Samsun'da din
Samsun'da din, Türkiye'nin bir ili olan Samsun'da ilk yerleşim döneminden itibaren uygulanan dinî pratik ve inanışların bütünü. Yerleşim geçmişi Taş Çağı'na dek uzanan Samsun'un yerleşik kültürü ile Grek kolonicilerin getirdiği inançların birleşimi kenti dinî açıdan Karadeniz'in en önemli yerleşimlerinden biri hâline getirmiştir.[1] Amisos yerleşim alanı ve nekropolünü içerisinde barındıran Çakalca-Karadoğan Höyüğü'nde yapılan kazılarda Milet kolonisi dönemine tarihlenen ve farklı betimlemelere sahip Kibele heykelcikleri bulunmuştur.[2] Kibele'nin yanı sıra aynı döneme tarihlenen Kore heykelcikleri de kurtarılmıştır.[3] Heykelcikler hâricinde Kibele ile Kore adına hazırlanan ve üzerinde adak adamaya dair Grekçe işlemelerin bulunduğu çanak-çömlekler keşfedilmiştir.[4] MÖ 6. yüzyılın ortalarına tarihlenen buluntular şehirde güçlü bir tanrıça kültünün bulunduğunu göstermekle birlikte törensel amaçlarla kullanılan dinî alanların bulunduğunu da kanıtlamaktadır.[5] Heykelciklerin bulunduğu muntazam pozisyonları ve kırılarak çömleklere koyuldukları dikkate alındığında bir ritüelin parçası olarak toprağa gömüldükleri anlaşılmakta olup sonraki yüzyıllara ait buluntu sayısının oldukça az olması şehirlilerin zaman içerisinde dinî adetlerini değiştirdiklerini göstermektedir.[6]
Helenistik kazı katmanlarına gelindiğinde farklı betimlemelere sahip çok sayıda Dionisos tiyatro maskı bulunmuştur. Bu masklar şehirde Dionisos ritüellerinin yapıldığı bir alanın bulunduğuna yorulmakta olup Amisos'ta ana tanrıça kültünün gerilediğini göstermesi bakımından önemli görülmektedir.[1] Amisos'a komşu olan ve kaplıcaları ile ünlü olan Therma Phazimoniton'da şifa tanrısı Asklepios ve nemflere, yine yakın çevrede Zeus ve Hermes'e sunulan yazıtlı adaklar keşfedilmiştir. Bunların hâricinde gerek Amisos'ta gerek yakın çevresinde Apollon, Hera, Thetis, nereidlere saygı gösterildiğini kanıtlayan çok sayıda parça ele geçirilmiştir.[1] VI. Mithridatis devrinde Ares, Dionisos ve Zeus kültleri baskın duruma geçse de Roma dönemine gelindiğinde saygı gösterilen tanrı ve tanrıçaların sayısı artmıştır.[1]
Şehirde çoktanrılı inanç hâkim olsa da Josephus'un aktardıklarına göre antik Anadolu'nun tek tanrıya inanan Yahudi diasporasına sahip şehirlerinden biri olup aynı zamanda Diospontus eyaletinin ticari başkenti görünümündeydi.[7][8][9] 1. yüzyılın ilk yıllarında doğan bir diğer tek tanrılı din olan Hristiyanlık Yahudiliğin aksine tebliğci bir din olarak öne çıkmış, dinlerini kitlelere yaymayı görev edinen evanjelik Hristiyanlar kendileri gibi tek tanrıya inanan Yahudilerin mevcudiyeti ve farklı coğrafyalardan insanların bir araya geldiği bir metropol olması Samsun'da yoğun faaliyet göstermişler ve bunun sonucunda aynı yüzyıl içerisinde Hristiyanlık Samsun'da hızla yayılım göstermiştir.[7] Yeni Ahit'teki Petrus'un birinci mektubunda yer alan "Mesih İsa'nın elçisi ben Petrus'tan Pontus, Galatya, Kapadokya, Asya İli ve Bitinya'ya dağılmış ve buralarda yabancı olarak yaşayan seçilmişlere selam!" cümlesiyle Samsun'un da içerisinde yer aldığı coğrafyada yaşayan Yahudilere hitap edilmektedir.[10]
