Tuva Halk Cumhuriyeti

Tьʙa Arat Respuʙlik
Tuva Halk Cumhuriyeti
Tьʙa Arat Respuʙlik; Tuva Halk Cumhuriyeti
1921-11 Ekim 1944
	Bayrak (1933-1941); (1943-1944) Arma (1933-1939)
	Tannu Tuva Halk Cumhuriyeti'nin sınırları
Başkent	Kızıl
Yaygın dil(ler)	Tuvaca,; Moğolca, Rusça
Hükûmet	Halk Cumhuriyeti
Cumhurbaşkanı
• 1940-1944
• 1940-1944	Kertek Ançimaa-Toka
Başbakan
• 1932-1944
• 1932-1944	Salçak Toka
Tarihçe
• Kuruluşu
• Kuruluşu	1921
• Dağılışı	11 Ekim 1944
Yüzölçümü
• Toplam	170.500 km2
Nüfus
• Sayılan	95.400
Para birimi	Tuva akşası
Öncüller	Ardıllar
	Uryankay Krayı
Sovyetler Birliği
Günümüzdeki durumu	Rusya; ∟ Tuva;

Tuva Halk Cumhuriyeti (Tuvaca: Latin alfabesi ile Tьʙa Arat Respuʙlik, Kiril alfabesiyle Тыва Арат Республика, Tıva Arat Respublik, Таңды-Тыва Улус Күрүнези, Таңды-Тыва Улус Республиказы; Rusça: Тувинская Народная Республика/Tuvinskaya Narodnaya Respublika, 1921- 1926 arası: Танну-Тувинская Народная Республика/Tannu-Tuvinskaya Narodnaya Resbuvlika), 1921-1944 yılları arasında Güney Sibiryada şimdiki Tuva Cumhuriyeti topraklarında bağımsız yaşamış bir Türk cumhuriyetidir. 11 Ekim 1944'te SSCB'ye bağlanmıştır. Kuruluşta Tandı Uranhay ülkesindeki Tañnı Tuva Cumhuriyeti adı sonra Tuva Halk Cumhuriyeti (Tuva Arat Respublika) olarak değiştirilmiştir. Tuva meclisinin ilk başkanı Buyan Badırgıdır.

Devletin adı

Tıva devletinin adı 20. yy.da çok kez değiştirilmiştir.^[1]

Tandı Tıva Ulus (cumhuriyet). Bu devletin ilk adıdır.
Tandı Tıva Arat Cumhuriyeti (Таңды Тыва Арат Республика). 1924 yılında Tıva'nın adı bu şekilde değiştirilir.
Tıva Arat Cumhuriyeti. 1926 yılında IV. Ulu Kurultay'a Tıva'nın adı (Tıva Arat Respublik/Тыва Арат Республик) olarak değiştirilmiştir.

1928-30 yıllarda Ruslar Tıva yazısını değiştirdiler. Latin alfabesine geçildi. Latinleştirilen Tıva alfabesinde devletin resmî adı "Tьʙa Arat Respublik" (Tıva Arat Cumhuriyeti)'dir. 1930-1944 yıllarda devletin adına "respublika"(Республика) denilen söz yerine "respublik" (Республик) kullanılmıştır.

Ruslar Rusça olarak "Tuvinskаya Nаrоdnаya Rеspublikа " demişlerdir.

Tarih

Çin sülalesinin kayıtlarına göre Tuvalar Kırgızların doğusunda, "Kiiçük Deniz"in (Muhtemelen Baykal Gölü) güneyinde ve Uygurlar'ın kuzeyinde bulunmaktadır.^[2] Bugün de Tuvalar buralarda oturmaktadırlar ve buraya da Tannu-Tuva denilmektedir.

