Osmanlı ünvanları

Bu sayfada Osmanlı İmparatorluğu'nda kullanılan hanedana ait, saraya ait, idari ve askeri ünvanlar yer almaktadır. Batı ülkelerindeki geleneklerin aksine, birçok şark ünvanlarında olduğu gibi, sınırlı yetkileri olan birçok devlet görevlisi de saltanata bağlı ünvanlar alıyordu. Bu ünvanlar kimi zaman birkaç kuşak boyunca babadan oğula geçebiliyordu. Osmanlıda soyadı kullanımı olmadığı için müslüman halk için "Paşa", "Ağa", "Hoca", "Bey", "Hanım", "Efendi" vb. gibi ünvanlar kullanılıyordu. Bu ünvanlar ya resmi mesleklerini (Paşa, Hoca vb. gibi) ya da toplum içindeki gayrı resmi statülerini (Bey, Ağa, Hanım, Efendi vb. gibi) tanımlıyordu. Daha sonra, 1934 Soyadı Yasası ile Türkiye'de aile soyadları zorunlu hale getirildi.

Bunun yanında Osmanlı devlet yönetiminde oluşturulan kurumlara göre makam unvanları da kullanılmıştır. Beylerbeyi, sancakbeyi, kaptan-ı derya, şeyhülislam, vb.

Osmanlı hanedanı unvanları

Osmanlı Beyliği'nin ilk kuruluş yıllarında beyliğin başında bulunan ve günümüzde sıklıkla padişah olarak adlandırılan idari erkin en başındaki kişi Bey ve Gazi ünvanlarıyla anılmıştır. Daha sonra bu hükümdarlar Sultan, Padişah ve Han (Ön-Türklere ve Antik Türklere kadar uzanan, devletin baş hükümdarı için kullanılan ve Türk geleneklerinde kutsal olan ünvan. Ön-Türkçe ve eski Türkçede "ulu lider" anlamına gelmekteydi.) ilk ve son ünvanlarını kullanmıştır. Mekke ve Medine'nin Sultan Selim tarafından fethiyle de İslam halifesi, emîrü'l-mü'minîn ve hâdimü'l-haremeyn ünvanları da Osmanlı padişahları için kullanılmaya başlandı. İstanbul'un fethinden sonra Sultan Mehmed "Fatih" ünvanı yanında "Kayser-i Rûm" ünvanını da kullanmıştır. İmparatorluk genişledikçe de fethedilen ülkelerin soyluluk ünvanları padişaha geçmiştir.

Padişahın çocukları için ise:

• Çelebi (چلبى), II. Mehmed'ten önce kullanılmıştır.
• Şehzade veya Şehzade Sultan, padişahın erkek çocukları için kullanılan bir ön ünvandır. Şehzade Osman gibi.
• Veliaht, padişahtan sonra tahta çıkması muhtemel şehzade için kullanılır.

Kadın hanedan üyeleri için kullanılan ünvanlar ise;

• Hatun (خاتون), 16. yüzyıldan önce kullanılan padişahın anneleri ve eşleri için de kullanılmış ünvandır. 16. yüzyılda, sultan ünvanı imparatorluk ailesinin önde gelen üyeleri tarafından, hatun ünvanı ise hanedanın daha düşük rütbedeki kadınları tarafından kullanılmıştır. Örneğin Osman Bey'in eşi Malhun Hatun, Orhan Gazi'nin eşi Theodora Hatun.
• Sultan (سلطان), Padişah eşleri ve kızları için 16. yüzyıldan sonra kullanılmıştır. Örneğin Kösem Sultan.

Sultanzâde: Padişah kızları olan sultanların erkek çocukları için kullanılır. Sultanzade A Beyfendi olarak kullanılırdı.

• Kaymakam ve Kaptan-ı Derya
• Hidiv
• Vali
• Paşa
• Bey
• Efendi

Osmanlı hanedanı

Osmanlı hükümdarının temel ünvanları Türk, Arap ve Pers geleneklerinden esinlenerek Han, Sultan ve Padişah'tı. Tam ünvanı ise uzun bir tarihsel birikimin, hükümdarın haklarını, görevlerini ve kimliğini belirten birçok ismin art arda dizilmesiyle oluşurdu.

