Vikipedi:Bağlantı ölümü

Bu sayfa (öncelikle) harici bağlantılarda bağlantı ölümü hakkındadır. Silinmiş veya var olmayan maddelere işaret eden iç bağlantılar için Vikipedi:Kırmızı bağlantı sayfasına bakınız. Diğer kullanımlar için Vikipedi:Kaynak gösterme#Bir kaynak dış bağlantısı çalışmadığı zaman ne yapılmalı sayfasına bakınız.

Çoğu büyük internet sitesi gibi Vikipedi de bağlantı ölümü olarak bilinen ve bağlantı verilen internet sayfalarının ya da internet sitelerinin kaybolması, içeriğinin değişmesi ya da HTML yönlendirmesi olmadan taşınması nedeniyle dış bağlantıların ölü hale geldiği bir olgudan muzdariptir. Bu durum Vikipedi'nin güvenilirlik politikası ve kaynak gösterme yönergesi için önemli bir tehdit oluşturmaktadır.

Genel olarak, kaynağa giden URL artık çalışmadığı için atıfta bulunulan bilgileri yalnızca silmeyin. Araçlar, prosedürler ve süreçler bu belgede ana hatlarıyla belirtildiği şekilde mevcuttur.

Bağlantı ölümünü önleme

Otomatik arşivleme

İngilizce Vikipedi ana sayfasına düzenleyiciler tarafından eklenen bağlantılar yaklaşık 24 saat içinde otomatik olarak Wayback Machine'e kaydedilir (nb. pratikte çeşitli nedenlerle her bağlantı kaydedilmemektedir). Bu, Internet Archive'ın çalıştırdığı ve sürdürdüğü "NoMore404" adlı bir programla yapılır; diğer dillerdeki viki siteleri de buna dahildir. Bu program EventStreams API'yi izler, yeni harici URL'leri çıkarır ve Wayback'e bir anlık görüntü ekler. Bu sistem 2015'ten sonra aktif hale gelmiştir, ancak daha önceki çabalar da yapılmıştır. Ayrıca, 2012'den bir süre sonra, archive.today (diğer adıyla archive.is) o sırada Vikipedi'de mevcut olan tüm dış bağlantıları arşivlemeye çalıştı. Bu tamamlanmamıştı, ancak bu dönemde archive.today'e önemli sayıda bağlantı eklendi ve bu da onu kapsama alanındaki boşlukları dolduran önemli bir arşiv kaynağı haline getirdi. Archive.today, kapsamı ve sıklığı bilinmemekle birlikte, 2020 itibarıyla hâlâ bazı otomatik arşivler yapmaktadır.

2020 itibaryla, bağlantı çürümesini düzeltmeyi otomatikleştiren InternetArchiveBot adlı bir Vikipedi botu ve aracı vardır. Sürekli olarak çalışır, bir bağlantının ölü olup olmadığını anlamak için Vikipedi'deki tüm maddeleri kontrol eder, Wayback Machine'e arşivleri ekler (henüz orada değilse) ve vikimetin içindeki ölü bağlantıları arşivlenmiş bir sürümle değiştirir. Bu bot otomatik olarak çalışır, ancak internet arayüzü aracılığıyla son kullanıcılar tarafından da yönlendirilebilir.

Elle arşivleme

Arşivlemeyi elle iyileştirmenin yolları için öneriler:

• Yalın URL'lerden kaçının. Kaynaklar için {{Web kaynağı}} ve dış bağlantılar bölümleri için {{Webarşiv}} gibi alıntı şablonlarını kullanın.
• Internet Archive veya Archive.today gibi bir internet arşivleme hizmeti kullanın. Kaynak şablonlarında, arşiv URL'sini |arşivurl= içine koyun ve bir |arşivtarihi= ekleyin. Bağlantı hala geçerliyse, |ölüURL=hayır ekleyin, aksi takdirde |ölüURL=evet ekleyin.
• Sağlayıcı kesintisine karşı ekstra sigorta olarak birden fazla arşiv URL'si eklemek için {{Webarşiv}}, en fazla 10 arşiv sağlayıcı URL'sini kabul eder.
• Bağlantı hâlâ yayında ancak henüz arşivlenmemişse, seçtiğiniz arşiv hizmetinin internet sitesini ziyaret edin ve sayfanın arşivlenmesini talep edin.
• Kullanıcı arayüzü aracılığıyla sayfalarda InternetArchiveBot'u çalıştırın.

