Yunus (hayvan)

Odontoceti
Odontoceti
	Tursiops
Biyolojik sınıflandırma
Âlem:	Animalia
Şube:	Chordata
Sınıf:	Mammalia
Takım:	Cetacea
Alt takım:	Odontoceti
İçerdiği gruplar
	Delphinidae; Inioidea; † Lipotoidea; Platanistoidea;
Kladistik açıdan içerdiği fakat geleneksel olarak içermediği taksonlar
	Monodontidae; Phocoenidae; Physeteroidea; Ziphioidea;

Yunus, balinalar (Cetacea) takımının dişli balinalar (Odontoceti) alt takımı içindeki yunusgiller (Delphinidae) familyasında sınıflanan türlerin büyük çoğunluğu ile nehir yunusları (Platanistoidea) üst familyasında sınıflananların tümü için kullanılan ortak addır.

Başta kıta sahanlıklarının görece sığ denizleri olmak üzere, tüm Dünya denizlerinde ve bazı nehirlerde bulunan yunuslar etobur canlılardır ve genellikle balık ve mürekkep balığı ile beslenirler. Omurgalı hayvanların içine girer. Yunusgiller (Delphinidae) familyası, balinalar (Cetacea) takımı içindeki en kalabalık familyadır üyeleri yaklaşık 10 milyon yıl önce, Miyosen devrinde ortaya çıkmıştır. Yunusların hayvanlar âleminin en zeki canlılarından olduğu kabul edilir ve arkadaş canlısı genel görünümleri ile oyuncu tavırları, onları insanların gözünde popüler bir yere koyar.

Adlandırma

En sık rastlanan yunus türü olan ve "yunus" denildiğinde akla ilk gelen canlı, 1970'li yıllarda Türkiye'de de yayınlanan ABD televizyon dizisi Flipper'ın özellikle popülerleştirdiği ve Türkçede "şişe burunlu yunus" (ya da "afalina") olarak anılan Tursiops truncatus türüdür. Ancak, yunusgiller (Delphinidae) familyasının tipik türü Tursiops truncatus değil, Türkçede "tırtak" adı ile anılan ve bayağı yunus (Delphinus) cinsi içinde sınıflanan Delphinus delphis'tir.

Yunusgiller (Delphinidae) familyası içindeki görece büyük altı tür, bu familya içinde sınıflandıkları için aslında yunus olsalar da daha çok "balina" adı ile anılır. Bu canlılar şunlardır:

Feresa attenuata - Cüce katil balina
Globicephala macrorhynchus - Kısa yüzgeçli pilot balina
Globicephala melas - Uzun yüzgeçli pilot balina
Orcinus orca - Katil balina
Peponocephala electra - Elektra balinası
Pseudorca crassidens - Yalancı katil balina

Dişli balinalar (Odontoceti) alt takımı içinde bulunan ve açık olarak "yunus" adı ile anılan diğer türler, nehir yunusları (Platanistoidea) üst familyası içindeki dört familyada birer tür olarak sınıflanan Amazon nehir yunusu, Ganj ve İndus nehir yunusu, La Plata yunusu ve Çin nehir yunusudur.

Yine dişli balinalar (Odontoceti) alt takımı içinde bulunan Phocoenidae familyası ve bazı türleri, yunuslardan farklı olsalar da bazen "yunus" adı ile ilişkilendirilir. Örneğin İngilizcede, bu familyanın türleri için "domuz balığı" anlamına gelen bir kökten genel porpoise kelimesi kullanılır^[1] ve bu kelime, özellikle gemiciler ve balıkçılar tarafından herhangi bir küçük yunusu adlandırmak için kullanılmıştır^[2]. Türkçede Phocoenidae familyası için "domuz balinaları"^[3]^[4], "nehir yunusları"^[3], "liman yunusları"^[5] ve "liman yunusugiller"^[6] gibi adlara rastlanabilir. Bu familyanın tipik türü olan Phocoena phocaena için ise "domuz balinası"^[7], "mutur"^[3]^[8]^[9]^[10], "gerçek yunus"^[9], "azak yunusu"^[11] ve yalnızca "yunus"^[3]^[5]^[8] adlarının kullanıldığı görülebilir.

Sınıflama

Yukarıda verilmiş olan bilgiler ışığında, "yunus" ortak adı ile anılan canlıların sınıflama listesi aşağıda sunulmuştur; yalnızca ilgili familya (yunusgiller - Delphinidae) ile üst familya (nehir yunusları - Platanistoidea) ayrıntılı verilmiştir.

Takım : Cetacea - Balinalar

Alt takım : Odontoceti - Dişli balinalar

Familya : Delphinidae - Yunusgiller

Cins : Cephalorhynchus

Tür : Cephalorhynchus commersonii - Alaca yunus
Tür : Cephalorhynchus eutropia - Şili yunusu
Tür : Cephalorhynchus heavisidii - Benguela yunusu
Tür : Cephalorhynchus hectori - Beyaz başlı yunus

Cins : Delphinus

Tür : Delphinus capensis - Uzun burunlu bayağı yunus
Tür : Delphinus delphis - Kısa burunlu bayağı yunus, tırtak

