267 . PMID 35922645.
- ^ Kiser, Daniel; Elhanan, Gai; Metcalf, William J.; Schnieder, Brendan; Grzymski, Joseph J. (Eylül 2021). "SARS-CoV-2 test positivity rate in Reno, Nevada: association with PM2.5 during the 2020 wildfire smoke events in the western United States". Journal of Exposure Science & Environmental Epidemiology. 31 (5): 797–803. doi:10.1038/s41370-021-00366-w. ISSN 1559-064X. PMC 8276229 . PMID 34257389.
- ^ Solimini, Angelo; Filipponi, F.; Fegatelli, D. Alunni; Caputo, B.; De Marco, C. M.; Spagnoli, A.; Vestri, A. R. (2021-03-18). "A global association between Covid-19 cases and airborne particulate matter at regional level". Scientific Reports. 11 (1): 6256. doi:10.1038/s41598-021-85751-z. ISSN 2045-2322. PMC 7973572 . PMID 33737616.
- ^ X; Email (2021-07-22). "With metals and maybe even coronavirus, wildfire smoke is more dangerous than you think". Los Angeles Times (İngilizce). Erişim tarihi: 2025-10-31.
- ^ Government of Canada, Canadian Centre for Occupational Health and Safety (2025-08-28). "CCOHS: Silicosis". www.ccohs.ca. Erişim tarihi: 2025-10-31.
- ^ "Request for assistance in preventing silicosis and deaths from sandblasting" (İngilizce). 2024-07-29. doi:10.26616/NIOSHPUB92102.
- ^ Flores-Pajot, Marie-Claire; Ofner, Marianna; Do, Minh T.; Lavigne, Eric; Villeneuve, Paul J. (2016-11-01). "Childhood autism spectrum disorders and exposure to nitrogen dioxide, and particulate matter air pollution: A review and meta-analysis". Environmental Research. 151: 763–776. doi:10.1016/j.envres.2016.07.030. ISSN 0013-9351.
- ^ Chun, HeeKyoung; Leung, Cheryl; Wen, Shi Wu; McDonald, Judy; Shin, Hwashin H. (2020-01-01). "Maternal exposure to air pollution and risk of autism in children: A systematic review and meta-analysis". Environmental Pollution. 256: 113307. doi:10.1016/j.envpol.2019.113307. ISSN 0269-7491.
- ^ Lam, Juleen; Sutton, Patrice; Kalkbrenner, Amy; Windham, Gayle; Halladay, Alycia; Koustas, Erica; Lawler, Cindy; Davidson, Lisette; Daniels, Natalyn; Newschaffer, Craig; Woodruff, Tracey (2016). "A Systematic Review and Meta-Analysis of Multiple Airborne Pollutants and Autism Spectrum Disorder". PloS One. 11 (9): e0161851. doi:10.1371/journal.pone.0161851. ISSN 1932-6203. PMC 5031428 . PMID 27653281.
- ^ Weisskopf, Marc G.; Kioumourtzoglou, Marianthi-Anna; Roberts, Andrea L. (Aralık 2015). "Air Pollution and Autism Spectrum Disorders: Causal or Confounded?". Current Environmental Health Reports. 2 (4): 430–439. doi:10.1007/s40572-015-0073-9. ISSN 2196-5412. PMC 4737505 . PMID 26399256.
- ^ Fu, Pengfei; Yung, Ken Kin Lam (2020-09-15). "Air Pollution and Alzheimer's Disease: A Systematic Review and Meta-Analysis". Journal of Alzheimer’s Disease (İngilizce). 77 (2): 701–714. doi:10.3233/JAD-200483. ISSN 1387-2877.
- ^ Tsai, Tsung-Lin; Lin, Yu-Ting; Hwang, Bing-Fang; Nakayama, Shoji F.; Tsai, Chon-Haw; Sun, Xian-Liang; Ma, Chaochen; Jung, Chau-Ren (2019-10-01). "Fine particulate matter is a potential determinant of Alzheimer's disease: A systemic review and meta-analysis". Environmental Research. 177: 108638. doi:10.1016/j.envres.2019.108638. ISSN 0013-9351.
- ^ Braithwaite, Isobel; Zhang, Shuo; Kirkbride, James B.; Osborn, David P. J.; Hayes, Joseph F. (Aralık 2019). "Air Pollution (Particulate Matter) Exposure and Associations with Depression, Anxiety, Bipolar, Psychosis and Suicide Risk: A Systematic Review and Meta-Analysis". Environmental Health Perspectives. 127 (12): 126002. doi:10.1289/EHP4595. ISSN 1552-9924. PMC 6957283 . PMID 31850801.
