Uzay elbisesi

Uzay elbisesi, uçak pilotları ve özellikle astronotların vücutlarını dış etkilerden koruyarak çalışmalarını ve hayatta kalmalarını sağlayan özel bir kıyafettir. Bu elbise, astronotun sağlık durumunun stabil kalmasını sağlamaktadır.

Uzay aracının gittikçe artan bir hızla boşluğa doğru yol alması sırasında, astronotları çeşitli tehlikeler beklemektedir. Bu tehlikelerden bir tanesi de hız artışı veya ivmelenme neticesinde astronotların ağırlıklarının artmasıdır. Bu sırada astronotun damarlarındaki kanın ağırlığı, erimiş bir demirin ağırlığına eşit olur. Kan, vücudun bazı yerlerinden çekilerek başka yerlerde toplanır. Beyne yeterli kanın ulaşamaması ilk önce beyin dokularında hipoksiye ve daha sonra da ölüme yol açmaktadır.

Uzaya çıkan bir astronotun giydiği özel elbise, onu uzaya ulaştıran roket ve kapsül kadar önemlidir. Bu özel elbise olmadan astronotlar uzay boşluğunda, Ay üzerinde veya herhangi bir gezegende yürüyemezler. Bir araçtan ötekine geçemezler. Bu, uzayda herhangi bir atmosfer bulunmadığından astronotların herhangi bir solunum ekipmanı olmadan solunum yapamamalarından kaynaklanmaktadır. Bu nedenle kıyafette nefes alımını sağlayan bir oksijen tüpü bulunur. Atmosfer basıncı olmadığı için vücudun patlaması veya donması söz konusu değildir. Vücut; uzay boşluğunda çok az olan dış ortam basıncını kendi iç basıncıyla dengelemeye çalışsa bile kan ve diğer vücut sıvıları önemli ölçüde buharlaşmaya başlar. Ayrıca bazen çok soğuk bazen ise çok sıcak olan değişken bir ortamda, özel koruyucu olan uzay elbisesini giymek hayatî önem arz etmektedir. Astronotlar yanlarında taşıdıkları tüplerin içinde oksijen gazı bulundurarak hem solunum için ihtiyaç duydukları havayı sağlamakta hem de uzay elbisesi içinde suni basınç oluşturarak vücut basınçlarını dengede tutmaktadırlar. Uzay elbiselerinin yapı olarak önceleri biraz sert ve taşınmaları zor ekipmanlar olmalarına rağmen, teknolojinin gelişmesiyle birlikte daha esnek ve taşınması daha kolay versiyonları kullanılmaya başlandı. Uzay mekiği içerisinde astronotların özel uzay elbise giyme ihtiyacı yoktur. Çünkü tamamen kapalı olan kabinin içi ya saf oksijenle ya da atmosferdeki doğal hava ile doldurulmuştur. Astronotlar uzay mekiği içinde uçuş tulumları (flight suits) veya günlük çalışma kıyafetleri (in-flight wear) giymektedirler. Ancak görev türüne ve aşamasına göre giydikleri kıyafetler değişkenlik gösterebilmektedir. Uzayda seyir halindeyken astronotlar daha rahat kıyafetler giyer. Bu kıyafetler, genellikle hafif, nefes almayı kolaylaştıran ve esnek malzemelerden yapılmış tulumlar, tişörtler ve pantolonlardır. Astronotlar, kabin ağırlıksız bir mekân olduğu için oturdukları yerlere kemerle bağlanırlar. Bu tulumlar da elektronik aletlerle donatılmıştır. Astronotun kalp atışı ve vücut ısısı bu aletlerle ölçülür ve yerdeki kontrol merkezinde bulunan hekimler, her an uzaydaki astronotun sağlık durumunu gözlemleyebilme imkanına sahiptir. Fırlatılış sırasında astronotlar, kapsül (havacılık) tulumu ile birlikte özel uzay elbiselerini de giyerler. Bunun nedeni bir kaza olması durumunda uzay elbiselerinin astronotları daha iyi koruyabilme kabiliyetlerindendir. Eğer astronotlar başarılı bir kalkış gerçekleştirirse bir saat kadar sonra uzay elbiselerini çıkarabilirler.

Aşırı irtifalarda kullanım için ilk tam basınçlı giysiler, 1930'ların başlarında bireysel mucitler tarafından tasarlandı. Uzayda bir insan tarafından giyilen ilk uzay giysisi, 1961 yılında Yuri Gagarin tarafından giyilen Sovyet SK-1 giysisidir.

15 katlı elbise

Uzaydaki herhangi bir gezegen ve/veya doğal uydu üzerinde yürüyecek astronotun elbisesi öncelikli olarak yüksek sıcaklığa karşı dayanıklı olmalıdır. Bunun için astronot iki elbise giyer. Birinci elbisenin içinde (buna uzay çamaşırı da denilebilir) soğuk su akımı sağlayan ince tüpler vardır.

