Bizans mimarisi
| Bizans kültürü |
|---|
 |
Bizans mimarisi, Bizans İmparatorluğu mimarisidir. İmparatorluk, Büyük Konstantin, Roma İmparatorluğu başkentini Roma'dan Byzantion'a doğuya taşıdığı 330 yılından sonraki Roma İmparatorluğu'nun sanatsal ve kültürel varlığını adresler. Byzantion, "Yeni Roma", sonradan Konstantinopolis ismini almıştır, bugün İstanbul olarak adlandırılmaktadır. İmparatorluk, bir milenyumdan fazla yaşamış, Avrupa'da Orta Çağ ve Rönesans mimarlığını etkin şekilde etkilemiş, 1453 yılında İstanbul'un fethinden sonra Osmanlı mimarisini etkilemiştir.
Genel bakış
[değiştir | kaynağı değiştir]Erken Bizans mimarisi, Roma mimarisinin devamı şeklindedir. Mimari sitillerdeki değişim, teknolojik gelişmeler ile politik ve egemenlik alanlarındaki gelişmelerin sonucu, Yakın Doğu'nun kesin etkisi ile dolmuş ve kilise mimarisinde kare-haç tip plan kullanarak ayrışmış bir stil en sonunda ortaya çıkmıştır.
Erken Dönem Mimari
[değiştir | kaynağı değiştir]
Erken dönem Bizans mimarisinin ana örnekleri, I. Justinianus hükümdarlığı döneminden gelir ve Sofya'da bulunan Aya Sofya Kilisesi yanında Ravenna ve İstanbul'da görülebilir. Batı mimarisinin tarihindeki en büyük atılımlardan biri Justinianus'un mimarlarının kiliselerin kare planından kemerler üzerine dairesel kubbelere geçmeleridir.
Ravenna'da, uzunlamasına Sant’Apollinare Nuovo bazilikası ve on kenarlı, merkezi yapılı San Vitale Kilisesi mevcuttur. İstanbul'da bulunan Justinianus anıtları, kubbeli Aya Sofya ve Aya İrini kiliseleridir, fakat daha eski ve küçük Aziz Sergios ve Bacchos (Küçük Aya Sofya) kiliseleri hem boylamasına bazilika hem de merkezi bina elemanlarının her ikisini taşımaları nedeniyle bir model olarak düşünülebilirler.
Kilise dışı yapılar arasında, Büyük Saray harabeleri, yenilikçi İstanbul Surları (192 kule ile) ve Yerebatan Sarnıcı (yüzlerce klasik sütunun yeniden kullanılması) sayılabilir. Ravenna'da bulunan Ostrogot sarayının bir duvar resminde erken dönem Bizans sarayı görülebilir.
Selanik'in koruyucu azizi Hacı Demetrios'a adanmış mabet, Sina Dağı'nda bulunan Aziz Katerina Manastırı, Günümüz Gürcistan'ında bulunan Djvari Manastırı ve Eçmiadzin'in üç Ermeni kilisesi ana olarak 7. yüzyıldan sonra tarihli Justinianus dönemini izleyen Bizans illerinde bulunan mimari gelişmeler anlamında göze çarpan örneklerdir.
430 metre uzunluğunda "Sangarios Köprüsü" ve 17 metre kirişli tek kemerli "Karamağa Köprüsü" diğer önemli mühendislik örnekleridir.
Orta Dönem
[değiştir | kaynağı değiştir]Bizans tarihinin orta döneminde çok iddialı mimari projeler görülmez. İkonoklazmdan yıllardan, Selanik'te bulunan Aya Sofya kilisesi günümüze ulaşmıştır. Bir diğer ana yapı, İznik'te 1920'li yıllarda yıkılıp günümüze ancak resimleri ulaşan bir kilisedir.
Geleneksel olarak Bizans sanatının özü kabul edilen Makedon Hanedanı dönemi, arkasında mimarlıkta kalıcı miras bırakmamıştır. I. Basileios'un bugün her ikisi de günümüze ulaşmamış Faros (surlardaki deniz feneri) yanındaki Theotokos kilisesi ve Nea Ekklisia kilisesi döneminin kare-haç tip mabedlerine model olarak hizmet etmişlerdir. Bu döneme ait diğer eserler, 9. yüzyıla ait Güney İtalya'da bulunan Cattolica di Stilo ve yaklaşık 1000 yılına ait Yunanistan'da bulunan Hacı Lukas kilisesi, IX. Konstantinos'un Chios'ta bulunan Nea Moni ve yaklaşık 1050 yılına ait Atina yakınlarında bulunan Dafni Manastırı olarak sıralanabilir.
Makedon döneminde Yunan misyonerler tarafından Hristiyan yapılan Slav ülkelerinde de kapalı haç tipi baskındır. Günümüz Kuzey Makedonya'da bulunan Ohri Aya Sofya Kilisesi ve günümüz Ukrayna'sında bulunan Kiev Aya Sofya Katedrali çoklu yan kubbeler ile yükseklik kazanmış ve zamanın modasına şahitlik eden örneklerdir.
Komnenos ve Palaiologos Dönemleri
[değiştir | kaynağı değiştir]İstanbul ve Küçük Asya'da, Komnenos dönemine ait mimari Elmalı Kilisesi, Kapadokya kaya kiliseleri, İstanbul'da Pantokrator Manastırı ile Theotokos Kyriotissa Kilisesi dışında neredeyse yok olmuştur.