Alternatif yöntemler

Çoğu kaynak gösterme şablonunda, kaynak materyalden metin alıntılarını saklamak için kullanılabilecek bir |alıntı= parametresi vardır. Bu, kaynaktan sınırlı miktarda metni kaynak şablonunda saklamak için kullanılabilir. Bu özellikle internet arşivleme hizmetleri ile arşivlenemeyen kaynaklar için kullanışlıdır. Ayrıca seçilen internet arşivleme hizmetinin arızalanmasına karşı da sigorta sağlayabilir. Kaynağın tüm metnini saklamak adil kullanım politikaları kapsamında uygun değildir, bu nedenle metnin yalnızca Vikipedi maddesindeki iddiaları en çok destekleyen en önemli kısımlarını seçin.

Ölü bir bağlantıyı onarma

Ölü bir bağlantıyı onarmaya çalışmanın aşağıda ayrıntıları verilen birkaç yolu vardır:

Araştırma

Ölü bağlantı yeterli bilgi içeriyorsa (madde başlığı, isimler, vb.) internet sayfasını aynı sitede veya başka bir yerde farklı bir konumda bulmak için kullanmak genellikle mümkündür.

Çoğu zaman internet sayfaları aynı site içinde yer değiştirir. Bir site dizini veya siteye özel arama özelliği, taşınan sayfayı bulmak için yararlı bir yerdir. Bu araçlar mevcut değilse birçok internet arama motoru belirli bir sitede arama yapılmasına izin verir.

Bu yapılamazsa sayfa için internette arama yapmak alternatifler bulabilir.

Uygun yeni bir URL bulursanız, kaynak içindeki parametreleri düzenleyebilirsiniz. Kaynak yaygın şablonlardan birini kullanıyorsa (örneğin {{Web kaynağı}}, {{Haber kaynağı}}, {{Kaynak}}), aşağıdaki gibi düzenleyebilirsiniz:

• Yeni URL'ye işaret etmesi için |url= öğesini değiştirin;
• Geçerli tarihe başvurmak için |erişimtarihi= öğesini değiştirin veya ekleyin.

İnternet arşivleri

Birçok internet arşiv hizmetinden birinde arşivlenmiş sürümleri kontrol edin. "Büyük 3" arşiv hizmeti web.archive.org, webcitation.org ve archive.todaydir. Bunlar Vikipedi'deki tüm arşivlerin %90'ından fazlasını oluşturmaktadır ve web.archive.org tüm arşiv bağlantılarının %80'inden fazlasını oluşturmaktadır.

Mementos arayüzü tek bir arama ile birden fazla arşivleme hizmetinde arama yapılmasına olanak tanır. Memento veritabanı önbelleğe alınır, yani sonuçlar hızlı bir şekilde döndürülür, ancak önbellek de güncelliğini yitirir. Bu nedenle, son söz olarak güvenilmemelidir - çoğu zaman, gerçekte mevcut oldukları halde hiçbir arşivin mevcut olmadığını bildirebilir. Yine de tek tek arşiv sitelerini kontrol etmeniz gerekebilir, ancak Mementos hızlı bir ilk kontrol olabilir.

Geçerli sayfanın arşivleri için yaygın arşiv sitelerini kontrol etmek için yer imleri
(hepsi yeni bir sekmede veya pencerede açılır)

Arşiv sitesi	Yer imi
Archive.org	javascript:void(window.open('https://web.archive.org/web/*/'+location.href))
UKGWA	javascript:void(window.open('https://webarchive.nationalarchives.gov.uk/ukgwa/*/'+location.href))

Birden fazla arşiv tarihi mevcutsa, |erişimtarihi='nde kaynağı giren düzenleyici tarafından görülen sayfanın içeriği olma olasılığı en yüksek olanı kullanın. Bu parametre belirtilmemişse bağlantının maddeye ne zaman eklendiğini belirlemek için maddenin revizyon geçmişinde arama yapılabilir.

Geçerli sayfa bilgileri içerdiğini doğrulamak için arşivi görüntüleyin. Genellikle bağlantının Vikipedi sayfasına yerleştirildiği zamana yakın veya daha önceki tarihlerin geçerli bilgileri gösterme olasılığı daha yüksektir.