111-113 yılları arasında Bitinya ve Pontus valisi olarak görev yapan Plinius ile İmparator Trajan arasındaki mektuplaşmadan Hristiyanlığın tehdit olarak görülecek kadar yayıldığı, Hristiyanların takibat altında tutulduğu ve Hristiyan olduğu kanıtlananların tövbe edip yeniden Roma tanrılarına ibadet etmedikleri müddetçe cezalandırıldıkları öğrenilmektedir.[11] 303-305 yıllarında tahtta oturan Diocletianus'un imparatorluğu dönemine gelindiğinde ise Hristiyanlara yönelik tutum daha da katılaşarak zulüm boyutuna varmış, Galerius'un iktidarında da bu durum sürmüştür.[12] Bu dönemlerde Aleksandra ve Haritini gibi kişiler öne çıkmış, dinlerini inkâr etmemeleri üzerine işkenceyle öldürülmeleri sonucu azizelik mertebesinde saygı görmüşlerdir. Roma İmparatorluğu'nun 395'te bölünmesiyle birlikte doğu topraklarına hükmeden ve resmî din olarak Hristiyanlığı benimseyen Bizans İmparatorluğu'nun hâkimiyet bölgesinde kalan Samsun zaman içerisinde episkopos makamı hâline gelmiştir.[12][13] Genna adında bir manastırın bulunduğu kentte oturan ve kayıtlarda rastlanan dokuz piskopos olduğu bilinmektedir.[12] Bunların ilki 451 yılında toplanan Kalkedon Konsili'ne katılan Antonius'tur.[12] İsmi bilinen diğerleri ise İskenderiye Patriği Proterius'un ölümü takiben Helenopontus piskoposlarının I. Leo'ya yazdığı mektupta imzası bulunan Erythraeus, 6. yüzyılın sonlarında yaşayan ve aziz olarak kabul edilen Piskopos Florus, Üçüncü Konstantinopolis Konsili'ne katılan Tiberios, İkinci İznik Konsili'ne katılan Leon, Dördüncü Konstantinopolis Konsili'ne katılan Basileios'dur.[12] 15. yüzyıldan itibaren Notitiae Episcopatuum'da Samsun'un kaydı bulunmamakta olup şehir dinî yönden Amaseia piskoposluğuna bağlı hâle gelmiştir.[12]
İslam ile ilk kez 7. yüzyıldaki Emevî akınları ile tanışan Samsun'da kalıcı bir Müslüman topluluğunun oluşması 2. binyılın başlarındaki Türk akınlarıyla mümkün olmuştur. Dânişmendlilerin Amisos'un yanında kurdukları İsamisos'ta yöreye yerleşen Müslümanların sayıca ağırlığı farklı tarihçilere göre 1416 ya da 1419 yılında Osmanlıların her iki şehri de kendi egemenliklerine almasıyla birlikte gitgide artmıştır. 1485 yılına ait kayıtlara göre yaklaşık olarak 1.555 Müslüman ve 855 gayrimüslim olmak üzere 2.410 kişinin yaşadığı Samsun kazasında nüfusun %65'ini Müslümanlar oluşturmaktaydı.[14] Bu oran 1520 yılında %86, 1576 yılında ise %89 seviyesine yükselmiş; aynı yüzyılda şehirdeki dokuz Müslüman mahallesinin sayısı 12'ye çıkmıştır.[15][14] 19. yüzyılın sonlarında ticari olanakların gelişmesi ile gayrimüslim nüfusunda patlama yaşanmış, Samsun nüfusundaki gayrimüslim oranı %70 seviyesine kadar yükselmiştir.[16] Bu nüfus artışı Gümüşhane, Kayseri, Niğde yörelerindeki Hristiyanların Samsun'a göç etmesiyle gerçekleşmiş olup yüzyılın sonunda Samsun kazasında nüfus yaklaşık 11 bin gayrimüslim ile 5 bin Müslüman civarındaydı.[16][17] Canik sancağının genelindeyse Müslüman nüfus çoğunluktaydı.[18] Dinî eğitim veren okul sayısı da buna uygun şekilde dağılmakta olup 735 Müslüman ve 154 gayrimüslim okulunda 21 binden fazla Müslüman ve 5 bine yakın gayrimüslim öğrenci eğitim almaktaydı.[19]
Samsun'da Müslüman ve gayrimüslim nüfus arasındaki sosyal ilişkiler hoşgörüye dayanmakta ve farklı dine sahip insanlar bir arada yaşamaktaydı.[20] Bu yapı 20. yüzyıla dek sürmüşse de I. Dünya Savaşı sonrası gelişen Pontusçu faaliyetler ile birlikte durum değişmeye başlamıştır.[20][21] Savaş sonrası Osmanlı topraklarında yaşayan gayrimüslimlerin nüfusça Müslümanlardan fazla oldukları bölgelerde istedikleri takdirde özerk devlet kurabileceklerine yönelik kararlar alınması şehirlerdeki nüfus dengesini önemli bir konu hâline getirmiştir.[22] Bu süreçte Samsun da kurulması istenen Pontus Cumhuriyeti sınırları içerisinde yer almakta olup bunun için çeşitli faaliyetlere girişilmekte, nüfus plânlaması yapılmaktaydı.[22] Samsun'daki Hristiyan nüfusun artması için bölgeye göçmenler iskân edilmekle birlikte oranlar üzerinde tahrifler de yapılmaktaydı.