1914'te Ruslar tarafından işgal olunmuş ve yeniden 1921'de Tannu Tuva Halk Cumhuriyeti kurulmuştur. 1926'da Sovyetler Birliği ile Moğolistan Halk Cumhuriyeti arasındaki anlaşmanın sonucu bağımsızlığı tanınmış ve adı Tuva Halk Cumhuriyeti'ne dönüştürülmüştür. Ülke 11 Ekim 1944'te yeniden Sovyetler Birliğine ilhak edilmiştir.^[3] Önceleri Özerk bölge olarak, 1965'ten itibaren de muhtar cumhuriyet olarak yerini almıştır. Hâlen Rusya'nın oluşumunda muhtar cumhuriyet olarak yer almaktadır. (Bkz. Tuva Cumhuriyeti)

Çin imparatorluk tarihi M. S 200 civarında ilk kez Tuvalardan söz eder. 6. yüzyılda Göktürklerin hakimiyetine giren Tuvalar tarih boyunca kısa aralıklar dışında bağımsızlıklarını kazanamadılar. Göktürkleri Uygurlar izledi, Uygurları çeşitli Moğol devletleri ve Çin. Yabancı hakimiyetlerinin etkisini kırmak üzere yüksek yaylalara çekilen Tuvalar zaman içinde özgün bir kültür geliştirdiler. Eski Türk diniyle Budizm karışımı bir inanca sahip olan Tuvalar, tüm o soyutlanmışlık içerisinde insanlığın müzik serüvenine büyük bir katkıda bulundular.

Rusya İmparatorluğu'nun Asya içlerine uzandığı 19. yüzyıl sonlarında Tuva ülkesi göreceli bir barış ve bağımsızlık yaşamaktaydı. Çin zayıflamıştı. Ruslar bir türlü ele geçmeyen Tuvaları bir başkent kurmaya ikna ettiler ve 1912'de askeri kuvvet göndererek bölgeye yerleştiler. Ne var ki Tuvaların imdadına kısa süre için de olsa Ekim devrimi yetişti. 1920'de Tuva'ya Kızılordu ulaştı. 1921'de Tannu Tuva Halk Cumhuriyeti bağımsızlığını ilan etti ve Çarlık tarafından kurulan başkentin adı Tuvacada Kızıl olarak değiştirildi.

Daha sonraları ise Tuva bir süre sonra Sovyetler Birliğinin uydusuna dönüştü. 11 Ekim 1944'te ilhak edildi. Bu süre zarfında Rusların komünizm sistemini yerleştirme politikaları sonucu öldürülen Tuvalar da bilinmektedir. Ölüm cezası verilen kişiler: Sat Çürmit-Dajı (Bakanlar kurulu başkanı), Adış-Tuluş Hemçik-ool (Halk meclisi başkanı), Oyun Tançay Çaranday (Tuva Bankası Başkanı), Kara-sal Biriñley Oruma(Yüksek mahkeme üyesi), Küjüget S. Arapay (Tuva İnkılapçı Askerler Başkanı), Sat Lopsan Bazır-ool (Tuva Ticaret Bakanı), Hovalıg Totkan Sonam (Devlet Basım Merkezi Başkanı), Oyun Sengijik (İç işleri bakanı ve baş savcı), Kuular Sungar-ool (Tuva'nın Moğolistan elçisi), Küjüget Seren (Askeri Komiser).^[4]

Türkiye'de cumhurbaşkanı İsmet İnönü'nün Sovyetlere yaklaşma politikasının benzeri ise Tuva Cumhuriyetinde Salçak Toka'nın politikasında görülmektedir. Salçak Toka döneminde Tuva, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliğine dahil edilmiştir. Tuva halkı arasında 1990'lı yıllara kadar Salçak Toka ile ilgili olarak bazı yakıştırmalar yapılmıştır. Soyadı T. O. K. A olup Tuvaları Oruslara Katıştıran Aşak (Tuvayı Ruslara Katan İşçi), Tuvaları Oruslara Katıştıran Aşak (Tuvayı Ruslara Katan Bunak) tabirleri kullanılır.

