Leo (takımyıldız)
| Takımyıldız | |
 Leo takımyıldızının haritası | |
| Kısaltma | Leo |
|---|---|
| Tamlayan | Leonis |
| Sembolizm | Aslan |
| Bahar açısı | 11sa |
| Yükselim | +15° |
| Alan | 947 derece kare (12.) |
| Ana yıldızlar | 9 - 15 |
| Bayer/Flamsteed yıldızları | 92 |
| Parlak yıldızlar (3,00m'den) | 5 |
| En parlak yıldız | Regulus (α Leo) (1,35m) |
| Yakın yıldızlar (10 pc içindeki) | 5 |
| Messier nesneleri | 5 |
| Göktaşı yağmurları | |
| Çevreleyen takımyıldızlar | |
| En iyi Nisan ayı saat 21:00'de +90° ve −65° enlemleri arasında görülebilir. | |
Aslan takımyıldızı (Latince: Leo, "aslan" anlamına gelir), kuzey göksel yarımkürede yer alan bir zodyak takımyıldızıdır. Adını, Yunan mitolojisinde kahraman Herakles'in on iki görevinden biri olarak öldürdüğü Nemea aslanı'ndan alır. Aslan takımyıldızı, 2. yüzyıl gökbilimcisi Batlamyus tarafından listelenen 48 takımyıldızdan biriydi ve günümüzde de 88 modern takımyıldız arasındaki yerini korumaktadır. Çok sayıda parlak yıldızı ve onu tasvir eden çömelmiş aslanı andıran belirgin şekli sayesinde en kolay tanınan takımyıldızlardan biridir. Batısında Yengeç, doğusunda ise Başak takımyıldızları arasında yer alır ve eski astronomik sembolü ♌︎'dir.
Gözlem bilgisi
[değiştir | kaynağı değiştir].jpg)
Aslan, Kuzey göksel yarımkürede yer alan büyük bir zodyak takımyıldızıdır ve Aralık ile Haziran ayları arasında kolaylıkla gözlemlenebilir. Çoğu takımyıldızın aksine adını aldığı aslana belirgin şekilde benzemesiyle gökyüzünde tanınması görece kolaydır.[1] Kuzey yarımkürede, gün batımından sonra doğuda belirmesi yaklaşan baharın habercisi olarak kabul edilirken, güney yarımkürede yaz sonu ve sonbahar gökyüzünün tipik takımyıldızlarından biri haline gelir.
Aslan takımyıldızının şekli, gökyüzündeki konumuna ve gözlem koşullarına bağlı olarak farklılık gösterir.
Takımyıldızın 2,5 kadire kadar büyüklüğe sahip en belirgin dört yıldızı, zayıf gözlem koşullarında bile seçilebilen oldukça basık bir yamuk oluşturur. Bu yamuk, saat yönünün tersine doğru takip edildiğinde; güneybatı köşesinde ön pençeleri temsil eden Regulus (α Leo), onun kuzeyinde boynu oluşturan Algeiba (γ1 Leonis), kuzeydoğuda kuyruğun başlangıcındaki Zosma (δ Leonis) ve son olarak doğuda kuyruk ucunu belirleyen Denebola'dan (β Leo) oluşur.
Gözlem koşulları daha da iyileştiğinde (4 kadire kadar büyüklükteki yıldızlar görünür olduğunda), Regulus'tan başlayıp η Leo, γ Leo (Algeiba), ζ Leo (Adhafera) ve μ Leo (Rasalas) yıldızlarından geçen ve ε Leo ile güneye doğru kıvrılan meşhur "Orak" asterizmi ortaya çıkar. "Orak", aslanın başını temsil eder. Çok iyi gözlem koşullarında ise (4,5 kadire kadar) aslanın ağız ve burun kısmı, kuzeydeki κ Leo ve güneydeki λ Leo ile daha da belirginleşir.
İdeal gözlem koşullarında takımyıldızın güneydoğu tarafındaki hatlar daha net görünür. θ Leo, Delta Leonis'in güneyinde, Regulus ile Denebola arasındaki hat üzerinde açıkça seçilebilir hale gelir. Arka pençelerden biri Iota Leonis ve Sigma Leonis ile belirginleşirken, diğer pençe ise ya Chi Leonis ya da Regulus'a daha yakın olan Sigma Leonis'te son bulur. Ön pençe ise Omicron Leonis yıldızıyla tamamlanır.