- ^ Lu, Jackson G (2020-04-01). "Air pollution: A systematic review of its psychological, economic, and social effects". Current Opinion in Psychology. Socio-Ecological Psychology. 32: 52–65. doi:10.1016/j.copsyc.2019.06.024. ISSN 2352-250X.
- ^ Liu, Qisijing; Wang, Wanzhou; Gu, Xuelin; Deng, Furong; Wang, Xueqin; Lin, Hualiang; Guo, Xinbiao; Wu, Shaowei (2021-02-01). "Association between particulate matter air pollution and risk of depression and suicide: a systematic review and meta-analysis". Environmental Science and Pollution Research (İngilizce). 28 (8): 9029–9049. doi:10.1007/s11356-021-12357-3. ISSN 1614-7499.
- ^ Lu, Jackson G (2020-04-01). "Air pollution: A systematic review of its psychological, economic, and social effects". Current Opinion in Psychology. Socio-Ecological Psychology. 32: 52–65. doi:10.1016/j.copsyc.2019.06.024. ISSN 2352-250X.
- ^ Schraufnagel, Dean E.; Balmes, John R.; Cowl, Clayton T.; De Matteis, Sara; Jung, Soon-Hee; Mortimer, Kevin; Perez-Padilla, Rogelio; Rice, Mary B.; Riojas-Rodriguez, Horacio; Sood, Akshay; Thurston, George D. (Şubat 2019). "Air Pollution and Noncommunicable Diseases: A Review by the Forum of International Respiratory Societies' Environmental Committee, Part 1: The Damaging Effects of Air Pollution". Chest. 155 (2): 409–416. doi:10.1016/j.chest.2018.10.042. ISSN 1931-3543. PMC 6904855 . PMID 30419235.
- ^ Carrington, Damian; McMullan, Lydia; Blight, Garry; Roberts, Simon; Hulley-Jones, Frank. "Revealed: air pollution may be damaging 'every organ in the body'". the Guardian (İngilizce). Erişim tarihi: 2025-10-31.
- ^ Raaschou-Nielsen, Ole; Andersen, Zorana J.; Beelen, Rob; Samoli, Evangelia; Stafoggia, Massimo; Weinmayr, Gudrun; Hoffmann, Barbara; Fischer, Paul; Nieuwenhuijsen, Mark J.; Brunekreef, Bert; Xun, Wei W. (2013-08-01). "Air pollution and lung cancer incidence in 17 European cohorts: prospective analyses from the European Study of Cohorts for Air Pollution Effects (ESCAPE)". The Lancet Oncology (İngilizce). 14 (9): 813–822. doi:10.1016/S1470-2045(13)70279-1. ISSN 1470-2045. PMID 23849838.
- ^ Cohen, Aaron J.; Ross Anderson, H.; Ostro, Bart; Pandey, Kiran Dev; Krzyzanowski, Michal; Künzli, Nino; Gutschmidt, Kersten; Pope, Arden; Romieu, Isabelle; Samet, Jonathan M.; Smith, Kirk (2005-07-01). "The Global Burden of Disease Due to Outdoor Air Pollution". Journal of Toxicology and Environmental Health, Part A. 68 (13-14): 1301–1307. doi:10.1080/15287390590936166. ISSN 1528-7394. PMID 16024504.
- ^ "Air Pollution & Cardiovascular Disease". www.niehs.nih.gov (İngilizce). Erişim tarihi: 2025-10-31.
- ^ Lave, Lester B.; Seskin, Eugene P. (1973-06-01). "An Analysis of the Association between U.S. Mortality and Air Pollution". Journal of the American Statistical Association. 68 (342): 284–290. doi:10.1080/01621459.1973.10482421. ISSN 0162-1459.
- ^ Mokdad, Ali H. (2004-03-10). "Actual Causes of Death in the United States, 2000". JAMA (İngilizce). 291 (10): 1238. doi:10.1001/jama.291.10.1238. ISSN 0098-7484.
- ^ Spatial assessment of PM10 and ozone concentrations in Europe (2005). Publications Office of the European Union. 2009. ISBN 978-92-9167-988-1.
- ^ Lim, Stephen S.; Vos, Theo; Flaxman, Abraham D.; Danaei, Goodarz; Shibuya, Kenji; Adair-Rohani, Heather; Amann, Markus; Anderson, H. Ross; Andrews, Kathryn G.; Aryee, Martin; Atkinson, Charles (2012-12-15). "A comparative risk assessment of burden of disease and injury attributable to 67 risk factors and risk factor clusters in 21 regions, 1990-2010: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2010". Lancet (London, England). 380 (9859): 2224–2260. doi:10.1016/S0140-6736(12)61766-8. ISSN 1474-547X. PMC 4156511 . PMID 23245609.
