Ali Fitret
| Ali Fitret | |
|---|---|
 | |
| Kendi dilinde adı | Əli Fitrət |
| Doğum | 1890 Tebriz |
| Ölüm | 1948 |
| Meslek | şair, siyasetçi |
| Dil | Azerbaycan türkçesi |
Ali Fitret — Şair, fedai, Meşrutiyet ve 21 Azer hareketlerinin katılımcısı. Azerbaycan Milli Hükümeti döneminde kurulmuş Şairler ve Yazarlar Derneği'nin yönetim kurulu üyesi. Milli Hükümet'in düşmesinden sonra şahın askerleri tarafından tutuklanarak zindanda öldürüldü.
Hayatı
[değiştir | kaynağı değiştir]Ali Muhammed oğlu Fitret, 1890 yılında Tebriz şehrinde doğdu.[1][2][3] İlk eğitimini mollahanede almıştır. Babası Molla Muhammed'den klasik edebiyat, bilim ve Arap dilini öğrendi.[2] 15 yaşında babası vefat etmiş ve eğitimini yarıda bırakarak mürettip olarak çalışmaya başlamıştır.[1][3] Bu dönemde edebi yaratıcılığa başlamıştır.[4] Meşrutiyet hareketine katılmış ve gösterdiği cesaretten dolayı "Settarhan Madalyası" ile ödüllendirilmiştir. 1924–1925 yıllarında Tebriz-Culfa demiryolu idaresinde çalışmıştır.[1][3]
1932 yılında "Bumu bülbül" ("Baykuş ve bülbül"), 1937 yılında ise "Divan-ı Fitret" adlı kitapları yayımlanmıştır.[5][1] Satirik şiirlerini gizli imzalarla yayımlatmıştır. Şiirleri Tebriz ve Tahran’da yayımlanan "Şahin", "Tebriz", "Sehend", "Kanuni-Şüera", "Haver-no", "Azerbaycan",[6] "Şefeq" ve "Vatan Yolunda"[7][8] gazetelerinde yayımlanmıştır.[4][9]
1945 yılının May ayında Azerbaycan'da Sovyet iktidarının kurulmasının 25. yılı dolayısıyla Güney Azerbaycan'dan Bakü’ye davet edilen heyetin üyelerinden biri olmuştur.[10] 21 Azer hareketine katılmıştır.[2] 1945 yılı 20 Kasım tarihinde Tebriz’deki Erk Tiyatrosu'nda Azerbaycan Halk Kongresi faaliyete başlamıştır.[11][12][13] Ali Fitret de bu kongrede temsilci olarak yer almıştır.[14] "Şairler Meclisi"nin kurucularından biri olmuş, Azerbaycan Milli Hükümeti kurulduktan sonra oluşturulan Şairler ve Yazarlar Derneği'nin yönetim kurulu üyesi olmuştur.[1][15]
5 Aralık 1946'da Miyane yönünde saldıran Şah ordusu, Gulam Yahya'nın liderlik ettiği fedailer tarafından durduruldu.[16][17] Azerbaycan'ın farklı bölgelerinden insanlar silahlanmak ve Şah ordusuna karşı mücadele etmek için Milli Hükümet'e başvurdu.[18] Bunun üzerine Mir Cafer Pişeveri'nin liderliğinde bir Savunma Komitesi kuruldu.[19][20] Komitenin ilk işi Tebriz'de sıkıyönetim ilan etmek ve "Babek" adlı gönüllü birlikler oluşturmaktı.[18][21][22] Gönüllü birliklere ilk etapta 600 kişi katıldı.[20][23] Daha sonra Pişeveri, yeniden askeri destek almak için Sovyetler Birliği'ne başvurdu.[18][24] Ancak bu isteği cevapsız kaldı.[25]
11 Aralık 1946'da, Azerbaycan Eyalet Encümeni, kan dökülmesini önlemek amacıyla Kızılbaş Halk Ordusu ve fedai kuvvetlerine, Şah ordusuna karşı direnmemeleri ve savaş alanlarını terk etmeleri emrini verdi.[26][27][28] O günden itibaren, İran ordusu büyük şehirlere girmeden önce, bu şehirlerde toprak ağalarının silahlı çeteleri ve sivil kıyafetli jandarmalar katliamlar yapmaya başladı.[29][30] Bu gruplar, Tahran Radyosu tarafından "İran vatanseverleri" olarak adlandırılıyordu.[30] Çetelerin temel amacı, demokratları ortadan kaldırmak ve Şah ordusunun şehirlere girişini sağlamaktı.[29][30] Tebriz ve Azerbaycan'ın diğer şehirleri yağmalanarak katliamlara maruz kaldı.[29][31] Azerbaycan Milli Hükümeti düştü.[32][33] 14 Aralık 1946'da, ABD ve Büyük Britanya tarafından desteklenen İran ordusu Tebriz'e girdi.[34][35] Bundan sonra da katliamlar ve yağmalar devam etti.[31][34] Binlerce insan tutuklandı ve sürgüne gönderildi.[36] Gerçekleşen katliamlarda ADF üyeleri, fedailer ve tanınmış şairlerden Sedi Yüzbendi, Cafer Kaşif ve Muhammedbağir Niknam öldürüldü.[37][38][39] Ali Fitret de diğer demokratlar gibi şahın askerleri tarafından tutuklanmıştır.[40][3] Cezaevinde işkencelere maruz kalmıştır.[1] 1948 yılında ise cezaevinde öldürüldü.[38][37]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]Özel
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c d e f Kafkasyalı 2002, s. 206.