Yapısal Evrim
[değiştir | kaynağı değiştir]![[icon]](/wiki/Dosya:Wiki_letter_w_cropped.svg){kind=small} | Bu alt başlığın genişletilmesi gerekiyor. Sayfayı düzenleyerek yardımcı olabilirsiniz. |
Bizans mimarisi, Roma İmparatorluğu’nun geç dönem yapısal tekniklerinin üzerine inşa edilmiş olup zamanla hem plan düzeni hem de kubbe sistemlerinde özgün bir kimlik kazanmıştır.[1]
Erken Bizans döneminde (4.–6. yüzyıllar) bazilika planı, özellikle uzunlamasına eksen vurgusu ile hâkimdi; bu dönemin en seçkin örneklerinden biri Havariyyun Kilisesi ve Ayasofya’dır.[2]
Orta dönemde (9.–12. yüzyıllar) Yunan haçı planı ve merkezi kubbeli sistemler ön plana çıkmış, taşıyıcı kemer ve pandantif teknikleri ustalıkla geliştirilmiştir. Bu dönemde tuğla ve taşın alternatif dizilimi (opus mixtum) Bizans yapılarına ayırt edici bir cephe karakteri kazandırmıştır.[3]
Geç Bizans döneminde (13.–15. yüzyıllar) yapılar daha küçük ölçekli, süslemeleri ise dış cephe yerine iç mekânda yoğunlaşan bir anlayışa yönelmiştir. Özellikle Paleologos dönemi mimarisi, zarif kemerler ve mozaiklerle süslenmiş çok kubbeli planlarıyla dikkat çeker.[4]
Etkisi
[değiştir | kaynağı değiştir]Temel olarak, Bizans mimarisi, batıda, Romanesk ve Gotik mimarilerine yol açmıştır. Doğuda, erken İslami mimarisinde derin etkisi olmuştur. Emeviler döneminde (661-750), Bizans sanatı, erken İslam mimarisini etkilerken, Bizans sanatsal mirası özellikle Suriye ve Filistin'de olmak üzere yeni İslam sanatına temel kaynak olmuştur. Kudüs'te 691 tarihli Kubbetü's-Sahre, Şam'da 709-15 tarihli Emevi Camii gibi Suriye ve Filistin'de ayırt edici erken İslam eserlerinde, önemli Bizans etkileri görülebilir. Kubbetü's-Sahre, plan ve kısmen dekorasyon konularında Bizans sanatına açık bir referans verir. Emevi Camii'nin planı, 6. ve 7. yüzyıl normal Hristiyan bazilikalarınınkiler ile belirgin bir şekilde benzerdir, ancak cami Hristiyan bazilikalarının aksine boyuna değil enine doğru değiştirilip, genişletilmiştir. Bu değişiklik cemaatin daha rahat ibadet etmesine hizmet etmiştir. Caminin orijinal mihrabı, kıble duvarının ortasında değil, neredeyse doğu parçasının ortasında yer alır. Bu özellik, mimarın, Hristiyan yarım kubbe etkisinden kaçınmak için mihrabı enine duvarın ortasına koymaması olarak açıklanır. İslam ve Magribi mimarisini betimleyen çini işçiliği, geometrik şekiller, çoklu kemerler, kubbeler ve renkli tuğlalar ve taş işçiliği bazı boyutları ile Bizans mimarisinden etkilenmiştir. Bulgaristan, Rusya, Romanya, Sırbistan, Gürcistan, Ukrayna ve diğer Ortodoks ülkelerde, Bizans mimarisinin etkisi daha uzun olmuş ve sonuçta kendi yerel mimari ekollerinin doğumuna yol açmıştır.
19. yüzyıl Gotik uyanışında küçük bir takibe sahip Neo Bizans mimarisi, Londra'da Westminster Katedrali ve yaklaşık 1850 - 1880 yılları arası Bristol'da Magribi mimarisi ile Bizans sitilinin ögelerini birleştiren sanayi binalarında yaygın kullanılan "Bristol Bizansı" gibi mücevherler ile sonuçlanmıştır.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]- Orta Çağ Sırp mimarisi
- Aziz Giorgi Kilisesi (Kurbinovo), 12. yy. Makedonya Cumhuriyeti
- Yeni Bizans mimarisi
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Krautheimer, Richard. Early Christian and Byzantine Architecture. Yale University Press, 1986.
- ^ Mainstone, Rowland J. Hagia Sophia: Architecture, Structure, and Liturgy of Justinian's Great Church. Thames & Hudson, 1988.
- ^ Ousterhout, Robert. Master Builders of Byzantium. University of Pennsylvania Museum, 2008.
- ^ Mango, Cyril. Byzantine Architecture. Harry N. Abrams, 1976.
- Bu madde artık kamu malı olan bir yayından alınan metni içeriyor: Chisholm, Hugh, (Ed.) (1911). "Byzantine Art". Encyclopædia Britannica (11. bas.). Cambridge University Press.
Konuyla ilgili yayınlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Fletcher, Banister; Cruickshank, Dan, Sir Banister Fletcher's a History of Architecture 7 Temmuz 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Architectural Press, 20th edition, 1996 (first published 1896). ISBN 0-7506-2267-9. Cf. Part Two, Chapter 11.
- Cyril, Mango (1985). Byzantine Architecture. Londra: Electa, Rizzoli.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
- Overview of Byzantine architecture in Constantinople28 Kasım 2004 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