- ^ "Air pollution in Europe: These are the worst-hit cities to live in". euronews (İngilizce). 2021-12-24. Erişim tarihi: 2025-10-31.
- ^ Laden, F.; Neas, L. M.; Dockery, D. W.; Schwartz, J. (Ekim 2000). "Association of fine particulate matter from different sources with daily mortality in six U.S. cities". Environmental Health Perspectives. 108 (10): 941–947. doi:10.1289/ehp.00108941. ISSN 0091-6765. PMC 1240126 . PMID 11049813.
- ^ Özkaynak, Halûk; Thurston, George D. (1987). "Associations Between 1980 U.S. Mortality Rates and Alternative Measures of Airborne Particle Concentration". Risk Analysis (İngilizce). 7 (4): 449–461. doi:10.1111/j.1539-6924.1987.tb00482.x. ISSN 1539-6924.
- ^ Carrington, Damian; editor, Damian Carrington Environment (17 Şubat 2021). "Air pollution significantly raises risk of infertility, study finds". The Guardian (İngilizce). ISSN 0261-3077. Erişim tarihi: 31 Ekim 2025.
- ^ Zhang, Mingyu; Mueller, Noel T.; Wang, Hongjian; Hong, Xiumei; Appel, Lawrence J.; Wang, Xiaobin (Temmuz 2018). "Maternal Exposure to Ambient Particulate Matter ≤2.5 µm During Pregnancy and the Risk for High Blood Pressure in Childhood". Hypertension (Dallas, Tex.: 1979). 72 (1): 194–201. doi:10.1161/HYPERTENSIONAHA.117.10944. ISSN 1524-4563. PMC 6002908 . PMID 29760154.
- ^ Sapkota, Amir; Chelikowsky, Adam P.; Nachman, Keeve E.; Cohen, Aaron J.; Ritz, Beate (1 Aralık 2012). "Exposure to particulate matter and adverse birth outcomes: a comprehensive review and meta-analysis". Air Quality, Atmosphere & Health (İngilizce). 5 (4): 369–381. doi:10.1007/s11869-010-0106-3. ISSN 1873-9326.
- ^ a b c US EPA National Center for Environmental Assessment, Research Triangle Park Nc, Environmental Media Assessment Group; Sacks, Jason. "2009 Final Report: Integrated Science Assessment for Particulate Matter". cfpub.epa.gov (İngilizce). Erişim tarihi: 31 Ekim 2025.
- ^ Erickson, Anders C.; Arbour, Laura (2014). "The shared pathoetiological effects of particulate air pollution and the social environment on fetal-placental development". Journal of Environmental and Public Health. 2014: 901017. doi:10.1155/2014/901017. ISSN 1687-9813. PMC 4276595 . PMID 25574176.
- ^ Lee, Pei-Chen; Talbott, Evelyn O.; Roberts, James M.; Catov, Janet M.; Bilonick, Richard A.; Stone, Roslyn A.; Sharma, Ravi K.; Ritz, Beate (Ağustos 2012). "Ambient air pollution exposure and blood pressure changes during pregnancy". Environmental Research. 117: 46–53. doi:10.1016/j.envres.2012.05.011. ISSN 1096-0953. PMC 3656658 . PMID 22835955.
- ^ Woodruff, Tracey J.; Parker, Jennifer D.; Darrow, Lyndsey A.; Slama, Rémy; Bell, Michelle L.; Choi, Hyunok; Glinianaia, Svetlana; Hoggatt, Katherine J.; Karr, Catherine J.; Lobdell, Danelle T.; Wilhelm, Michelle (Nisan 2009). "Methodological issues in studies of air pollution and reproductive health". Environmental Research. 109 (3): 311–320. doi:10.1016/j.envres.2008.12.012. ISSN 1096-0953. PMC 6615486 . PMID 19215915.
- ^ Byrne, C. D.; Phillips, D. I. (Kasım 2000). "Fetal origins of adult disease: epidemiology and mechanisms". Journal of Clinical Pathology. 53 (11): 822–828. doi:10.1136/jcp.53.11.822. ISSN 0021-9746. PMC 1731115 . PMID 11127263.
- ^ Barker, D. J. (17 Kasım 1990). "The fetal and infant origins of adult disease". BMJ (Clinical research ed.). 301 (6761): 1111. doi:10.1136/bmj.301.6761.1111. ISSN 0959-8138. PMC 1664286 . PMID 2252919.
 | Çevre ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz. |