Astronotun vücudunun etrafında dolanan bu tüplerin içindeki serin su, astronotları sıcaktan korur. Tüpteki suyun ısısı sırt çantasındaki bir cihaz tarafından sabit tutulur. Uzay çamaşırının üzerine giyilen özel elbise kat kattır. İç kısmı yeteri kadar hava doldurularak, basıncın normal seviyede kalmasını sağlar. Bunun üzerinde tam 15 kat daha vardır. Plastik ve alüminyum tabakalardan yapılan bu katlar, astronotları uzaydaki tehlikeli radyasyon ve küçük gök taşlarına karşı korur. Elbisenin bu bölümünün en dış katmanında ise çelik bir çember bulunur.

Elbisenin ikinci önemli bölümü ise başlıktır. Uzay elbisesinin başlığı, başın rahat hareket edebileceği büyükçe bir kafes gibidir. Başlığın ön kısmı kırılmaz camdan yapılmıştır ve onun üstünde bir kask daha bulunmaktadır. Uzay elbisesinin üçüncü bölümü ise ayakkabılardır. Uzay elbisesinin kendisi gibi kat kat sağlam olan, kalın ve ısı geçirmez özellikteki bu ayakkabılar daha çok çarıklara benzemektedir.

Astronotun sırt çantasında, oksijen ve serinletme suyunun dolaşımını sağlayan cihazların yanında bir de telsiz cihazı vardır.

Astronotun Dünya ve uzay mekiği ile devamlı bağlantı kurmasını bu cihaz sağlar. Bu cihaz onun sadece konuşmasını değil, sağlık durumunu da otomatik olarak Dünya'daki kontrol merkezine bildirir.

Ay'da su içmek

Astronotların Ay'da su içmesi, tuvalete gitme ihtiyacı duyması veya bir şey yemesi gibi durumlar düşünülmüştür. Astronotun tuvalet ihtiyacı için uzay elbisenin içinde özel keseler vardır. Yemek ihtiyacı için ise sırt çantasında komprime yiyecek ve içecek de bulunur. Bunlar, özel bir sistem sayesinde bir düğmeye basılmasıyla beraber astronotun ağzına gönderebilirler. Astronot elbiselerinin tasarımları, esasları bakımından aynı kalırken ayrıntılarında zamanla bazı değişiklikler yapılmıştır. Ay'a ilk inen, Apollo 11 görevinde bulunmuş astronotların uzay elbiseleri ile Ay'a son inen Apollo 17 görevinde görev almış astronotların uzay elbiselerindeki dış katmandaki bazı parçalar (cepler, ayakkabı bağları, Ay yüzeyinde kullanılan el aletleri, numune torbaları vb.) geliştirilmiş, daha kullanışlı hale getirilmiştir.

Sağlık alanında kullanımı

Astronot elbiseleri, Dünya üzerinde sağlık uzmanları tarafından bazı hastalara giydirilmek için de geliştirilmiştir. Örneğin, kronik olarak dünya üzerinde bulunan mikroplara direnci olmayan çocukları koruyacak ve yaşatacak özel bir elbise NASA'daki uzmanlar tarafından yapılmaktadır.

Rus giysi modelleri

SK-1, Uzaya ilk çıkan, Yuri Gagarin'in uzay giysisi
Berkut spacesuit (Беркут = "altın kartal"), İlk uzay yürüyüşü yapan kozmonot Aleksey Leonov'un uzay giysisi.
Krechet-94 (Кречет = "gyrfalcon") giysi, iptal edilen Ay programı sırasında tasarlandı.
Yastreb (Ястреб = "atmaca") Uzay yürüyüşü için uzay giysisi, Krechet tasarımı.
Orlan space suit (Орлан = "deniz-kartalı" veya "tüysüz kartal") Uzay yürüyüşü için giysi.
Sokol uzay giysisi (Сокол = "şahin") giysisi, Soyuz mürettebatı tarafından giriş(atmosfere giriş) ve kalkış esnasında kullanılmış.
Strizh (Стриж = "kılıç (kırlangıcı)") Buran Uzay Mekiği'nin pilotları için geliştirilmiş uzay giysisi.