Uygun bir arşiv URL'si bulursanız, bunu kaynağa ekleyebilirsiniz. Kaynaka yaygın şablonlardan birini kullanıyorsa (örneğin {{web kaynağı}}, {{haber kaynağı}}, {{kaynak}}), aşağıdaki gibi düzenleyebilirsiniz:

• Kaynak URL'ye işaret eden |url= öğesini değiştirmeden bırakın.
• Arşiv URL'sine işaret eden |arşivurl= ekleyin.
• Arşivlenen kopyanın kaydedildiği tarihi belirten |arşivtarihi= ekleyin. DD-MM-YYYY biçimi genellikle en kolayıdır ancak herhangi bir biçim de kullanılabilir.
• |ölüURL= ekleyin veya değiştirin. Eski URL çalışmıyorsa |ölüURL=evet kullanın. Eski URL spam, reklam amacıyla gasp edilmişse veya başka bir şekilde uygun değilse |ölüURL=unfit veya |ölüURL=usurped kullanın (bkz. VP:GASPURL). Eğer |url= hâlâ çalışıyorsa ve hâlâ doğru bilgiyi veriyorsa ancak siz önceden bir |arşivurl= eklemek istiyorsanız |ölüURL=hayır kullanın.
• Önceki bir düzenleyicinin |url='ye en son eriştiği tarihe atıfta bulunarak |erişimtarihi='ni değiştirmeden bırakın. Bazı düzenleyiciler, |url= artık mevcut olmadığından, çalışan bir |arşivurl= oluşturulduktan sonra |erişimtarihi='nin kaldırılması gerektiğine inanmaktadırlar, |erişimtarihi='ni korumak onlar için gereksiz bir karmaşadır.

Ölü bağlantıyı hafifletme

Bazen, bağlantıyı onarmaya yönelik tüm girişimler başarısız olacaktır. Bu durumda, orijinalin kaybının maddenin doğrulanabilirliğine zarar vermemesi için alternatif bir kaynak bulmayı düşünün. Geniş konularla ilgili alternatif kaynaklar genellikle kolayca bulunabilir. Basit bir arama motoru sorgusu uygun bir alternatif bulabilir, ancak doğrulanabilirliği ihlal edecek şekilde Vikipedi'nin kendisinin aynalarını ve çatallarını alıntılamaktan kaçınmak için son derece dikkatli olun.

Bazen uygun bir kaynak bulmak mümkün olmayabilir veya kütüphane ziyareti veya abonelik tabanlı bir veritabanı kullanımı gibi daha kapsamlı araştırma teknikleri gerektirebilir. Bu durumda Vikipedi:Köy çeşmesi veya Vikipedi:Danışma masası adreslerindeki Vikipedi düzenleyicilerine danışmayı düşünebilirsiniz. Ayrıca, ilgili Vikipedi:Vikiproje Konseyi'ndeki uzmanlarla veya diğer ilgili düzenleyicilerle iletişime geçmeyi düşünün.

Ölü bağlantıların saklanması

Ölü, arşivlenmemiş bir kaynak URL'si hâlâ faydalı olabilir. Böyle bir bağlantı, bilginin geçmişte (muhtemelen) doğrulanabilir olduğunu gösterir ve bağlantı, daha büyük kaynaklara veya uzmanlığa sahip başka bir kullanıcıya kaynapı bulmak için yeterli bilgi sağlayabilir. Aynı zamanda ölümden de dönebilir. Ölü bir bağlantı ile, başka bir yerde atıfta bulunulup bulunulmadığını belirlemek veya kaynaktan orijinal olarak sorumlu olan kişiyle iletişime geçmek mümkündür. Örneğin, http://www.cs.yale.edu/~EliYale/Defense-in-Depth-PhD-thesis.pdf[dead link] adresinin ölü olması durumunda Yale Bilgisayar Bilimleri bölümü ile iletişime geçilebilir.