Sovyet Suçlamaları

Tuvaların tam bağımsız ve özgür devlet olmalarını istemeyen Sovyet yanlısı kişiler, yönetime getirilmiştir. Bu dönemde türlü suçlamalarla Sovyetlerin nüfuzunun etkisi artacaktır. Üst düzey Tuva millî yöneticileri; kontr (karşı), kontrrevolyutsioner (karşı devrimci) gibi suçlamalarla ölüm cezasına çarptırılmışlardır. Vatansever Tuvalara karşı yapılan suçlamalardan bazıları şöyledir:

Çin Cumhuriyeti'nin haritası "中華民國全圖"'nda Tannu Tuva (唐努烏梁海 Tannu Uriankhai: turuncu rengiyle gösterilen bölge, Ocak 2004'ten sonra Çin Cumhuriyeti bu tip haritayı resmî olarak basmamaya karar vermiştir).

Tuva ile Moğolistan'ı birleştirerek birleşik devleti Japonya'ya bağlamak.
Japonya'ya bağlı bir krallık kurmaya çalışıp buna karşı çıkanları silahla öldürmeyi planlamak.
Tuva Halk Cumhuriyetini ve Moğolistan Halk Cumhuriyeti'ni feodal yapısına geri getirmeye çalışmak.
Japonya'nın yardımıyla hükûmeti düşürerek kendi yandaşlarını onların yerine getirmeye çalışmak.
Hükûmetle mücadele etmek için kam (şaman), lama (Budist rahip) ve feodalleri organize etmek.
Salçak Toka'nın başkanlığındaki yöneticileri öldürücü terör yöntemleri kullanarak ortadan kaldırmaya çalışmak.
Sovyetler Birliği ile ilişkileri keserek Rusları Tuva'dan atıp yerlerine Japonya, Kore, Çin gibi Asya ülkelerinden insanlar almayı tasarlamak.
Sovyetler Birliği ile ekonomik ilişkileri keserek Japonya ile ilişkileri geliştirmek.
Tuva'nın Moğolistan ile olan sınırını kaldırarak Sovyetler'le olan sınırını ayırmak.^[5]

Hükümet üyeleri

İlk Tuva hükûmet üyeleri olarak 7 kişi seçilmiştir. Buyan-Badırgı, Çımba Beezi, Sodnam Balçır, Lopsanosur Çağırıkçı,Damdın Hün, Tonmit Hün, Enzak Çagırıkçıdir.

Alfabe Değişiklikleri

Tuva Türkleri başlangıçta kendi millî alfabeleri olan Orhun Alfabesini kullanıyorlardı. Sonra din tesiri ile Moğollardan vasıtasıyla geçen Uygur Türklerinin de kullandığı Sogd Alfabesi kullanıldı. Türkiye'nin 1928'de, Azerbaycan'ın 1929 yılında Latin Alfabesine geçmesinden sonra Tuva Cumhuriyeti de 28 Haziran 1930 tarihinde Latin Alfabesine geçmiştir. İlk Tuva Latin alfabesi Türkiye'de kullanılan alfabe ile yaklaşık olarak aynıdır. "Ünen" gazetesinde bu alfabe devrimi ilan edilmiştir. Ünen gazetesinin adı Ocak 1931'den sonra "Şın" olarak değiştirilmiştir. Rusya'nın kültür eritme politikası ve Türk Birliğine karşı çalışmaları sonucu Tuva Latin Alfabesi değiştirilecektir. 8 Temmuz 1941 tarihinde "devrimci kültürü geliştirebilmek ve SSCB'nin halkların sosyalist kültürüne yakınlaştırmak, Tuva millî alfabesini ve edebi dilini yeni yüksek seviyeye çıkarmak ve işçi kitlelerini Marksizim ve Leninizm bilgileriyle en yüksek şekilde donatmak^[6]" bahanesiyle Latin Alfabesi yerine Rusların kullandığı Kiril Alfabesi getirilmiştir. 1990'lı yılların başında Türk Dünyasının Latin Alfabesine geçiş aşamasında Tuva'nın da tekrar Latin Alfabesine geçişi yönünde büyük tartışmalar gerçekleşmiştir.