Dikkat çeken özellikler
[değiştir | kaynağı değiştir]
| Adı | Bayer belirtmesi |
Uzaklık (ışık yılı) |
Görünür büyüklük |
|---|---|---|---|
| Regulus | α Leonis | 79 | 1,35 |
| Denebola | β Leonis | 36 | 2,14 |
| Algieba | γ Leonis | 130 | 2,08 |
| Zosma | δ Leonis | 58 | 2,56 |
| Algenubi | ε Leonis | 247 | 2,98 |
| Adhafera | ζ Leonis | 274 | 3,33 |
| Al Jabhah | η Leonis | 1.270 | 3,49 |
| Chertan | θ Leonis | 165 | 3,32 |
| Rasalas | μ Leonis | 124 | 3,88 |
Yıldızlar
[değiştir | kaynağı değiştir]Takımyıldızın ana hatları iki belirgin asterizmden oluşur. Bunlardan ilki, aslanın başını ve yelesini temsil eden, ters bir soru işaretine de benzetilen ve "Orak" olarak bilinen ünlü yıldız desenidir.[1] Bu asterizm, Regulus, Eta Leonis ve Algieba gibi parlak yıldızların yanı sıra daha sönük olan Adhafera, Mu Leonis ve Epsilon Leonis yıldızlarından oluşur. İkinci asterizm ise aslanın arka kısmını temsil eden bir ikizkenar üçgendir; bu desende Denebola kuyruğu, Delta Leonis ve Teta Leonis ise gövdeyi temsil eder.[2]
Geçmişte takımyıldızın sınırları daha genişti; baş kısmı, günümüzde Yengeç ve Vaşak takımyıldızlarının kuzeyini kapsayan bir alanı içeriyordu. Kuyruğunun en uç kısmı ise artık Saç Yıldız Kümesi olarak bilinen meşhur bir yıldız kümesinden oluşmaktaydı.
Birinci kadirden mavi bir yıldız olan Regulus, takımyıldızın en parlak yıldızıdır ve aynı zamanda Orak asterizminin oluşturduğu ters soru işaretinin en altındaki "nokta" yıldız olarak kabul edilir.[1] Regulus'u özel kılan asıl şey ise, ekliptik düzleme yalnızca 0,5° uzaklıkta bulunan tek parlak yıldız olmasıdır. Bu konumu, sık sık Ay tarafından örtülmesine, gezegenlerle yakınlaşmasına ve nadiren de olsa onlarla bir kavuşum yaşanmasına neden olur.
- Regulus (Alfa Leonis), Dünya'dan 77,5 ışık yılı uzaklıkta bulunan, 1,34 kadir büyüklüğünde mavi-beyaz bir anakol yıldızıdır. Dürbünle ayırt edilebilen 7,7 kadir büyüklüğünde bir yoldaşı bulunan çift yıldızdır. Geleneksel adı (Regulus) "küçük kral" anlamına gelir.
- Denebola (Beta Leonis), takımyıldızın Regulus'a zıt olan ucunda yer alır. Dünya'dan 36 ışık yılı uzaklıkta bulunan, 2,23 kadir büyüklüğünde mavi-beyaz bir yıldızdır. Denebola ismi "aslanın kuyruğu" anlamına gelir.
- Algieba (Gama Leonis), üçüncü bir optik bileşeni olan ikili yıldız sistemidir. Birincil ve ikincil bileşenler küçük teleskoplarla ayırt edilebilirken, üçüncü bileşen dürbünle ayırt edilebilir. Birincil bileşen, 2,61 kadir büyüklüğünde altın sarısı bir dev yıldızdır; ikincil bileşen ise 3,6 kadir büyüklüğünde G-tipi bir dev yıldızdır. Dünya'dan 126 ışık yılı uzaklıkta bulunan ikili sistemin yörünge periyodu 600 yıldır. Sistemle fiziksel bir bağı olmayan optik bileşen 40 Leonis ise 4,8 kadir büyüklüğünde sarımsı bir yıldızdır. Sistemin geleneksel adı olan Algieba, "alın" anlamına gelir.
- Zosma (Delta Leonis), Dünya'dan 58 ışık yılı uzaklıkta yer alan, 2,58 kadir büyüklüğünde mavi-beyaz bir yıldızdır.
Aslan takımyıldızındaki diğer adlandırılmış yıldızlar Mu Leonis (Rasalas) ve Teta Leonis'tir (Chertan). Rasalas ismi, "Aslan başının kuzey kısmı" anlamına gelen "Ras el-Esed eş-Şimalî" ifadesinin kısaltmasıdır.[3][4]
Aslan takımyıldızında, parlak bir değişen yıldız olan kırmızı dev R Leonis de bulunur. Minimum görünür büyüklüğü 10, normal maksimumu ise 6 kadir olan bu yıldızın periyodik olarak parlaklığı 4,4 kadir görünür büyüklüğe ulaşır. Dünya'dan 330 ışık yılı uzaklıktaki R Leonis, 310 günlük bir periyoda sahiptir ve yarıçapı 320 R☉'dir.[2]
Dünya'ya sadece 7,8 ışık yılı uzaklıktaki konumuyla en yakın yıldızlardan biri olan Wolf 359 (CN Leonis) de Aslan takımyıldızında yer alır. Wolf 359, 13,5 kadir büyüklüğünde bir kırmızı cücedir ve parıltılı yıldız olması nedeniyle periyodik olarak bir kadir veya daha düşük oranlarda parlamalar gösterir (kadir değeri düştükçe parlaklık artar).[2] Ayrıca Aslan takımyıldızında bulunan ve Güneş'ten yaklaşık 33 ışık yılı uzaklıktaki sönük bir yıldız olan Gliese 436'nın yörüngesinde, geçiş yaptığı gözlemlenen Neptün kütleli bir ötegezegen tespit edilmiştir.[5]
Karbon yıldızı CW Leo (IRC +10216), orta-kızılötesi N-bandında (10 μm dalga boyu) gece gökyüzünün en parlak yıldızlarından biridir.[6]
SDSS J102915+172927 (Caffau'nun yıldızı), Aslan takımyıldızında yer alan, galaktik haledeki bir Popülasyon II yıldızıdır. Yaklaşık 13 milyar yıllık yaşıyla Samanyolu'ndaki en yaşlı yıldızlardan biridir ve bilinen tüm yıldızlar arasında en düşük metalliğe sahiptir.[7]
1602 yılında Tycho Brahe ve çağdaş astronomlar, bir zamanlar Aslan'ın kuyruğundaki "püskül"ü oluşturan yıldız topluluğunu Aslan takımyıldızından ayırıp bağımsız bir takımyıldız haline getirmiş ve ona Berenis'in Saçı (Latince "Coma Berenices") adını vermişlerdir.[8] Ancak Coma Berenices, Helenistik dönemden beri zaten bir asterizm olarak bilinmekteydi.[9]
Derin uzay cisimleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Aslan takımyıldızı birçok parlak gökada içerir. Bunlar arasında en ünlüler Messier 65, Messier 66, Messier 95, Messier 96, Messier 105 ve NGC 3628'dir; M65 ve M66, meşhur Aslan Üçlüsü'nün üyeleridir.