[21][22] Dimosthenis Ekonomidis Müslüman nüfusun Hristiyanlardan fazla olduğunu kabul etse de bunların zorla Müslümanlaştırılan Hristiyan kökenli halklar olduğunu öne sürmekte, Konstantinos Konstantinidis ise Pontus olarak andığı coğrafyada 1,5 milyon Ortodoks-Rum, 500 bin Rumca konuşan Müslüman Rum ve 250 bin görünüşte Müslüman aslen Ortodoks halkın bulunduğunu iddia etmekteydi.[21] Trabzon Metropoliti Hrisantos ise Paris Barış Konferansı'na sunduğu istatistikte Pontus bölgesinde 850 bin Hristiyana karşın 836 bin Müslüman bulunduğunu öne sürerek iddiasını 1908 Trabzon salnâmesine dayandırsa da o yıl salnâme yayınlanmadığı bilinmektedir.[21] Bu iddialar ile Osmanlı resmî kayıtlarındaki sayılar uyuşmamakta olup resmî kayıtlara göre 1904 yılında Samsun'da yaklaşık 226.464 Müslüman ve 73.749 Hristiyan, 1914 yılında ise 265.950 Müslüman ve 127.352 gayrimüslim yaşamaktaydı.[21] Bu dönemde sancak genelinde 497 cami ve 58 mescide karşılık 270 kilise bulunmaktaydı.[21] Millî Mücadele sonrası gerçekleştirilen Türkiye-Yunanistan nüfus mübadelesi Samsun'daki dinî yapıyı tamamıyla değiştirmiştir. İlk olarak 2 Ocak 1924'te Gülcemal vapuru ile 667 Müslüman mübadilin geldiği Samsun'a mübadele süresince yerleştirilen kişi sayısı toplam 32.290 olmuş, buna karşın 83.768 Hristiyan Rum meskûn Yunanistan'a gönderilmiştir.[23] Gelen mübadillerin çoğunluğu Drama, Kavala ve Sarışaban havalisinden olup şehir merkezi, Bafra, Çarşamba, Kavak ve Terme'de Rumlardan boşalan konutlara yerleştirilmişlerdir.[23]
Türkiye'de yapılan nüfus sayımlarında dinî aidiyet araştırılmadığından ötürü inançlara yönelik istatistikler ikinci elden anketler yoluyla çıkarılmaktadır. Ancak yapılan bu anketler zaman zaman kamuoyunda tepki çekebilmektedir.[24] Diyanet İşleri Başkanlığının 2014 yılında gerçekleştirdiği İslam'ın toplumdaki yerine odaklı Türkiye'de Dinî Hayat Araştırması'nda Amasya, Çorum, Samsun ve Tokat il grubunu kapsayan Batı Karadeniz istatistiki bölgesinin verilerine göre Allah'ın varlığına inananların oranı %99,5 olup Kur'an'ın sahihliğine inanç oranı %96,4'tür.[25] Evliyalara dilekte bulunmak, çaput bağlamak, kurşun döktürmek gibi inançlara eğilim oranı %15'in altındadır.[25] Müslümanların hâricinde ilde Hristiyan cemaat de bulunmakla birlikte sayıları bilinmemekte olup il genelinde Katolik ve Protestanlara ait olmak üzere faal iki kilise bulunmaktadır.[26][27] Buna karşın ildeki cami sayısı 2.698'dir.[28]
Günümüze ulaşan Samsun'daki en eski dinî yapılar 13. yüzyıla tarihlenmektedir. Göğceli Camii il genelindeki en eski cami olup Kale Camii, Pazar Camii, Yalı Camii 14. yüzyılda inşa edilen ve tarihî değere haiz diğer dinî ögelerdir.[29] İlde mevcut en eski kilise ise 1885'te ibadete açılan ve hâlen faaliyette olan Mater Dolorosa Katolik Kilisesi'dir.[29] Ayrıca 1993 yılında açılan Samsun Agape Protestan Kilisesi bulunmaktadır. 2006 yılında Katolik Papaz Pierre François Rene Brunissen'in bıçaklı saldırıya uğradığı ilde dönem dönem Hristiyanları hedef gösteren yayınlar ve zarar verici eylemler görülmektedir.[30][31][32]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Özel
- ^ a b c d Öztürk, Bülent (2017). "Antik Çağ'da Amisos ve Çevresinde Yaşayan Halkların Dinsel İnanışları". III. Uluslararası Arkeoloji Sempozyumu "Eski Çağda Karadeniz ve Tekkeköy: Karadeniz'in Güney Kıyısında Eski Bir Yerleşme" Özetler Kitapçığı. s. 36.
- ^ Kolağasıoğlu & Şirin 2016, s. 22.
- ^ Kolağasıoğlu & Şirin 2016, s. 24.
- ^ Kolağasıoğlu & Şirin 2016, s. 29.