SK-1 uzay giysisi
Berkut uzay giysisi
Krechet uzay giysisi
Orlan uzay giysisi
Sokol uzay giysisi

Amerikan giysi modelleri

Navy Mark IV yüksek irtifa/Mercury projesi için kullanılmış vakumlu giysi.
Gemini uzay yürüyüşü giysileri, Gemini projesi için kullanıldı.
Manned Orbiting Laboratory (İnsanlı yörünge Laboratuvarı) MH-7 uzay giysileri.
Apollo/Skylab A7L EVA ve Ay giysileri. A7L Apollo & Skylab uzay giysisi Apollo projesi için NASA astronotları tarafından kullanılmış ilk basınçlı giysidir. Programa göre Amerikalılar Apollo aracı ile uzaya 3 astronot göndermiş Temmuz 1975'te Apollo ve Soyuz kapsülleri uzayda buluşmuşlardır.
Advanced Crew Escape Suit Uzay Mekiği için yapılmıştır. ACES, şu anda da bütün mekik mürettebatı tarafından kullanılan, (yükselme ve uçuş sırasında atmosferin katlarını aşarken veya katmanlara girildiğinde kullanılan) tam basınçlı bir giysidir. Amerikan Hava Kuvvetlerinde SR-71 Blackbird ve U2 casus uçağı pilotları, X-15 ve Gemini astronotları Challenger Felaketinden sonraki ilk uçuşlar ve STS-26 uçuşlarında kullanılmıştır.
Extravehicular Mobility Unit,Uluslararası Uzay İstasyonu ve Uzay Mekiğinde kullanılmıştır. EMU Dünya yörüngesinde uzay mekiği ve UUİ(ing:ISS) mürettebatına uzay yürüyüşü yapmasını sağlayan, (çevresel koruma, taşınabilme, yaşam desteği ve telekomünikasyon)bağımsız antropomorfik bir sistemdir.

Navy Mark IV vakum giysisi
Gemini uzay yürüyüş giysisi
Manned Orbiting Laboratory MH-7 uzay giysisi
Apollo/Skylab A7L EVA ve Ay giysisi
Advance Crew Escape System Basınç giysisi
Extravehicular Mobility Unit

Çin giysi modelleri

Shuguang uzay giysisi. EVA uzay giysisi 1967'deki 714 insanlı uzay programı projesi için ilk üretimini Çin için yaptı. 10 kilogram ağırlığında, turuncu renkte, yüksek dirençli, katmanları polyester kumaştan yapılmıştı. Astronot kabin içinde kullanabiliyordu.
Project 863 uzay giysisi. Çin EVA uzay giysisi 2. üretiminin projesini iptal etti.
Shenzhou 5 uzay giysisi. İlk insanlı Çin uzay uçuşu Yang Liwei tarafından giyildi. Sokol-KV2'ye benzerliği vardı ama Rus giysi modelinden çok Çin yapımı olduğuna inanıldı.
Shenzhou 6 uzay giysisi. Önceki giysiden farklı olarak Fei Junlong ve Nie Haisheng tarafından giyilmiştir.
Haiying EVA uzay giysisi. İthal Rus Orlan-M EVA uzay giysisi Çince Haiying (海鹰号航天服) denir.
Feitian EVA uzay giysisi. Yeni yerli üretim olan Çin-EVA uzay giysisi yapımı Shenzhou 7 görevinde kullanılmak için geliştirildi. Yeni uzay giysileri için EVA kullanılacaktı. Özellikle akıllı malzemelerden yapılmıştı.

Giysi 7 saatten uzun uzay yürüyüşü için tasarlandı. Astronotlar Temmuz 2007'den beri uzay giysileriyle kapsülün dışında eğitim yapmaktaydılar ve giysilere 110 kilogramdan fazla ağırlık sınırlaması getirildi.

Shenzhou 5 uzay giysisi
Feitian uzay giysisi

Bulgar giysi modelleri

Aleksandrov'un Sokol uzay giysisi

Fransız giysi modelleri

Scaphandre spatial de type Sokol de JL Chrétien Musee du Bourget P1010619

Ayrıca bakınız

Kaynakça

Sune Engel Brektson: Etoiles, Planetes et Galaxies
Charles-Noel Martin: Le Cosmos et La Vie
Aydın Sayılı: The Observatory in İslam
Wim Dannau: Les Hommes Sans Pesanteur
Raymond Cartier: L'Homme et le Cosmos
H. Couper et N. Henbest: L'Exploration de l'Espace
Felix Sutton: La Lune
Philippe deLa Cotardiere: Guide Explo de l'Astronomie
Kenneth W. Gatland: L'Espace
James Muirden: Notre Univers
Michael Collins: En Route Pour La Lune
Rüdiger Proske: Der Mond
Michael Maegraith: Mond Landung
N.A.S.A. (National Aeronautics and Space Administration)'nın yayınları, film ve posterleri
National Geographic koleksiyonları

Dış bağlantılar

Astronautix.com complete list of Space Suits13 Aralık 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Uzay giysilerinin tam listesi
Russian Space Suits Rus Uzay giysileri