Leo Halkası, yaklaşık 650.000 ışık yılı (200 kpc) çapında, galaksiler arası devasa bir hidrojen ve helyum gazı bulutudur. Bu halka, Aslan takımyıldızı içindeki M96 Grubu'nun (Aslan I Grubu) merkezinde yer alan iki gökadanın yörüngesindedir.
M66, diğer iki üyesi M65 ve NGC 3628 olan Aslan Üçlüsü'ne dahil bir sarmal gökadadır. 37 milyon ışık yılı uzaklıktaki bu gökadanın şekli, Üçlü'nün diğer üyelerinin yıldızları kendisinden koparmasına neden olan kütleçekimsel etkileşimler nedeniyle bir miktar bozulmuştur. Nihayetinde en dış katmanlardaki yıldızların, M66'nın yörüngesinde dönen bir cüce gökada oluşturabileceği düşünülmektedir.[10] M65 ve M66 büyük dürbünler veya küçük teleskoplarla görülebilse de, yoğun çekirdekleri ve uzamış yapıları ancak daha büyük teleskoplarla ayırt edilebilir.[2]
M95 ve M96, her ikisi de Dünya'dan 20 milyon ışık yılı uzaklıkta bulunan sarmal gökadalardır. Küçük teleskoplarla yalnızca bulanık nesneler olarak görülebilirken, yapılarını ayırt edebilmek için daha büyük teleskoplar gerekir. M105, M95/M96 çiftinden yaklaşık bir derece uzakta yer alır; 9. kadirden bir eliptik gökadadır ve o da yaklaşık 20 milyon ışık yılı uzaklıktadır.[2]
NGC 2903, 1784 yılında William Herschel tarafından keşfedilmiş bir çubuklu sarmal gökadadır. Boyut ve şekil olarak Samanyolu'na oldukça benzer ve Dünya'dan 25 milyon ışık yılı uzaklıkta bulunur. NGC 2903'ün çekirdeğinde, yıldız oluşum bölgelerinin yakınında olduğu anlaşılan çok sayıda "sıcak nokta" mevcuttur. Bu bölgedeki yıldız oluşumunun, dönme hareketiyle 2.000 ışık yılı çapındaki bir alana şok dalgaları yayan tozlu çubuğun varlığından kaynaklandığı düşünülmektedir. Gökadanın dış kesimlerinde ise çok sayıda genç açık yıldız kümesi yer alır.[10]
Aslan, aynı zamanda gözlemlenebilir evrendeki en büyük yapılardan bazılarına da ev sahipliği yapar. Takımyıldızda bulunan bu tür yapılar arasında Clowes-Campusano LQG, U1.11, U1.54 ve U1.27 (Devasa LQG) gibi büyük kuasar grupları yer alır. Bunların arasında U1.27 bilinen en büyük ikinci yapıdır[11] (ayrıca bakınız NQ2-NQ4 GRB aşırı yoğunluğu).