Kaynakça

^ Конституция (Основной закон) Тувинской Народной Республики 27 Ocak 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (25. Juni 1941) = Тьва Arat Respuвliktьŋ konstituzu (үndezin xoojluzu) 7 Mart 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ Ahmet Taşağıl, Türk Boyları Tarihi
^ "The World at War: Tannu Tuva 1911–1944, schudak.de (ohne Datum)". 18 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ekim 2024.
^ Töögü Belgeleri, Ulug-Hem, Kızıl, 1990, s.75-s.55
^ Tarih Belgeleri, Ulug Hem, Kızıl 1990. s. 7-8, s.75
^ S.Ç. Sat, Tıva Dıldı Şinçilep Kelgeninin Töögüzünün Oçerigi, Kızıl, 1964, s.47

"fotuva.org". 13 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2008.

Tarihi armaları

Tıva Halk Cumhuriyetinin arması (1926-1930)
Tıva Halk Cumhuriyetinin arması (1930)
Tıva Halk Cumhuriyetinin arması (1930-1933)
Tıva Halk Cumhuriyetinin arması (1933-1939)
Tıva Halk Cumhuriyetinin arması (1943-1944)
Tannu Tuva Cumhuriyeti arması (1941-1944)
Tıva Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti arması (1961–1992)

[1] Конституция (Основной закон) Тувинской Народной Республики 27 Ocak 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (25. Juni 1941) = Тьва Arat Respuвliktьŋ konstituzu (үndezin xoojluzu) 7 Mart 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[2] Ahmet Taşağıl, Türk Boyları Tarihi

[3] "The World at War: Tannu Tuva 1911–1944, schudak.de (ohne Datum)". 18 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ekim 2024.

[4] Töögü Belgeleri, Ulug-Hem, Kızıl, 1990, s.75-s.55

[5] Tarih Belgeleri, Ulug Hem, Kızıl 1990. s. 7-8, s.75

[6] S.Ç. Sat, Tıva Dıldı Şinçilep Kelgeninin Töögüzünün Oçerigi, Kızıl, 1964, s.47

