Kilim

Kilim, iki iplik sistemine dayanılarak yapılan, tersi ve düzü bulunmayan havsız bir dokuma.

Bilinen en eski dokuma türlerinden biridir.Süsleme için de kullanılabilir. Yün veya kıl ipliğinden, dikey veya yatay yer tezgahlarında dokunur. Halıdan farkı havsız ve düğümsüz olması, diğer düz dokuma yaygılardan ayrılan yönü ise, iki iplik sistemiyle yapılması ve desenlerinin kabarık olmamasıdır.

Düz dokuma yaygıların geçmişi düğümlü halılardan daha eski olmasına rağmen daha dayanıksız malzemeden üretildikleri için günümüze kalan eski örnekleri azdır.^[1] Günümüze ulaşan kilim tekniği ile dokunmuş en eski parça Eski Mısır'ın 18. hanedan dönemine aittir ve IV. Tuthmosis'in mezarından çıkmıştır.^[2] Anadolu'da dokunmuş en eski kilim örneği, M.Ö. 2300 yıllarına tarihlenen, Truva kazılarında bulunmuş olan, "kraliçenin örtüsü" diye bilinen ancak bugün nerede olduğu bilinmeyen kilimdir.^[3] Ayrıca Gordion kazılarında Frigler'e (M.Ö 7. yüzyıla) ait kilime benzer parçalar ele geçirilmiştir. Güney Sibirya'daki Pazırık'ta milattan önce 5.-4. yüzyıllara tarihlenen ünlü Hun halısıyla birlikte bulunan keçe ve düz dokuma yaygılar, Peru'da milattan önce 8-.2. yüzyıllara tarihlenen parçalar tüm kıtalarda bu tür dokumaların çok eski tarihlerden beri bilindiğini gösterir.^[2]

Etimoloji

Kilim kelimesinin kökeni tartışmalıdır. Genelde aslının Farsça olduğu ve bu dilden Urduca ile Türkçeye, Türkçeden de Moğolca, Rusça ve Arapça ile Kafkas ve Balkan dillerine geçtiği kabul edilmektedir.^[2]

Düğümlü halı dışında kalan tüm dokumalar, Türkiye'de ve Türkiye dışında dokum tekniğine bakılmaksızın halk arasında "kilim" olarak adlandırılmıştır.^[1]

Anadolu kilimleri

Orta Asya'da göçebe Türkler'in, çadırlarının toprak zeminindeki rutubetten kendilerini korumak için düz dokuma tekniğinin aynısını kullanarak keçi yününden "kilim" adını verdikleri zemin kaplamalarını ürettikleri düşünülür.^[4] Türkler Anadolu'ya geldiklerinde Orta Asya'daki dokuma geleneğine dayanan dokuma kültürlerini de beraber getirdiler. Konya, Kayseri, Sivas, Aksaray gibi birçok merkez halılarıyla ün kazandı.

Ayrı ayrı gruplar halinde farklı zamanlarda Anadolu'ya gelen, değişik yerlerde değişik zamanlarda konaklayan Türkmen boy ve oymaklarının bazıları kilimlerinde değişmeyen arkaik Türkmen desenlerini dokurken, bazıları ek motif ve kompozisyonlarla sürekli zenginleşen desenler oluşturdular. Her yörenin kendine has yünü ve elde edilebilen değişik boya maddeleri, dokuyucuların kişisel ustalık ve yaratıcılıkları büyük bir çeşitlilik doğmasını sağladı.^[1] 14. yüzyıl sonlarına doğru Anadolu kilimleri Avrupa evlerine, kiliselerine ve şatolarına girmeye başladı.^[4] Bugün Washington Dokuma Müzesi'nde bulunan ve 15.-16. yüzyıla tarihlendirilen atkılı sumak tekniğinde dokunmuş bir yaygı, Türk düz dokuma yaygıları içinde tarihlendirilebilen en eski örnektir.

Anadolu kilimleri Türkmen, Yörük, Kürt kilimi gibi genel; Eşme (Uşak), Kayabaşı (Silifke), Emirdağ, Dazkırı (Afyon), Pınarbaşı, Bünyan, Avşar (Kayseri), Şarkışla (Sivas) kilimi gibi dokundukları yerlere ve Dirişan (Malatya), Kirkitli (Gaziantep), Şavak (Çemişkezek), Beritan (Van) kilimi gibi dokuyan aşiretlere göre değişik adlar almıştır.

Kaynakça

^ ^a ^b ^c Hatipoğlu, Hurisel. "Erzurum Müzesi'ndeki Halı ve Kilimler". Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek lisans tezi, Erzurum, 1997. 12 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2018.
^ ^a ^b ^c Bozkurt, Nebi. "Kilim" (PDF). Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, cilt 26, yıl 2002. 14 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Haziran 2018.
^ Kılıç, Ayşan; Yayan, Gonca. "Adana İli Tufanbeyli İlçesi Çakırlar Köyü Avşar Kilimleri". Gazi Türkiyat Türkoloji Araştırmaları Dergisi Sayı 6, Yıl 2010. 12 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2018.
^ ^a ^b "El Sanatları Teknolojisi" (PDF). Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara, 2012. 14 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Haziran 2018.