Meteor yağmurları
[değiştir | kaynağı değiştir]Leonidler, her yıl Kasım ayında gerçekleşen ve 14-15 Kasım tarihlerinde zirveye ulaşan bir meteor yağmurudur. Saçılma noktası Gama Leonis yakınlarındadır. Normal koşullarda, yağmurun en yoğun olduğu zamanlarda saatte yaklaşık 10 meteor gözlemlenir. Ana cismi olan Tempel-Tuttle Kuyruklu Yıldızı yaklaşık 33 yıllık döngülerle "meteor fırtınası" olarak bilinen olağanüstü bir etkinlik artışına neden olur. Bu fırtınalar sırasında saatte yüzlerce, hatta binlerce meteor gözlemlenebilir.[12]
Ocak Leonidleri, 1 ile 7 Ocak tarihleri arasında zirve yapan daha küçük bir meteor yağmurudur.[13]
Mitoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]Aslan, antik dönemlerden beri bilinen en eski takımyıldızlardan biridir. Arkeolojik kanıtlar, bu takımyıldızın kökenini Mezopotamya'ya yaklaşık MÖ 3200'lere kadar dayandırmaktadır. Dönemin tasvirlerindeki bazı aslan figürleri yıldızlarla bezenmiştir ve bu figürlerin Aslan takımyıldızını temsil ettiği düşünülmektedir. Bu dönemde Sümerler, takımyıldızı "Büyük Aslan" anlamına gelen UR.GU.LA olarak adlandırmıştır. Takımyıldızın bu önemi astronomik konumundan kaynaklanır. UR.GU.LA, o dönemde Boğa, Akrep ve Kova ile birlikte ekliptiğin dört ana noktasından birini oluşturarak yaz gündönümünü işaret ediyor ve böylece güneşin gücünün doruğa ulaştığı zamanı simgeliyordu.[14] Bazı mitoloji uzmanları ise Aslan'ın Sümer'de, Gılgamış tarafından öldürülen canavar Humbaba'yı temsil ettiğine inanmaktadır.[15]
Babil halkı da takımyıldıza "Büyük Aslan" (UR.GU.LA) demeye devam etmiştir. Babil'in en önemli astronomi metinlerinden olan MUL.APİN tabletlerinde, takımyıldızın en parlak yıldızı Regulus, Sümerce "Kral" anlamına gelen Lugal (veya Akadca Sharru) adıyla listelenir ve "Aslanın göğsünde duran yıldız" olarak tanımlanır.[14] Bu tanım ve merkezi konumu, yıldızın güçlü hükümdarlık bağını pekiştirmiş ve onu "Kral Yıldızı" yapmıştır.[16] Benzer şekilde Aslan figürünün mitolojik önemi, Ninova silindirlerinde ışığın karanlığa karşı zaferini simgeleyen ve Gılgamış Destanı'nda da yer alan, Gılgamış'ın Göklerin Boğası ile olan mücadelesini gösteren tasvirlerle de vurgulanmıştır.[17]
Eski Mısır kültüründe de Aslan takımyıldızı büyük bir öneme sahipti. Takımyıldızın önemi, temel olarak Eski Mısır medeniyeti için hayati olan yıllık Nil Nehri taşkınlarıyla olan astronomik ilişkisinden kaynaklanmaktadır. Antik yazarlar Plutarkhos ve Plinius'a göre Mısırlılar, Güneş Aslan takımyıldızındayken Nil'in taşmaya başlaması sebebiyle bu yıldızlara büyük bir saygı gösterirdi.[17][18] Daha güncel araştırmalar bu bağlantıyı daha da somutlaştırmıştır. Mısırbilimciler, Eski Mısır'ın idari bölgeleri olan nomların aslında gökyüzünün bir haritasını oluşturduğunu ve her bir nomun farklı bir takımyıldızı simgelediğini öne sürmektedir. Bu sisteme göre Aslan takımyıldızı, simgesi aslan şeklinde bir cenaze sediri olan bir nom ile temsil ediliyordu.[19] Aslan'a atfedilen bu kültürel ve astronomik önem, Teb'teki Ramesseum gibi anıtsal tapınakların duvarlarına ve ünlü bir gökyüzü haritası olan Dendera Zodyağı'na da yansımıştır. Dendera Zodyağı'nda Aslan figürü, genellikle komşu takımyıldız Suyılanı (Hydra) ile ilişkilendirilerek, uzanmış bir yılanın üzerinde dururken tasvir edilir.[17]
Yahudi geleneğinde ise Aslan, Yaratılış Kitabı'nda Yakub tarafından oğlu Yehuda'ya atfedilen ve Vahiy Kitabı'nda da teyit edilen Yehuda kabilesinin bir simgesi olarak önem taşır.[17] Yakub'un kutsamasındaki "Yehuda bir aslan yavrusudur" ve Vahiy Kitabı'ndaki "Yehuda kabilesinden gelen Aslan" ifadeleri, Milton Woolley tarafından Hebrew Mythology adlı eserinde doğrudan yaz gündönümünün hükümdarı olan Aslan takımyıldızı (Leo) ile özdeşleştirilir.[20] Orta Çağ İbrani astronomi metinlerinde ise 12. yüzyıl bilgini Abraham ibn Ezra, takımyıldızın en parlak yıldızı olan Regulus'u İbranicede "Aslanın Kalbi" anlamına gelen לֵב הָאַרְיֵה lev ha-aryeh adıyla listelemiştir.[21]