Son dönemlerdeki bir Osmanlı padişahı şu ünvanları kullanırdı: Sultan (hükümdarlık adı) Han, Osman'ın hanedanının hükümdarı, Sultanlar Sultanı, Hakanlar Hakanı, Alemlerin Rabbi'nin Peygamberi'nin Halefi ve İnançlı Savaşçısı, Mukaddes Şehirler Mekke, Medine ve Kudüs'ün Muhafızı, Üç Şehir İstanbul, Edirne ve Bursa'nın ve Şam ile Kahire Şehirleri'nin, tüm Azerbaycan'ın, Mağrib'in, Barka'nın, Kayrevan'ın, Haleb'in, Arap Irakı'nın ve Acem'in, Basra'nın, Lahsa'nın, Dilen'in, Raka'nın, Musul'un, İran'ın, Diyarbakır'ın, Kilikya'nın, Erzurum, Sivas, Adana, Karaman, Van, Berberiye, Habeşistan, Tunus, Trablus, Şam, Kıbrıs, Rodos, Girit Vilayetleri'nin, Mora Vilayeti'nin, Marmara Denizi'nin, Karadeniz'in ve tüm sahillerinin, Anadolu, Rumeli, Bağdat, Kürdistan, Yunanistan, Türkistan, Tataristan, Çerkezistan'ın, Kabardey'in iki ülkesinin, Kıpçak düzlüklerinin, Tatarların bütün ülkesinin, Kefas'ın ve komşu diyarlarının, Bosna'nın ve tebalarının, Belgrad Kalesi'nin ve şehrinin, Sırbistan vilayetinin tüm kaleleri hisarları ve şehirleriyle, Arnavutluk'un ve Eflâk ile Boğdan'ın ve öbür tebaların ve sınırlarının ve daha pek çok öbür ülkelerin ve şehirlerin İmparator'u.

Osmanlı padişahları, sembolik olarak Kayser, Mısır Sultanı, Şah gibi diğer bazı meşruiyet ünvanlarını da kullanırdı.

Tahtın varisi için: Devletlu Necabetlu Velî Ahd-ı-Saltanat (hükümdarlık adı) Efendi Hazretleri ya da Veliaht, Batı uygarlıklarında Veliaht Prens.

Diğer erkek ardıllara: Devletlu Necabetlu Şehzade Sultan (hükümdarlık adı) Hazretleri Efendi, Batı uygarlıklarında Prens.

Hanım Sultanların eşlerine: Damad-ı-Şehyari (adı) Bey Efendi.

Hanım Sultanların oğullarına: Sultanzade (adı) Bey Efendi, batı uygarlıklarında Prens.

Kullanılan diğer ünvanlar

Osmanlı tarihinde her bir görev için bir ünvan var ise de, alfabetik olarak aşağıda sıralanan ünvanlar bu topluluğun sadece bir kısmıdır. Alfabetik sıra ile yazılan ünvanlar arasında 'takma isimler' de mevcuttur.