Cins : Grampus

Tür : Grampus griseus - Boz yunus

Cins : Lagenodelphis

Tür : Lagenodelphis hosei - Sarawak yunusu

Cins : Lagenorhynchus

Tür : Lagenorhynchus acutus - Atlantik beyaz yanlı yunusu
Tür : Lagenorhynchus albirostris - Beyaz burunlu yunus
Tür : Lagenorhynchus australis - Siyah çeneli yunus
Tür : Lagenorhynchus cruciger - Kum saati yunusu
Tür : Lagenorhynchus obliquidens - Pasifik beyaz yanlı yunusu
Tür : Lagenorhynchus obscurus - Gölgeli yunus

Cins : Lissodelphis

Tür : Lissodelphis borealis
Tür : Lissodelphis peronii

Cins : Orcaella

Tür : Orcaella brevirostris - Irrawaddy yunusu
Tür : Orcaella heinsohni - Avustralya küçük yüzgeçli yunusu

Cins : Sotalia

Tür : Sotalia fluviatilis - Haliç yunusu

Cins : Sousa

Tür : Sousa chinensis - Pasifik kambur yunusu
Tür : Sousa plumbea - Hint kambur yunusu
Tür : Sousa teuszii - Atlantik kambur yunusu

Cins : Stenella

Tür : Stenella attenuata - Pantropik benekli yunusu
Tür : Stenella clymene - Atlantik dönücü yunusu
Tür : Stenella coeruleoalba - Çizgili yunus
Tür : Stenella frontalis - Atlantik benekli yunusu
Tür : Stenella longirostris - Dönücü yunus

Cins : Steno

Tür : Steno bredanensis - Pürüzlü dişli yunus

Cins : Tursiops

Tür : Tursiops aduncus - Hint-Pasifik şişe burunlu yunusu
Tür : Tursiops truncatus - Şişe burunlu yunus, afalina

Üst familya : Platanistoidea - Nehir yunusları

Familya : Iniidae

Cins : Inia

Tür : Inia geoffrensis - Amazon nehir yunusu

Alt tür : Inia geoffrensis boliviensis
Alt tür : Inia geoffrensis geoffrensis
Alt tür : Inia geoffrensis humboldtiana

Familya : Lipotidae

Cins : Lipotes

Tür : Lipotes vexillifer - Yangtze nehir yunusu

Familya : Platanistidae

Cins : Platanista

Tür : Platanista gangetica - Ganj ve İndus nehir yunusu

Alt tür : Platanista gangetica gangetica - Ganj nehir yunusu
Alt tür : Platanista gangetica minor - İndus nehir yunusu

Familya : Pontoporiidae

Cins : Pontoporia

Tür : Pontoporia blainvillei - La Plata yunusu

Yakın tarihli moleküler çözümlemeler, henüz aksi kabul ediliyor olsa da yunusgillere dahil çeşitli cinslerin tek soylu olmadığını göstermiştir. Dolayısıyla, başta Stenella ve Lagenorhynchus cinsleri için geçerli olan bu durum nedeniyle, yunusgiller familyasının sınıflamasında ileriki yıllarda önemli değişiklikler olabilir.

Ayrıca bakınız

Dış bağlantılar

Wikimedia Commons'ta Yunus (hayvan) ile ilgili ortam dosyaları mevcuttur.

Istanbul bogazinda 3 yunus türü üzerinde arastirmalar

Kaynakça

Genel

2006 IUCN Tehdit Altındaki Türlerin Kırmızı Listesi27 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Maddede sayılan türlerle ilgili sayfalar.

Diğer

^ Bartelby.com. The American Heritage® Dictionary of the English Language: Fourth Edition, 2000. porpoise maddesi (Erişim tarihi: 21 Aralık 2006).
^ Bilim ve Teknik Web Sitesi. "Türkiye Tür Listeleri" bölümü. Memeliler sayfası (Erişim tarihi: 21 Aralık 2006).
^ Sürdürülebilir Ekosistem Topluluğu. SES E-Bülteni. Cilt 1, Sayı 1, Bahar 2004 dönemi; PDF belgenin HTML sürümü (Erişim tarihi: 21 Aralık 2006).
^ Bilim ve Teknik Web Sitesi. "Canlılar Dünyası" bölümü. Balinalar ve Yunuslar sayfası (Erişim tarihi: 21 Aralık 2006).
^ T.C. Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı. Tarım Ve Köyişleri Bakanlığı Tarafından Cıtes Belgesi Düzenlenecek Ek-I-A Sayılı Hayvan ve Bitki Türlerinin Listesi; MS Office Word belgesi (Erişim tarihi: 21 Aralık 2006).
^ Yaban Hayatı Kurtarma ve Rehabilitasyon Derneği. "Kanunlar" bölümü. Bazı Türlerimizin Statüleri sayfası (Erişim:21 Aralık 2006).
^ Yaban Hayatı Kurtarma ve Rehabilitasyon Derneği. "Yaban Hayatımız" bölümü. Türkiye Memeli Tür Listesi sayfası (Erişim:21 Aralık 2006).
^ T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü. Su Ürünleri Hizmetleri Daire Başkanlığı. YUNUS (Phocoena phocoena) sayfası (Erişim tarihi: 21 Aralık 2006).
^ ODTÜ Deniz Bilimleri Enstitüsü. "Deniz Biyolojisi ve Balıkçılık Biyolojisi İlgi Alanındaki Bazı Terimler ve Tanımları" bölümü. Yunusbalığıgiller maddesi (Erişim: 21 Aralık 2006).
^ Ege Üniversitesi Fen Fakültesi sitesi. Doç. Dr. Atakan Sukatar'ın Web Sayfası. Globicephala melaena sayfası 30 Aralık 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Erişim tarihi: 21 Aralık 2006).