Eski Hint astronomisinde Aslan takımyıldızı "Simha" (सिंह) adıyla anılır ve yıldızları, Hint Ay Takvimi'ndeki Nakşatra sisteminde önemli bir rol oynar. Örneğin, Regulus (α Leonis), 8. Nakşatra olan Maghā'nın ("Güçlü" veya "Cömert") belirleyici yıldızıdır; Denebola (β Leonis) ise 10. Nakşatra Uttara Phalgunī'yi ("Sonraki" veya "Üstün") oluşturur ve takımyıldız aynı zamanda 9. Nakşatra Pūrva Phalgunī'yi ("Önceki") de içerir.[17]
Geleneksel Çin astronomisinde Aslan takımyıldızı, "Şi-zı zuò" (Çince: 狮子座; pinyin: Shīzizuò) adıyla belirtilir ve Çin medeniyetinin kurucu atalarıyla ilişkilendirilmiştir. Ayrıca, Aslan ve Başak takımyıldızları içinde yer alan ve imparatorun idari sarayı olarak kabul edilen "Yüce Saray Duvarı"nın (Çince: 太微垣; pinyin: Tàiwēiyuán) batı duvarını oluşturan bir asterizm de bulunur. "Yüce Saray'ın Sağ Duvarı" (Çince: 太微右垣; pinyin: Tàiwēiyòuyuán) olarak adlandırılan bu gruptaki yıldızlar yüksek rütbeli memurları temsil eder. Örneğin bu duvardaki yıldızlardan Delta Leonis, "Yüce Saray'ın Sağ Duvarı'nın Beşinci Yıldızı" (Çince: 太微右垣五; pinyin: Tàiwēiyòuyuán-wǔ) olarak anılır ve R.H. Allen'ın kitabında "Shang Seang" olarak geçen[17] ve "Batı Yüksek Bakanı" anlamına gelen (Çince: 西上相; pinyin: Xīshàngxiāng) ünvanı simgeler. Aynı asterizmde yer alan Teta Leonis ise, "Yüce Saray'ın Sağ Duvarı'nın Dördüncü Yıldızı" (Çince: 太微右垣四; pinyin: Tàiwēiyòuyuán-sì) adıyla belirtilir ve "Batı İkinci Bakanı" anlamındaki (Çince: 西次相; pinyin: Xīcìxiàng) ünvanı temsil eder.[17][22] Batı astronomisinde "Orak" olarak bilinen takımyıldızın en belirgin asterizmi, adını Çin kültürünü başlattığı düşünülen efsanevi hükümdar Sarı İmparator'dan, yani şahsi adıyla "Xuānyuán"dan (Çince: 軒轅; pinyin: Xuānyuán) alır. Benzer şekilde, takımyıldızın ikinci en parlak yıldızı olan Denebola da beş yıldızdan oluşan ve "Beş İmparator Tahtı" (Çince: 五帝座; pinyin: Wǔdìzuò) adı verilen bir asterizmde yer alır. Bu asterizm, merkezde yer alan Sarı İmparator (Çince: 黄帝; pinyin: Huángdì) ile onun etrafında dört yönü temsil eden Gök (Doğu), Kızıl (Güney), Ak (Batı) ve Kara (Kuzey) imparatorların bulunduğu, tanrıların bir araya gelip istişare ettiği bir meclisi sembolize eder. Denebola, bu asterizmin ilk yıldızı olması sebebiyle "Beş İmparator Tahtı'nın İlk Yıldızı" (Çince: 五帝座一; pinyin: Wǔdìzuò-yī) olarak adlandırılmıştır.[23]
Persler Aslan'a Şir;[24] Türkler Arslan, Arıslan, Arstan[25] ve Arami/Süryani topluluğu ise Aryo derdi.[17] Türk kozmolojisinde aslan figürü güneş, hükümdarlık, güç ve koruyuculuk gibi kavramlarla ilişkilendirilmiştir. Özellikle hayat ağacının yanında veya güneşle birlikte tasvir edilmesi, onun astrolojik ve kozmolojik önemini vurgulamaktadır.[25]
Arap geleneğinde, Ay'ın gökyüzündeki yolculuğunu tanımlayan ve "Ay Konakları" olarak bilinen Menâzilü'l-Kamer sistemine dayalı bir gök anlayışı vardı. Bu anlayış ve 9. yüzyıldan itibaren Antik Yunan astronomisinden devralınan Yunan-Arap astronomi anlayışı arasında bir ayrım yapmak gerekir.[26][27]
Araplar, Aslan figürünü Yunanlardan almadan çok önce de kendi geleneksel gökyüzü anlayışlarında "Aslan" anlamına gelen el-Esed adını kullanıyorlardı.[27] İslam alimi el-Bîrûnî'nin aktardığına göre, bu adın kullanımı 762 yılındaki Bağdat şehrinin kuruluş horoskopuyla da[a] doğrulanmaktadır.[26][28] Araplar ayrıca Ay Konakları sisteminden yola çıkarak devasa bir Aslan figürü tasavvur etmişlerdir. Es-Sufî'nin Sabit Yıldızların Suretler Kitabı'nda detaylarıyla anlatıldığı üzere bu figürde; İkizler'den Castor ve Pollux ile Küçük Köpek'ten Procyon'u "Aslan'ın Kolları",[29][b] Yengeç'in göğsündeki Nathrat el-Esed dedikleri bulutsuyu (Arıkovanı yıldız kümesi[31]) "Aslan'ın Burnu"[29][c] ve Başak'taki el-Avvâ ve es-Simâkeyn gibi bazı asterizmleri de "Arka Bacakları" olarak hayal etmişlerdir.[d] Dolayısıyla bu devasa Aslan figürüne üç takımyıldızı kapsayan sekiz konak ayrılmıştı.[29] Bu kadim tasavvurda Aslan o kadar devasaydı ki, es-Sufi ve el-Bîrûnî'nin de belirttiği; bugün Berenis'in Saçı takımyıldızı olarak bilinen bölge bile bu devasa figürün kuyruğunun "püskülü" (el-Halba) olarak görülürdü.[3][29]