- ^ Kolağasıoğlu & Şirin 2016, s. 32.
- ^ Kolağasıoğlu & Şirin 2016, s. 37.
- ^ a b Munro, J. A. R. (1901). "Roads in Pontus, Royal and Roman (Plate IV.)". The Journal of Hellenic Studies (İngilizce), 21. NendeIn: Society For The Promotion Of Hellenic Studies. ss. 52-66.
- ^ Wilson, Mark W. (2011). "Cities of God in northern Asia minor: Using Stark's social theories to reconstruct Peter's communities". Verbum et Ecclesia (İngilizce). 1 (32). Pretoria: University of Pretoria, Centre for Ministerial Development of the Dutch Reformed Church. ss. 1-9. doi:10.4102/ve.v32i1.422. ISSN 1609-9982.
- ^ Schalit, Abraham (2007). "Asia Minor". Encyclopaedia Judaica (İngilizce). 2 (2 bas.). Thomson Gale. ss. 586-587. ISBN 9780028659305.
- ^ "1. Petrus 1:1". Yeni Ahit. incil.info. 12 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2018.
- ^ "Pliny and Trajan on the Christians" (İngilizce). georgetown.edu. 7 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2018.
- ^ a b c d e f Giftopoulou, Sofia (17 Mart 2003). "Bishopric of Amisos" (İngilizce). asiaminor.ehw.gr. 3 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2018.
- ^ Yolalıcı 1998, s. 11.
- ^ a b Öz 1999, s. 64.
- ^ Öz 1999, s. 58.
- ^ a b Yılmaz 2013, s. 174.
- ^ Yolalıcı 1998, s. 29.
- ^ Yolalıcı 1998, s. 30.
- ^ Yolalıcı 1998, s. 31.
- ^ a b Yolalıcı 1998, s. 32.
- ^ a b c d e f Yazıcı, Nuri (2012). "Pontusçu Faaliyetler ve Canik'te Nüfus Durumu". Atatürk Dergisi. 1 (1). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü. ss. 259-279. ISSN 1302-7549.
- ^ a b c Okur, Mehmet (2011). "Venizelos'un "Pontus Komplosu": Yunanistan'ın Ermenilerle İttifak Arayışı". Karadeniz (Black Sea-Çernoye More) Sosyal Bilimler Dergisi, 12. Ardahan: Ardahan Üniversitesi İnsani Bilimler ve Edebiyat Fakültesi. ss. 259-279. ISSN 1308-6200.
- ^ a b "Samsun'da Mübadele" (PDF). bakisarisakal.com. 10 Haziran 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Haziran 2018.
- ^ "Diyanet ve TÜİK'in dindarlık anketine büyük tepki". cumhuriyet.com.tr. 13 Şubat 2013. 16 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ağustos 2018.
- ^ a b "Türkiye'de Dinî Hayat Araştırması" (PDF). diyanet.gov.tr. 16 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ağustos 2018.
- ^ "Samsun Mater Dolorosa'da On Yılın Ardından İlk Ayin". bolsohays.com. 2 Kasım 2017. 16 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ağustos 2018.
- ^ "Samsun'da Büyük Sevinç". sat7turk.com. 29 Kasım 2017. 16 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ağustos 2018.
- ^ "İlerin cami sayısı açıklandı! Samsun kaçıncı sırada?". habergazetesi.com.tr. 9 Ocak 2018. 16 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ağustos 2018.
- ^ a b "Camiler, Türbeler, Kiliseler". samsunkulturturizm.gov.tr. 16 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ağustos 2018.
- ^ "Savcıya göre bıçaklama parasal anlaşmazlıktan". hurriyet.com.tr. 5 Temmuz 2006. 17 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ağustos 2018.
- ^ "Hristiyan Yahova Şahitleri Samsun'da broşür dağıtıyor". akasyam.com. 15 Eylül 2017. 17 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ağustos 2018.
- ^ "2017 Hak İhlalleri İzleme Raporu". protestankiliseler.org. 30 Ocak 2018. 17 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ağustos 2018.
- Genel
- Kolağasıoğlu, Mustafa; Şirin, Orhan Alper (2016), Çakalca-Karadoğan Höyüğü: Arkaik Dönemde Amisos ve Kybele Kültü, Samsun: Samsun ve Çevresi Turizm Alanı Altyapı Hizmet Birliği Yayınları, ISBN 9786056703706
- Öz, Mehmet (1999), XV-XVI. Yüzyıllarda Canik Sancağı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, ISBN 9751609518
- Yılmaz, Cevdet (2013), İlkçağdan Cumhuriyete Canik (5 bas.), Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları, ISBN 9786058747319
- Yolalıcı, M. Emin (1998), XIX. Yüzyılda Canik (Samsun) Sancağı'nın Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, ISBN 9751609526