- ^ a b c Cənubi Azərbaycan Ədəbiyyatı Antologiyası 1988, s. 24.
- ^ a b c d Azəroğlu,Məmmədzadə 1961, s. 3.
- ^ a b Cənubi Azərbaycan Ədəbiyyatı Antologiyası 1988, s. 102.
- ^ Heyət, Cavad (1998). Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə bir baxış (Azerice). II. Bakü: Azərnəşr. s. 327.
- ^ Rəhimli, Əkrəm (26 Aralık 2016). ""Azərbaycan" qəzeti və S.C.Pişəvəri". Xalq Cəbhəsi qəzeti (Azerice). 2 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2025.
- ^ Məmmədli 2015, s. 61.
- ^ Ağayeva 2004, s. 7.
- ^ Məmmədli 2015, s. 62.
- ^ Vəkilov 1991, s. 62.
- ^ Atabaki 2000, s. 113.
- ^ Həsənli 1998, s. 269.
- ^ Həsənov 2004, s. 132.
- ^ "Təbrizdə keçirilmiş Xalq Konqresinə seçilmiş nümayəndələrin siyahısı". azerbaycan-ruznamesi.org. 30 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2025.
- ^ Султанлы, Вагиф. Литературный процесс в годы Азербайджанского Национального Правительства (Rusça). Bakü. s. 2.
- ^ Rəhmanifər, Məhəmməd (4 Ocak 2015). "Güney Azərbaycanda Milli Hökumətin süqutundan sonra nələr yaşandı?". Apa.az (Azerice). 4 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2025.
- ^ Həsənli 2006, s. 437.
- ^ a b c Həsənli 2006, s. 438.
- ^ Rəhimli, Əkrəm (2010). Güney Azərbaycan: tarixi, siyasi və kulturoloji müstəvidə. / S.C.Pişəvəri gənclik illərində (PDF) (Azerice). Bakü: Azərnəşr. s. 83. 8 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 6 Şubat 2025.
- ^ a b Hasanli 2006, s. 366.
- ^ Atabaki 2000, s. 172.
- ^ Sultanlı 2010, s. 83.
- ^ Rəhimli 2003, s. 143.
- ^ Rəhimli, Əkrəm (2016). Pişəvəri S.C. Məqalə və çıxışlarından seçmələr (Təbriz 1945-1946-cı illər) (Azerice). Bakü: Nurlar nəşriyyatı. s. 415.
- ^ Həsənli 2006, s. 441.
- ^ Rossow 1956, s. 30.
- ^ Rəhimli 2003, s. 149.
- ^ Hasanli 2006, s. 370.
- ^ a b c Hasanli 2006, s. 373.
- ^ a b c Balayev 2018, s. 36.
- ^ a b Duqlas, Vilyam (1951). Strange lands and friendly people (İngilizce). New York: Harper & Brothers Publishers. s. 45.
- ^ Lenczowski, George (1972). United States' Support for Iran's Independence and Integrity, 1945–1959 (İngilizce). 401. Annals of the American Academy of Political and Social Science. s. 49. doi:10.1177/000271627240100106. ISSN 0002-7162.
- ^ Həsənli 2006, s. 445.
- ^ a b Həsənli 2006, s. 448.
- ^ McEvoy, Joanne; O'Leary, Brendan (2013). Power Sharing in Deeply Divided Places. Filadelfiya: University of Pennsylvania Press. ss. 191. ISBN 9780812245011.
