Tarikat (İslam)

Tarikat (Arapça: طريقة) veya tarik kelimesi "yol" tarikat "yollar" anlamına gelir, "Allah'a ulaştıran yol" mânâsında kullanılmaktadır. Tarikatlar Selçuklu ve Osmanlı'ya özgü düşünce ve inanç hareketleri olarak değerlendirilmektedir. Bu anlamda tarikat, Kur'an'da ve hadis rivayetlerinde yer almamaktadır.^[1] Birçok tarikatın menşei Hicri 5./Miladi 11. asırda Abdülkâdir Geylânî'nin yolundan gidenler tarafından oluşturulan Kadiri tarikatıdır.^[2] Ebû Sâlih Muhyiddîn Abdülkâdir Geylânî'nin Hasan bin Ali'nin soyundan olduğu iddia edilmekle birlikte, kendisinin Bağdat'ta a‘cemî yani "Arap olmayan" olarak tanınması gibi hususlardan dolayı şecerenin sonradan oluşturulduğunu öne sürenlerin olduğu belirtilmektedir.^[3]

Tarikat sözcüğü Türk Dil Kurumunun Güncel Türkçe Sözlüğüne göre şu iki anlamı ifade etmektedir: "Aynı dinin içinde birtakım yorum ve uygulama farklılıklarına dayanan, bazı ilkelerde birbirinden ayrılan Tanrı'ya ulaşma ve onu tanıma yollarından her biri." ve "Bir şeyhe bağlı kimseler için konulmuş olan manevi, ahlaki ve sosyal kuralların bütünü ve bu kurallara göre teşkilatlanmış kurum."^[4] İslamiyet'te, İslamiyet'in kalbi boyutu üzerinde duran ve "kalbin fıkhı" diye nitelenen tasavvuf öğretisinin (terbiyesinin) uygulandığı düzenli kurumsal yapılar olarak tarif edilir.

Tarîk

Tarîk Arapçada "yol" demektir. Tarîkat ise bu kelimenin çoğuludur ve "yollar" manasına gelir. Mezhep kelimesi "Arapça: ذَهَبَ" (gitmek) fiilinden türemiş olup anlam olarak benzemektedir. Tarikat tasavvuf için yol, mezhep ise şeriat için yol demektir. Tarikat keşfe, ilhama ve şeriate dayanırken mezhepler "nakle" (Kutsal kitaplara ve peygamberlere) dayanır.

Tarikler (tarikat) de "mürşit" denilen mânevî önderler eşliğinde tasavvuf öğretisini uygulamaya istek duyan kişilere (tâlip) yolun esasları hakkındaki terbiye sistemine dahil eder. Bunu da "emr-i mânevî" denilen Allah'tan bir işaret olmadan genellikle başlanmaz. Yola giren kimseler (mürid) ve yolda ilerleyenler (sâlik) tasavvuf öğretisinin esaslarını yaptıkları pratiklerle (zikir, tefekkür, râbıta, murakabe, nafile ibadetler v.s.) kendi derûnlarında keşfederler.

Türkiye'de tarikatlar

Türkiye'de çeşitli halk sınıfları ve tipleri arasında farklı sûfî tarikatları gelişmiştir. Örneğin Bektaşi tarikatı daha çok köylülere ve askerlere hitap ederken Nakşibendi tarikatı ilahiyatçı ve bilim insanları; Mevlevî tarikatı müziği ve şiirleriyle sanatsal eğilime sahip olanları; Halvetî tarikatı ise tarikat fabrikası olarak bilinen kendi içinden birçok içtihat çıkaran sultanlar, generaller, önemli hükûmet adamları ve yöneticileri içinde barındırmıştır.^[5]

Dört ruhî durakta "Tarikat"

Dört durakta tasavvuf. Birinci Durak: Şeriat; İkinci Durak: Tarikat Kapısı'ndan geçilerek içine girilen "Tarikat"; Üçüncü Durak: Hakikat Kapısı'ndan geçilerek varılan "Hakikat"; Dördüncü durak görünemeyen, ama sadece tasavvur edilmesi mümkün olan gnostisizm ise ancak Mârifet Kapısı'ndan geçilerek erişilebilir ve Hakikat'in tam merkezinde yer alır. Tasavvufta Dört Durağında da Öz/Cevheri'ni teşkil eden bu nokta Mârifetullâh *(İrfân/Gnosis)* olarak adlandırılmaktadır.