Yunan-Arap astronomi anlayışında Aslan takımyıldızı dört Ay Konağı'nı kapsar: Bunlar sırasıyla Yengeç takımyıldızıyla paylaşılan ve χ Cancri ile λ Leonis (Alterf) çiftinden oluşan 9. Konak et-Tarf; α, η, γ ve ζ Leonis yıldızlarının bulunduğu 10. Konak el-Cebhe; δ Leonis ve θ Leonis yıldız çiftinin oluşturduğu 11. Konak ez-Zubra[e] ve son olarak β Leonis tarafından temsil edilen 12. Konak es-Sarfa'dır.[29][31]
9. yüzyıldan itibaren Yunan-Arap astronomisinin kadim Arap geleneğinin yerini almasıyla birlikte, devasa Aslan tasavvurunun yerini de Batlamyus'un anatomik olarak çizdiği Aslan figürü almaya başladı. Arap astronomlar bu yeni bilimsel figürün anatomisini Batlamyus'a uygun hale getirmek için geleneksel Ay Konaklarını yeniden düzenlediler. Örneğin, 9. Konak olan et-Tarf bu yeni figürün "Gözleri"ne;[29] 10. Konak olan Aslan'ın alnı el-Cebhe ise Batlamyus'un anatomik figürüne uygun olarak boyun ve kalp bölgelerine yerleştirildi. Araplar, tıpkı Sümer-Babil geleneğindeki "Kral" sembolünde olduğu gibi, Aslan'ın kalbine denk gelen Regulus'a aynı anlamda el-Melikî diyorlardı.[29] Kadim devasa Aslan figürünün "püsküllü" bir kuyruğu varken, Yunan-Arap etkisiyle benimsenen bu anatomik figürde kuyruğun tam ucuna denk gelen β Leonis, "Aslan'ın Kuyruğu" anlamına gelen Zeneb el-Esed olarak adlandırıldı. Günümüzdeki Denebola adı da bu isimden türemiştir.[31][32]
Yunan mitolojisinde Aslan takımyıldızı, Herakles'in (Romalılar'da Herkül) on iki görevinden ilki olan Nemea Aslanı'nın öldürülmesini temsil eder.[2][9] Efsaneye göre Nemea Aslanı, kadınları mağarasındaki sığınağında rehin tutarak, onları kurtarmaya gelen savaşçıları bu şekilde tuzağa düşürürdü.[33] Altın renkli postu her türlü silaha karşı dayanıklı olduğundan,[2] savaşçıların silahları ona işlemezdi. Aslan'ı ancak çıplak elleriyle yenebileceğini anlayan Herakles, mağarasına gizlice girip onunla yakın dövüşe tutuştu.[33] Aslan üzerine atladığında Herakles onu havada yakaladı, bir eliyle ön bacaklarını diğer eliyle arka bacaklarını kavradı ve geriye doğru bükerek belini kırdı; böylece esir tutulan kadınları kurtarmış oldu.[33] Başka bir anlatıya göre ise onu boğarak öldürmüştür.[2] Zaferinin ardından Herakles, Aslan'ın yenilmez postunu bir pelerin, başını ise bir miğfer olarak kuşanmıştır.[2] Zeus, bu büyük kahramanlığı Aslan'ı gökyüzüne yerleştirerek ölümsüzleştirdi.[33] Takımyıldız ayrıca, Herakles'in Aslan'ı yendiği Nemea ormanının yakınlarındaki Kleonai kasabasına atfen Cleonaeum Sidus (Kleonai'nin Yıldızı) olarak da anılırdı.[17]
Romalı şair Ovidius, takımyıldıza Herculeus Leo (Herkül'ün Aslanı) ve Violentus Leo (Gaddar Aslan) adlarını vermiştir. Bacchi Sidus (Bacchus'un yıldızı) ise takımyıldız için kullanılan bir diğer ünvandı. Bu ismin kökeni, şarap tanrısı Bacchus'un sıkça bu hayvanla özdeşleştirilmesine, efsanelerde aslan suretine bürünmesine ve postunu bir giysi olarak kullanmasına dayanır. Manilius ise bu takımyıldıza koruyucu tanrıları olarak gördüğü Jüpiter ve Juno'ya atıfla, Jovis et Junonis Sidus (Jüpiter ve Juno'nun Yıldızı) adını vermiştir.[17]
Astroloji
[değiştir | kaynağı değiştir]2002 yılı itibarıyla Güneş, astronomik olarak Aslan takımyıldızında 10 Ağustos ile 16 Eylül arasında görünür.[34] Tropikal astrolojiye göre Güneş bu burçta 23 Temmuz - 22 Ağustos arasında kabul edilirken, Yıldız (sidereal) astrolojisinde bu dönem 16 Ağustos - 17 Eylül arasıdır.
Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Dönemin alimlerinin seçtiği en uğurlu an, Güneş'in astrolojik olarak Aslan burcunda (Burc el-Esed) olduğu, Jüpiter gezegeninin de yükselişte ve çok güçlü bir konumda bulunduğu bir zamandı.
- ^ ez-Zirâ‘ân (Kollar), es-Sufî'nin eserinde iki ayrı parça olarak anlatılır. Es-Sufî, Castor ve Pollux'un oluşturduğu kola ez-Zirâ‘ el-Mebsûta (Uzanmış Kol) derken, Procyon'un temsil ettiği diğer kola ise el-Kelb el-Mutakaddim (Öndeki Köpek) adını verir. Richard Hinckley Allen bu diğer kolu ez-Zirâ‘ el-Makbûza (Kıvrılmış Kol) olarak belirtir.[30]
- ^ Es-Sufî'nin, Nathrat el-Esed (Aslan'ın Burun Ucu) ve en-Nesre Ay Konağı'yla aynı gökcismine (Arıkovanı Kümesi) işaret etmesi, devasa Aslan tasavvurunun anatomik parçaları ile kadim Arap Ay Konakları'nın isimleri arasında folklorik bir bağ olduğunu gösterir. Es-Sufî, bu "bulutsuyu" Devasa Aslan içinde Nathrat el-Esed olarak anarken, Yengeç takımyıldızının bilimsel tanımında Batlamyusçu geleneğe uygun olarak el-Mi'laf (Yemlik) olarak adlandırır.[29]
- ^ Es-Sufî, Aslan'ın bu parçası için Ay Konakları'ndan el-Avvâ ve es-Simâkeyn isimlerini kullanırken, Richard H. Allen aynı bölgenin Warak el-Esed (Aslan'ın Kalçaları) olarak da bilindiğini aktarır.[3]
- ^ Es-Sufi bu yıldızı "Aslan'ın sırtında yer alan iki yıldız" olarak tanımlar.[29] Ayrıca, 11. Konağı oluşturan δ Leonis ve θ Leonis yıldız çiftine, geleneksel Arap astronomisinde özel olarak "iki ufak kaburga" anlamına gelen el-Harâtân adı da verilmiştir.[3]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c Akoğlu, Alp (Mart 2019). "İlkbaharın müjdecisi: Aslan" (PDF). Bilim ve Teknik. 52 (616). TÜBİTAK. 19 Nisan 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF)7 Temmuz 2025.
- ^ a b c d e f g h i Ridpath, Ian; Tirion, Wil (2001). Stars and Planets Guide. Princeton University Press. ISBN 0-691-08913-2.
- ^ a b c d Allen, R. H. "Star Names: Their Lore and Meaning - Leo, the Lion". penelope.uchicago.edu.
- ^ "List of IAU-approved Star Names". 10 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ocak 2022.
- ^ "Astronomers discover smallest "exoplanets" yet". Toronto. 16 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Gong, Y.; Henkel, C.; Ott, J.; ve diğerleri. (Temmuz 2017). "SiS in the Circumstellar Envelope of IRC +10216: Maser and Quasi-thermal Emission". The Astrophysical Journal. 843 (1). s. 54. Bibcode:2017ApJ...843...54G. doi:10.3847/1538-4357/aa7853.
- ^ Lemonick, Michael D. (6 Eylül 2011). "Cosmic Anomaly: The Star That Shouldn't Exist". TIME. 7 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ağustos 2012.
- ^ Simpson, Phil (2012). Guidebook to the Constellations: Telescopic Sights, Tales, and Myths. Springer. s. 235. ISBN 9781441969415.
- ^ a b Pasachoff, Jay M. (2006). Stars and Planets. Boston, Massachusetts: Houghton Mifflin. ISBN 9780395537596.
- ^ a b Wilkins, Jamie; Dunn, Robert (2006). 300 Astronomical Objects: A Visual Reference to the Universe. Buffalo, New York: Firefly Books. ISBN 978-1-55407-175-3.
- ^ Prostak, Sergio (11 Ocak 2013). "Universe's Largest Structure Discovered". scinews.com. 20 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2013.
- ^ "Leonids Meteor Shower". NASA Science. 29 Haziran 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2025.
- ^ Jenniskens, Peter (Eylül 2011). "Mapping Meteoroid Orbits: New Meteor Showers Discovered". Sky & Telescope. s. 24.
- ^ a b Rogers, John H. (1998). "Origins of the ancient constellations: I. The Mesopotamian traditions". Journal of the British Astronomical Association. 108 (1). ss. 9-28. Bibcode:1998JBAA..108....9R. 22 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi7 Temmuz 2025.