- ^ Hasanli 2006, s. 375.
- ^ a b Balayev 2018, s. 137.
- ^ a b Əmirov 2000, s. 51.
- ^ Əliqızı 2001, s. 24.
- ^ XX əsr Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatında demokratik ideyalar 1990, s. 172.
Genel
[değiştir | kaynağı değiştir]- Atabaki, Touraj (2000). Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran (İngilizce). London: I.B.Tauris. s. 288. ISBN 9781860645549.
- Ağayeva, Gözəl (2004). Təbriz ədəbi mühiti (Azerice). Bakü: Nurlar NPM. s. 168. ISBN 9952403356.
- Azəroğlu, Balaş; Məmmədzadə, Həmid (1961). Cənubi Azərbaycan yazıçılarının ədəbi məcmuəsi (Güney Azerice). Bakü: Azərbaycan ruznaməsi. s. 342. 28 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2025.
- Balayev, Xaqan (2018). Azərbaycanın sosial-siyasi həyatında cənublu mühacirlərin iştirakı (1947-1991) (Azerice). Bakü: Elm və təhsil nəşriyyatı. s. 198. ISBN 9789952370911.
- Cənubi Azərbaycan Ədəbiyyatı Antologiyası (Azerice). III. Bakü: Sabah nəşriyyatı. 1988. s. 554. 1 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Nisan 2023.
- Əliqızı, Almaz (2001). Azadlıq və istiqlal poeziyası (PDF) (Azerice). Bakü: Bakı Dövlət Universiteti nəşriyyatı. s. 160. ISBN 9789952817607. 28 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 14 Mart 2025.
- Əmirov, Sabir (2000). Cənubi Azərbaycan milli-demokratik ədəbiyyatı (1941-1990) (Azerice). Bakü: Elm nəşriyyatı. s. 257. ISBN 5806612600.
- Hasanli, Jamil (2006). At the Dawn of the Cold War: The Soviet-American Crisis over Iranian Azerbaijan, 1941–1946 (Azerice). Lanham: Rowman & Littlefield Publishers. s. 416. ISBN 978-0742540552.
- Həsənli, Cəmil (1998). Güney Azərbaycan:Tehran - Bakı - Moskva arasında (PDF) (Azerice). Bakü: Diplomat nəşriyyatı. s. 324. 4 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 28 Kasım 2024.
- Həsənli, Cəmil (2006). СССР-Иран: Азербайджанский кризис и начало холодной войны: 1941-1946 гг (PDF) (Rusça). Moskova: Герои Отечества. s. 560. ISBN 5910170120. 21 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 25 Aralık 2024.
- Həsənov, Həsən (2004). Cənubi Azərbaycanda Milli Demokratik hərəkat (1941-1946-cı illər) (Azerice). Bakü: Elm nəşriyyatı. s. 204.
- Kafkasyalı, Ali (2002). İran türk edebiyatı antolojisi (PDF). IV. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. s. 481. ISBN 9757698105.
- Məmmədli, Pərvanə (2015). Cənubi Azərbaycan:ədəbi şəxsiyyətlər, portretlər (PDF) (Azerice). Bakü: Sabah nəşriyyatı. s. 200. ISBN 9789952453430. 17 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 6 Ocak 2025.
- Rəhimli, Əkrəm (2003). Güney Azərbaycan milli-demokratik hərəkat (1941-1946) (Azerice). Bakü: Meqa nəşriyyatı. s. 207. 17 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2024.
- Rossow, Robert (1956). "The Battle of Azerbaijan, 1946". Middle East Journal (İngilizce). X (1). ss. 17-32. JSTOR 4322770. 4 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- Sultanlı, Vaqif (2010). Güney Azərbaycan tarixi siyasi və kulturoloji müstəvidə (məqalələr toplusu) (Azerice). Bakü: Azərnəşr. s. 172.
- Vəkilov, Cavanşir (1991). Azərbaycan Respublikası və İran: 40-cı illər (Azerice). Bakü: Elm nəşriyyatı. s. 136. ISBN 5806604969.
- XX əsr Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatında demokratik ideyalar (1900-1985). Məqalələr məcmuəsi (Azerice). Bakü: Azərbaycan SSR EA Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutu. 1990. s. 216.
Azerbaycan Milli Hükümeti Üyeleri |
|  | ||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Diğer yetkililer ve hareket katılımcıları | ||||||||||||||||||||||||||||