Ölü kaynaktan sonra, varsa </ref> etiketinden hemen önce, orijinal bağlantıyı olduğu gibi bırakarak {{Ölü bağlantı}} yerleştirin. Ölü bağlantıları işaretlemek düzenleyicilere ve ölü bağlantı botlarına bu bağlantının bir arşiv bağlantısıyla değiştirilmesi gerektiğini gösterir. Ayrıca {{ölü bağlantı}} yerleştirmek, maddeyi ölü dış bağlantıları olan maddeler proje kategorisine ekler. Uzun süredir {{ölü bağlantı}} ile etiketli olduğu için bir kaynağı silmeyin.

Vikimedya dışı sitelerde bağlantı ölümü

Vikimedia dışı siteler de bağlantı ölümüne karşı hassastır. Bir sayfa taşıma veya sayfa silme işleminin ardından, diğer internet sitelerinden Vikipedi sayfalarına bağlantılar bozulabilir. Çoğu sayfa taşımasında, eski sayfada bir yönlendirme kalacaktır - bu bir soruna neden olmaz. Ancak bir sayfa tamamen silinir veya gasp edilirse (yani başka bir içerikle değiştirilirse) ona bağlantı veren tüm harici internet sitelerinde bağlantı ölümüne neden olacaktır.

Sayfa içeriğinin bir anlam ayrımı sayfası ile değiştirilmesi yine de bağlantı ölümüne neden olabilir, ancak daha az zararlıdır çünkü anlam ayrımı sayfası esasen okuyucuyu gerekli içeriğe yönlendirecek bir tür yumuşak yönlendirmedir. Bir sayfa, adını paylaşan başka bir konunun içeriğiyle gasp edilirse en üste okuyucuları yeni sayfadaki orijinal içeriğe yönlendiren bir not yerleştirilebilir - bu yine bir tür yumuşak yönlendirmedir, ancak daha az belirgindir. Bu durumlarda, harici bir ölü bağlantıdan gelen okuyucular aradıklarını bulabilmelidir, ancak oraya ek bir sayfa üzerinden ulaşmaları gerekeceğinden ve potansiyel olarak hem Vikipedi hem de bağlantı veren internet sitesi hakkında kötü bir izlenim bırakacağından, bu durumdan kaçınılması en iyisidir.

Vikipedi yazılımı Referer bilgilerini saklamadığından, bir taşıma veya silme işleminden kaç harici internet sayfasının etkileneceğini söylemek imkansız olacaktır, ancak bağlantı çürümesi riski muhtemelen en çok eski ve yüksek profilli sayfalarda olacaktır. Gerçekte, yapılabilecek çok fazla şey yoktur; Vikimedya dışı internet sitelerinin bakımı bir Vikimedyalı olmanın kapsamı dahilinde değildir ve çoğu durumda bizim kapasitemiz dahilinde değildir (eğer "düzeltilebilirlerse" bunu yapmak yararlı olacaktır). Bununla birlikte, Vikipedi sayfalarını silerken veya taşırken, özellikle de herhangi bir yönlendirme veya not kalmayacaksa, diğer siteler üzerindeki potansiyel etkiyi düşünmek iyi bir uygulama olabilir. Bir taşıma veya silmenin önemli bir hasara neden olması bekleniyorsa bu, Vikipedi:Sayfa taşıma talepleri ve Vikipedi:Silinmeye aday sayfalar tartışmalarında dikkate alınması gereken bir faktör olabilir, ancak diğer faktörler daha fazla ağırlık taşıyabilir.

Ayrıca bakınız

Denemeler

• Vikipedi:Çevrimdışı kaynaklar

Araçlar ve kılavuzlar

• Özel:BağArama – belirli bir URL'yi içeren tüm sayfaları bulmak için
• Vikipedi:Kaynak gösterme#Bir kaynak dış bağlantısı çalışmadığı zaman ne yapılmalı
• Vikipedi:Dış bağlantılar#Ölü dış bağlantılar için ne yapılabilir?
• Kategori:Ölü dış bağlantıları olan maddeler – ölü bağlantılar içeren maddeler

Botlar

• InternetArchiveBot – mümkün olduğunda ölü bağlantıları otomatik olarak düzeltir ve mümkün olmadığında etiketler

Dış bağlantılar

• Firefox ve Chrome için resmi Wayback eklentisi
• Resurrect Pages, üçüncü taraf bir eklenti aracı, ölü bir bağlantıya rastlandığında yedi önbellek/arşiv internet sitesine bağlantı sağlar. (Firefox)