• Ağa: "Komutan". Ordudaki kıdemli görevlilere, Yeniçeri ağası ve Kızlar ağası gibi saray korumalarına verilmiştir.
• Ahretlik: "Manevi evlat". Dürrüşehvar'a verilmiştir.
• Ak Başlı: "Ak başlıklı". Aktimur'a verilmiştir.
• Alp: "Kahraman asker". Daha çok ilk dönemde kullanılmakla beraber kabilevi yapılanma sona erdiği dönemde de kullanılmaya devam edilmiştir.
• Amcazade: Amca çocuğu.
• Avcı: IV. Mehmed'e verilmiştir. Hayatındaki en önde gelen uğraşısı idi. Edirne civarında kendisini bu iptilaya kaptırmıştı.
• Bahir: "Denizci"
• Bahti: "Talihli". I. Ahmed'e verilmiş ve onun tarafından şiirlerinde maslah olarak kullanılmıştır.
• Baş: "Lider", "Başkan". Baş-Çuhadar" veya "Kapıcı-başı" gibi genellikle diğer ünvanlarla beraber kullanılmıştır.
• Bedros: "Kurnaz". Genel bir Ermeni adıdır ve güya II. Abdülhamid'in yüz hatları itibarıyla Ermeniler'e benzediğini ima için ona verilmiştir. Wittlin'in anlattığı bir hikâyeye göre, Abdülhamid'in babası I. Abdülmecid değil, Abdülhamid'in annesiyle gizli aşk hayatı yaşamayı başaran bir Ermeni'dir. Abdülhamid'in annesi Trimüjgan'ın muhtemelen Ermeni olması daha kolay anlaşılır bir açıklamadır.
• Bey: "Efendi", "Şehzade". Zamanla bu ünvan değerini kaybetti ve daha ziyade İngilizcedeki esquire gibi nezaket ünvanı haline geldi.
• Beyceğiz: "Küçük Şehzade"
• Beylerbeyi: "Bölge Valisi". Büyük eyaletlerin idarecisine verilmiştir.
• Beyzade: "Şehzade oğlu". Padişahların kızlarının oğullarına verilen ünvandır. İlk dönemlerdeki "Sultanzade" ünvanının yerini almıştır.
• Bıyıklı: "Sakallı"
• Boşnak: "Bosnalı"
• Ceddü'l Osman: "Osmanlıların Babası".Süleyman Şah'a verilmiştir.
• Cemca: "Cemşid gibi güçlü". Sultan için Doğu dillerinde kullanılan bir ünvan.
• Cihandar: "Dünyanın Efendisi". III. Selim'e verilmiştir.
• Civan: "Genç". 2138/ Mehmed'e verilmiştir.
• Çakırcı: "Şahinci"
• Çavuş: "Rütbeli Er", "Haberci"
• Çelebi: "Beyefendi". "Kibar Efendi", "Genç Efendi". II. Mehmed dönemine kadar padişah oğullarına verilen ünvandır. Ayrıca I. Mehmed'e de özellikle verilmiştir.
• Çelebi Sultan: "Kibar-Şehzade". 1594 yılına kadar sancak valisi olan padişah oğullarına verilmiş olan ünvandır.
• Çuhadar: "Kahya".
• Damad-ı Şehriyarı: "Padişah Damadı". Padişahların kızlarıyla evlenenlere verilen ünvandır. Ancak bu sadece babasının saltanatı döneminde evlenen kızların kocalarına uygulanmıştır. Ayrıca aynı isimlerdeki birkaç veziri seçmek için de bu ünvan kullanılmıştır.
• Daye: "Süt Anne"
• Defterdar: "Hazineci"
• Deli: I. Mustafa ve İbrahim'e verilmiştir.
• Divitdar: "Yazma kutusunu taşıyan"
• Doğancı: "Doğan yakalayıcısı"
• Düzme(ce): "Sahte". Kendi adına çıkan isyan döneminde ve aslı konusundaki şüpheye ifade etmek üzere Mustafa'ya verilmiş ünvandır.
• Ebu'l Feth: "Fethin babası". II. Mehmed'e verilmiştir.
• Efendi: I. Abdülmecid döneminden itibaren padişah oğullarına verilen ünvandır. Ayrıca tarikat üyeleri arasında da bir dereceyi gösteren tabirdir.
• Eğri: "Eğri-büğrü". Topal olan Cihangir'e verilmiştir.
• Eğri Fatihi: III. Mehmed'e verilmiştir.
• Emir: "İdareci", "Şehzade". Yarı bağımsız idareciler için kullanılmıştır. Ayrıca Selçıklulara bağımlı olduğu süre zarfında I. Osman için kullanılmıştır. 1402-1413 arasındaki Fetret Devri esnasında I. Bayezid'in oğullarından birinin açık şekilde üstün idareci olmadığını göstermek için yeniden kullanılmıştır.
• Emirü'l Mü'minin: "Müslümanların İdarecisi". Halifeye verilen isimlerden biri olup I. Selim'in Mısır seferinden sonra Osmanlı padişahlarına da verilmiştir.
• Çağrı: Kral
• Kira: Harem ile dış dünya arasında bağlantı kuran Yahudi asıllı kadın.

Dış bağlantılar

• RoyalArk-Turkey