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

Türk tarihi
dizisinin bir parçası

İlk Çağ • Büyük Hun İmparatorluğu (İÖ 220-İÖ 58) • Batı Şyung-nu (İÖ 56-36) • Kuzey Şyung-nu (48-156) • Güney Şyung-nu (48-216) • Siyenpi İmparatorluğu (93-234) • Avrupa Hun İmparatorluğu (352-469) • Sabar Hanlığı (5. yüzyıl-6. yüzyıl)
Orta Çağ • Ak Hun İmparatorluğu (420-670) • Göktürk Kağanlığı (552-744) • Doğu Göktürk (583-630) • Batı Göktürk (583-659) • İkinci Göktürk (681-744) • Avar Kağanlığı (562-803) • Seyanto Hanlığı (628-647) • Hazar Kağanlığı (630-1048) • Büyük Bulgar Hanlığı (632-668) • İdil Bulgar Devleti (7. yy-1240'lar) • Kangar Birliği (659-750) • Birinci Bulgar İmparatorluğu (681-1018) • Uygur Kağanlığı (742-840) • Kansu Uygur (848-1036) • Kırgız Kağanlığı (693-1207) • Karahoca Uygur (991-1209) • Karluk Hanlığı (743-1220) • Oğuz Yabguluğu (750-1055) • Karluk Yabgu Devleti (756-940) • Şirvanşahlar Devleti (799-1539) • Karahanlılar (840-1212) • Doğu Karahanlılar (1032-1210) • Batı Karahanlılar (1041-1212) • Peçenek Hanlığı (860-1091) • Tolunoğulları (868-905) • İhşîdîler (935-969) • Gazneliler (961-1186) • Büyük Selçuklu İmparatorluğu (1040-1157) • Türkiye Selçuklu (1077-1308) • Kirman Selçuklu (1092-1187) • Suriye Selçuklu (1092-1117) • Irak Selçuklu (1118-1194) • Mengücekliler (1072-1277) • Harezmşahlar İmparatorluğu (1077-1231) • Danişmendliler (1080-1178) • Çaka Bey (1081-1098) • Çubukoğulları (1085-1092) • Dilmaçoğulları (1085-1192) • Saltuklu Beyliği (1092-1202) • İnaloğulları (1098-1183) • Ahlatşahlar (1100-1207) • Artuklu Beyliği (1102-1408) • Böriler (1104-1154) • Zengîler (1127-1250) • İldenizliler (1142-1225) • Erbil Beyliği (1146-1232) • Salgurlular (1148-1286) • Cengiz İmparatorluğu (1206-1368) • Delhi Sultanlığı (1206-1527) • Çobanoğulları (1227-1309) • Çağatay Hanlığı (1227-1347) • Doğu Çağatay Hanlığı (1347-1680) • Batı Çağatay Hanlığı • Altın Orda Devleti (1242-1502) • Memlûk Devleti (1250-1382) • Karamanoğulları (1256-1483) • İnançoğulları (1261-1368) • Sâhib Ataoğulları (1275-1342) • Pervaneoğulları (1277-1322) • Eşrefoğulları (1280-1326) • Menteşe Beyliği (1280-1424) • Karesi Beyliği (1297-1360) • Candaroğulları (1299-1462) • Osmanlı İmparatorluğu (1299-1922) • Germiyanoğulları (1300-1423) • Hamitoğulları (1301-1423) • Saruhanoğulları (1302-1410) • Taceddinoğulları (1303-1415) • Aydınoğulları (1308-1426) • Tekeoğulları (1321-1390) • Ramazanoğulları (1325-1608) • Eretna (1335-1381) • Dulkadiroğulları (1339-1521) • Taşanoğulları (1350-1398) • Sufi Devleti (1361-1379) • Timur İmparatorluğu (1370-1507) • Akkoyunlular (1378-1508) • Erzincan Beyliği (1379-1410) • Karakoyunlular (1380-1469) • Kadı Burhâneddin Devleti (1381-1398) • Mâlvâ Sultanlığı (1392-1562) • Nogay Ordası (1398-1642) • Şeybânî Hanlığı (1428-1599) • Kazan Hanlığı (1438-1552) • Kırım Hanlığı (1441-1783) • Astrahan Hanlığı (1446-1556) • Kasım Hanlığı (1452-1681)
Yeni Çağ • Sibir Hanlığı (1464-1598) • Kazak Hanlığı (1465-1729) • Buhara Hanlığı (1500-1785) • Safevî Devleti (1501-1736) • Yarkand Hanlığı (1514-1680) • Hive Hanlığı (1515-1920) • Kutbşah Devleti (1518-1687) • Babür İmparatorluğu (1526-1858) • Bakü Hanlığı (1718-1806) • Afşar İmparatorluğu (1736-1796) • Hokand Hanlığı (1740-1876) • Revan Hanlığı (1747-1828) • Buhara Emirliği (1785-1920)
Yakın Çağ • Kaçar İmparatorluğu (1794-1925) • Batı Trakya Bağımsız Hükûmeti (1913) • Türkistan Millî Özerk Hükûmeti (1917-1918) • Aras Türk Cumhuriyeti (1918-1919) • İdil Ural Devleti (1918-1919) • Alaş Orda (1917-1920) • Kırım Halk Cumhuriyeti (1917-1918) • Azerbaycan DC (1918-1921) • Güneybatı Kafkas Geçici Milli Hükümeti (1918-1919) • Azadistan (1919-1920) • Buhara Sovyet Halk Cumhuriyeti (1920-1925) • Harezm Sovyet Halk Cumhuriyeti (1920-1925) • Tuva Halk Cumhuriyeti (1921-1944) • Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti (1932-1934) • Hatay Devleti (1938-1939) • Doğu Türkistan Cumhuriyeti (1944-1949) • Azerbaycan Millî Hükûmeti (1945-1946) • Kıbrıs Geçici Türk Yönetimi (1964-1974) • Otonom Kıbrıs Türk Yönetimi (1974-1975) • Kıbrıs Türk Federe Devleti (1975-1983) • Türkiye • Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti • Kırgızistan • Özbekistan • Azerbaycan • Kazakistan • Türkmenistan Tarihi Türk devletleri listesi • Tarihî ve çağdaş Türk devletleri • Türk tarihi edebiyatı
g t d