Tarîkat silsileleri

Silsileleri Ali bin Ebâ Tâlib'e bağlananlar

Ali bin Ebâ Tâlib ve Ehl-i Beyt'e karşı olan muhâbbet duyguları sebebiyle Mevlevîlik ile Kadirîlik gibi aslen Sünnî kimlik gösteren Bâtınî-Tarîkat, silsilelerini Cüneyd-i Bağdâdî, Serî-i Sekatî, Ma'ruf-u Kerhî'den sonra sırasıyla ya “Davud-u Taî”, “Habib-i Acemî”, “Hasan-ı Basrî” veyahut ta Câferiyye Şiîliği'nin resmen İmâm olarak kabul ettiği ve On İki İmâmlar'ın ilk sekizi olarak da bilinen “İmâm Ali er-Rıza”, “İmâm Mûsâ el-Kâzım”, “İmâm Câʿfer-i Sadık”, “İmâm Muhammed el-Bakır”, “İmâm Ali bin Hüseyin Zeyn el-Âb'ı-Dîn”, “Hüseyin Seyyîd'ûs-Şuhedâ” ve “Hasan el-Mûctebâ” aracılığıyla Ali bin Ebâ Tâlib Merkedî ile Muhammed'e bağlamaktadırlar.

Ayrıca, yine Sünnî-Bâtınî Tarikâtı olarak bilinen Halvetilik ile Bayramilik de kendi silsilelerini “Cüneyd-i Bağdâdî”, “Serî-i Sekatî”, “Ma'ruf-u Kerhî”, “Davud-u Taî”, “Habib-i Acemî”, “Hasan-ı Basrî” aracılığıyla; Rufâîlik ise “İmâm Mûsâ el-Kâzım”, “İmâm Câʿfer-i Sâdık”, “İmâm Muhammed Bakır”, “Ali Zeyn el-Âb'ı-Dîn”, “Hüseyin Seyyîd'ûs-Şuhedâ” aracılığıyla Ali ile Muhammed'e bağlanmaktaydılar. Bunlardan başka Sühreverdilik ile Üveys'îyye silsileleriyse Ali el-Mûrtezâ ve Ömer ibn Hattab aracılığıyla Muhammed'e bağlanmaktaydılar.

Silsileleri Ebu Bekir es-Sıddîk'a bağlananlar

Diğer taraftan da Nakşibendilik ile onun kolları olan Hakkân'îyye ile Hâlid'îyye gibi yine Sünnî kimlik gösteren Bâtınî-Tarîkat, silsilelerini Ebû'l Hasan Kharakânî, Ebâ Yezîd-i Bistâmî, İmâm Câʿfer es-Sâdık, Kâsım bin Muhammed, Salmân-ı Fârisî aracılığıyla Ebu Bekri's-Sıddiyk ile Muhammed'e bağlarlar.

Ayrıca bakınız

Kaynakça

^ Ankara Üniversitesi açık ders notları 23 Temmuz 2024 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Prof. Dr. Ahmet Cahid Haksever)
^ Şablon:Kaynak-Vikipedi2
^ TDV İslam Ansiklopedisi, ABDÜLKĀDİR-i GEYLÂNÎ maddesi
^ "TDK Sözlük, tarîkat". Erişim tarihi: 16 Mayıs 2025.
^ Prof. Dr. Robert Frager, Kalp, Nefs, Ruh Sayfa 40

[1] Ankara Üniversitesi açık ders notları 23 Temmuz 2024 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Prof. Dr. Ahmet Cahid Haksever)

[2] Şablon:Kaynak-Vikipedi2

[3] TDV İslam Ansiklopedisi, ABDÜLKĀDİR-i GEYLÂNÎ maddesi

[4] "TDK Sözlük, tarîkat". Erişim tarihi: 16 Mayıs 2025.

[5] Prof. Dr. Robert Frager, Kalp, Nefs, Ruh Sayfa 40

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]