- ^ Andrews, Tamra (1998). Legends of the Earth, Sea, and Sky: An Encyclopedia of Nature Myths. Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO. s. 127. ISBN 978-0874369632. Erişim tarihi: 29 Haziran 2025 – Internet Archive vasıtasıyla.
- ^ White, Gavin (2008). Babylonian Star-lore: An Illustrated Guide to the Star-lore and Constellations of Ancient Babylonia. 2. Solaria Pubns. ISBN 978-0955903700.
- ^ a b c d e f g h i j Allen, Richard Hinckley (1899). Star-Names and Their Meanings. New York, London, Leipzig: G. E. Stechert & Co. Erişim tarihi: 29 Haziran 2025 – Google Books vasıtasıyla.
- ^ Jackson, Lesley (2018). Sekhmet & Bastet: The Feline Powers of Egypt. Londra: Avalonia. s. 18. ISBN 978-1910191064.
- ^ Berio, Alessandro (Aralık 2014). "The Celestial River: Identifying the Ancient Egyptian Constellations" (PDF). Sino-Platonic Papers, 253. ss. 19, 31. 26 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF)7 Temmuz 2025.
- ^ Woolley, Milton (1888). Hebrew Mythology; or, The Rationale of the Bible (PDF). New York: The Truth Seeker Company. Erişim tarihi: 29 Haziran 2025 – Library of Congress vasıtasıyla.
- ^ Goldstein, Bernard R. (1985). "Star Lists in Hebrew" (PDF). Centaurus. Cilt 28. ss. 185-208. 5 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF)29 Haziran 2025.
- ^ Huihua, Chen (19 Haziran 2006). "Antik Çin Astronomi Sistemi 中國古代的星象系統 (50)". aeea.nmns.edu.tw (Çince). AEEA (Activities of Exhibition and Education in Astronomy) 天文教育資訊網. 13 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Huihua, Chen (20 Haziran 2006). "Antik Çin Astronomi Sistemi 中國古代的星象系統 (51)". aeea.nmns.edu.tw (Çince). AEEA (Activities of Exhibition and Education in Astronomy) 天文教育資訊網. 14 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Bakhromzod, Rizoi (Ekim 2024). "Nowruz, Umar Khayyam, Calendar and Constellations". arXiv:2410.04053
. doi:10.48550/arXiv.2410.0405329 Haziran 2025.
- ^ a b Çağlıtütüncügil, Ersel (Temmuz 2019). "Kuzey Azerbaycan'daki Türk-İslam Eserlerinde Arslan Figürü". Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, V/1. ss. 1-31. 6 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi7 Temmuz 2025.
- ^ a b Sardar, Marika (1 Ağustos 2011). "Astronomy and Astrology in the Medieval Islamic World". The Metropolitan Museum of Art (İngilizce). 26 Haziran 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Temmuz 2025.
- ^ a b al-Abbasi, Abeer Abdullah A. (Temmuz 2008). Astrology in Literature: How the Prohibited became Permissible in the Arabic Poetry of the Mediaeval Period (PDF) (Doktora tezi) (İngilizce). Leeds: University of Leeds.
- ^ Pingree, David (1990). "Astrology". Young, M. J. L.; Latham, J. D.; Serjeant, R. B. (Ed.). Religion, Learning and Science in the ‘Abbasid Period (İngilizce). Cambridge: Cambridge University Press.
- ^ a b c d e f g h i Hafez, Ihsan (Ekim 2010). ′Abd al-Raḥmān al-Ṣūfī and His Book of the Fixed Stars: A Journey of Re-discovery (Doctor of Philosophy tez) (İngilizce). James Cook University. s. 406. doi:10.25903/6xsf-aa64.
- ^ Allen, R. H. "Star Names: Their Lore and Meaning - Gemini, the Twins". penelope.uchicago.edu.
- ^ a b c Kunitzsch, Paul (1959). Arabische Sternnamen in Europa (Almanca). Wiesbaden: Otto Harrassowitz. ss. 54, 150.
- ^ Morelon, Régis (1996). "Eastern Arabic astronomy between the eighth and the eleventh centuries". Rashed, Roshdi (Ed.). Encyclopedia of the History of Arabic Science. 1. London and New York: Routledge. ss. 21-58. ISBN 0-415-12410-7.
- ^ a b c d Janet Parker, (Ed.) (2007). Mythology: Myths, Legends and Fantasies. Struik. ss. 121-122. ISBN 9781770074538.
- ^ Meeus, Jean (2002). "Zodiacal Constellations". More Mathematical Astronomy Morsels. Richmond: Willmann-Bell. ISBN 978-0943396514.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
Wikimedia Commons'ta Leo ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur
- The clickable Leo (Aslan takımyıldızının tıklanabilir haritası)
- The Warburg Institute Iconographic Database (Aslan takımyıldızının orta çağ ve erken modern dönem tasvirleri)
- Information from StarDate Online (StarDate Online'dan bilgiler)
- Ian Ridpath's Star Tales – Leo (Ian Ridpath'ın Yıldız Masalları – Aslan bölümü)
