Kiboryon

Kiboryon veya Kiborion (ayrıca Kiboryum; Latince: Ciborium, Yunanca: κιβώριον-kibōrion), Hristiyan dini mimarisinde, kiliselerde sunağın (altar) üzerinde yer alan, genellikle dört sütun tarafından taşınan ve üstü kubbe ya da piramit formunda örtülü olan gölgelik benzeri mimari yapıdır. Özellikle Erken Hristiyanlık, Bizans ve Romanesk dönem mimarisinde yaygın olarak kullanılmıştır.

Barok dönemde yaygınlaşan ve genellikle kumaş dokusunu taklit eden Baldaken (Baldachin) ile sıklıkla karıştırılsa da, kiboryon daha çok taş veya mermerden yapılan sabit mimari öğeleri tanımlar.

Etimoloji

Kelimenin kökeni Yunanca kibōrion sözcüğüne dayanır. Bu sözcük antik dönemde Mısır baklasının tohum kabuğunu veya nilüfer çiçeğinin tohum yatağını tanımlamak için kullanılırdı. Biçimsel benzerlik nedeniyle, zamanla şarap içilen kupa veya kadehleri tanımlamak için kullanılmış, daha sonra ise mimaride sunağı örten kubbeli yapının adı olmuştur.^[1]

Mimari özellikler ve işlev

Kiboryon, kilisenin litürjik (ayin) merkezini görsel olarak vurgular. Tipik bir kiboryon şu bileşenlerden oluşur:

Kaide ve Sütunlar: Genellikle sunağın dört köşesine denk gelecek şekilde yerleştirilen dört adet sütun.
Üst Örtü (Kanopi): Sütunların taşıdığı, yarım küre, piramit veya beşik çatı formundaki tavan.
Perdeler (Tetravela): Erken dönem uygulamalarında, sütunların arasına tetravela adı verilen perdeler asılırdı. Bu perdeler, Ekmek-Şarap Ayini'nin en kutsal anlarında çekilerek sunağı cemaatin gözünden gizler, gizem ve kutsallık duygusunu pekiştirirdi.^[2]

Kiboryonlar sadece sunak masasının üzerinde değil, Erken Bizans döneminde vaftiz havuzlarının üzerinde de kullanılmıştır. Ancak vaftizhane yapılarının zamanla azalmasıyla bu türdeki kullanım ortadan kalkmıştır.^[3]

Tarihsel gelişim

Kiboryon kullanımı 4. yüzyıldan itibaren yaygınlaşmıştır. Erken Hristiyan bazilikalarında sunağın üzerine, apsis yarım kubbesinden bağımsız olarak inşa edilmiştir. Orta Çağ boyunca Batı kiliselerinde kullanımı devam etmiş; özellikle İtalya'daki kiliselerde çeşitlenerek yaygınlaşmıştır. Ancak zamanla yerini retable (sunak arkalığı) gibi öğelere veya Barok dönemde daha süslü baldakenlere bırakmıştır.

Doğu (Ortodoks) kiliselerinde ise kiboryonun işlevi zamanla İkonostasis (ikon duvarı) tarafından devralınmış, sunağın gizlenmesi işlevi bu duvara geçmiştir.

Türkiye'deki örnekler

Anadolu, Hristiyan mimarisinin geliştiği önemli bir coğrafya olduğu için kiboryonun hem arkeolojik hem de halen kullanılan örneklerine ev sahipliği yapmaktadır.

Ayasofya-i Kebir Cami-i Şerifi (İstanbul): Günümüze ulaşmamış olsa da, I. Justinianus döneminde (6. yüzyıl) yapılan kiboryon, dönemin en ihtişamlı örneğiydi. Tarihçi Paulus Silentiarius'un betimlemelerine göre; gümüş kaplamalı dört sütun üzerinde yükselen, saf gümüşten, sekizgen ve piramidal bir çatısı vardı.^[4]
Deyrüzzaferân Manastırı (Mardin): Süryani Kadim geleneğinde kullanımı devam etmektedir. Manastırın ana kilisesindeki ana sunağın üzerinde, taş işçiliğinin zarif bir örneği olan, piramidal külahlı bir kiboryon bulunmaktadır.^[5]
Mor Gabriel Manastırı (Mardin - Midyat): Tur Abdin bölgesindeki bu tarihi manastırın ana kilisesinde (Büyük Kilise), sunağı örten taş bir kiboryon mevcuttur.^[6]
Alahan Manastırı (Mersin): Erken Hristiyanlık dönemine (5. yüzyıl) tarihlenen yapıda, kiboryona ait olduğu düşünülen mimari plastik parçalar ve sütun kaideleri tespit edilmiştir.^[7]
Aziz Nikolaos Kilisesi (Antalya - Demre): Müze olarak kullanılan kilisede, orta nefteki ana sunağa ait olduğu düşünülen mermer kiboryon parçaları kazılarda bulunmuştur.^[8]
Side Antik Kenti (Antalya - Manavgat): Erken Bizans dönemine ait bir vaftizhanede, vaftiz havuzunun üzerini örten bir kiboryumun izleri tespit edilmiştir.^[3]

Ayrıca bakınız

Kaynakça

^ Sözen, Metin & Tanyeli, Uğur. (2012). Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi. s. 210.
^ Krautheimer, Richard. (1986). Early Christian and Byzantine Architecture. Yale University Press.
^ ^a ^b Özyurt Özcan, Hatice (2016). "Ortaya Çıkışı İle Birlikte Bizans Sanatında Kiborion". Sanat Tarihi Dergisi. 13 (1). ss. 83-94.
^ Mango, Cyril (2006). Bizans Mimarisi. (Çev. Mine Kadiroğlu). Ankara: Rekmay Yayınları.
^ Akyüz, Gabriyel (2005). Deyrulzafaran Manastırı'nın Tarihi. Mardin: Deyrulzafaran Manastırı Yayınları.
^ Hollerweger, Hans (1999). Turabdin: Living Cultural Heritage / Canlı Kültür Mirası. Linz: Friends of Turabdin.
^ Hill, Stephen (1996). The Early Byzantine Churches of Cilicia and Isauria. Aldershot: Variorum.
^ Ötüken, Yıldız (2000). "Demre-Myra Aziz Nikolaos Kilisesi Kazıları". Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi. 17 (2). ss. 45-63.

[1] Sözen, Metin & Tanyeli, Uğur. (2012). Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi. s. 210.

[2] Krautheimer, Richard. (1986). Early Christian and Byzantine Architecture. Yale University Press.

[Ozcan-3] Özyurt Özcan, Hatice (2016). "Ortaya Çıkışı İle Birlikte Bizans Sanatında Kiborion". Sanat Tarihi Dergisi. 13 (1). ss. 83-94.

[4] Mango, Cyril (2006). Bizans Mimarisi. (Çev. Mine Kadiroğlu). Ankara: Rekmay Yayınları.

[5] Akyüz, Gabriyel (2005). Deyrulzafaran Manastırı'nın Tarihi. Mardin: Deyrulzafaran Manastırı Yayınları.

[6] Hollerweger, Hans (1999). Turabdin: Living Cultural Heritage / Canlı Kültür Mirası. Linz: Friends of Turabdin.

[7] Hill, Stephen (1996). The Early Byzantine Churches of Cilicia and Isauria. Aldershot: Variorum.

[8] Ötüken, Yıldız (2000). "Demre-Myra Aziz Nikolaos Kilisesi Kazıları". Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi. 17 (2). ss. 45-63.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]