Ön-Romence

Ön-Romence
Ön-Romence
Ana Romence, Proto-Romence
Atası olduğu diller	Latin/Romen dilleri
Bölge	Roma İmparatorluğu
Yeniden; oluşturulmuş; atası	Ön-Hint-Avrupaca Ön-İtalik ;
Kendisinden türemiş diller	Ortak Rumence; Ön-İtalo-Batı-Romence;

Ön-Romence, Ana Romence veya Proto-Romence; Romen (Latin) dillerinin karşılaştırmalı metod uygulanarak yeniden oluşturulmuş varsayımsal son ortak atasıdır. Böyle bir yeniden oluşturmanın gerçekten konuşulmuş bir dili ne derece yansıttığı tartışmalı bir konudur. Gerçek hayattaki en yakın karşılığı Geç Latincedir.

Fonoloji

Ünlüler

Tekli ünlüler

	Ön	Merkez	Arka
Kapalı	[i]		[u]
Kapalıya Yakın	[ɪ]		[ʊ]
Yarı Kapalı	[e]		[o]
Yarı Açık	[ɛ]		[ɔ]
Açık		[a]

İkili Ünlüler

/au̯/ yeniden oluşturulabilen tek fonemik ikili ünlü gibi durmakta.^[1]

Fonetik

Ünlüler, vurgulu açık hecelerde uzatılıyordu.^[2]
Vurgulu /ɛ ɔ/, metafonik durumlarda - yani ardından kapalı ünlü barındıran bir hece geldiğinde- [e͡ɛ o͡ɔ] gibi ikili ünlü oluşturmuş olabilir.^[3]
- Metafoni - eğer ki Ön-Romenceye yansıtılabilirse- başta sadece açık hecelerde yaşanmış olabilir. Yani alofonik olarak uzatılmış /ɛ ɔ/ seslerini hedeflemiştir.^[4]

Sınırlamalar

/ɛ ɔ/ vurgusuz hecelerde bulunmaz.^[5]
σσˈσσ hece yapılı kelimelerde ikinci hecede /i u/ bulunmaz. Artsürem açısından bu, bu bağlamdaki ünlülerin zayıflamasını yansıtıyor.^[6] Ör. Latince dormitorium > Fransızca dortoir.^[7]

Ünsüzler

Burger (1955, s. 25)
		Dudaksıl		Taçsıl		Damaksıl
Genizsil		[m]	[mʲ]	[n]	[nʲ]
Patlamalı	Ötümsüz	[p]	[pʲ]	[t]	[tʲ]	[k]	[kʲ]
Patlamalı	Ötümlü	[b]	[bʲ]	[d]	[dʲ]	[g]	[gʲ]
Sürtünmeli	Ötümsüz	[f]	[fʲ]	[s]	[sʲ]
Sürtünmeli	Ötümlü	[β]	[βʲ]
Sürtünmesiz				[l]	[lʲ]	([j] [w])^[8]
Titremeli				[r]	[rʲ]

Öndamaksıllaşmış ünsüzler

Ön-Romencede öndamaksıllaşmanın fonemik olup olmadığı konusunda akademisyenler arasında anlaşmazlık bulunmaktadır.^[9]
- Bu yazı şunları baz almaktadır:^[10]
- Benzer şekilde van den Bussche, /ʎʎ ɲɲ (t)tʲ (d)dʲ (k)kʲ (ɡ)ɡʲ/ seslerini de Ön-Romence envanterine koymaktadır.^[11]
- Pope, Ön-Gallo-Romenceyi bir dizi öndamaksıllaşmış ünsüzle yeniden oluşturuyor.^[12]
- Gouvert, Ön-Romence için fonetik bir öndamaksıllaşma kuralı öneriyor: ör. /basiˈare/ [baˈsʲaːɾe] ^[13]
Öndamaksıllaşmış ünsüzler ünlüler arasında ikizleşme eğilimindeydi, bunun miktarıysa ünsüze göre değişmekteydi.^[14]
- Gouvert, öndamaksıllaşmış ünlülerarası /n l k/ seslerinin düzenli (fonetik) bir şekilde [ɲɲ ʎʎ cc] seslerine ikizleştiğini öneriyor.
- Repetti, orijinal /s/ hariç bu bağlamdaki tüm ünsüzlerin ikizleşmesine ilişkin (karışık) kanıtlar bulunduğunu belirtiyor.
[tʲ]; [t͡sʲ]^[15] veya [t͡zʲ]^[16] gibi bir yarı-patlamalı olabilir.

Fonetik

Kelime başındaki /sC/^[i] kümesinden önce başa [ɪ] türemiştir: ör. /ˈstare/ [ɪsˈtaːɾe].^[17]^[ii]
/ɡn/ başta [ɣn] şeklindeydi, sonradan bölgesel olarak farklı şekillerde değişti.^[18]
- Lausberg kelime başı için [ɣn~i̯n] öneriyor.
/d ɡ/ ünlüler arasında sürtünmeli veya sürtünmesiz olmuş olabilir.^[19]
/ll/ üstdamaksıl olabilir.^[20]^[iii]
[f] çiftdudaksıl olabilir.^[21]

Sınırlamalar

/b/ ünlüler arasında bulunmaz. Artsürem açısından bu Latince ünlülerarası [b] ve [bj]'nin [β] ve [βj]'ye gelişimini yansıtıyor.^[22]^[23]

Morfoloji

Aşağıdaki biçimler kaynaklardaki halleriyle yazılmıştır: ya Latince tarzda ya da fonetik halleriyle. Fonetik yazım yukarıdaki fonolojiyle her zaman örtüşmeyebilir.

İsimler

İsimler için üç durum yeniden oluşturulmuştur: yalın, belirtme ve tamlayan-yönelme durumu.^[24]

de Dardel & Gaeng (1992, s. 104) şu noktalarda Lausberg'den ayrılıyorlar:

Tamlayan-yönelme halinin canlı isimlere özgü olduğuna inanıyorlar.
*-orum şeklinde evrensel bir çoğul tamlayan-yönelme bitimi öneriyorlar.
-a tipi isimler için -de Dardel & Wüest (1993, s. 57)'e göre *-as ile rekabet halinde olsa da- *-ae çoğul yalın bitimini öneriyorlar.


Sayı	Tekil	Çoğul	Tekil	Çoğul	Tekil	Çoğul	Tekil	Çoğul
Tip	-a (dişil)		-o (eril)		-C (eril)		-C (dişil)
Yalın	capra	capras	caballus	caballi	frater	fratres/-i	noctis	noctes
Belirtme	capra	capras	caballu	caballos	fratre	fratres	nocte	noctes
Tamlayan-Yönelme	caprae	capris	caballo	caballis	fratri	fratris	nocti	noctis
Kelime	'keçi'		'at'		'erkek kardeş'		'gece'

-C tipindeki bazı isimlerin çekiminde vurgu ve hece sayısı değişmekteydi.^[25]


Sayı	Tekil	Çoğul	Tekil	Çoğul
Tip	-C (eril)		-C (dişil)
Yalın	hómo	hómines/-i	múlier	muliéres
Belirtme	hómine	hómines	muliére	muliéres
Tamlayan-Yönelme	hómini	hóminis	muliéri	muliéris
Kelime	'adam'		'kadın'

Ayrıca 'nötr' kelimeler de vardı. Tekilken eril, çoğulken dişil olarak çekimleniyorlardı ve genellikle kolektif bir anlam taşıyorlardı.^[26]

Sayı	Tekil	Çoğul	Tekil	Çoğul
Tip	-o (nötr)		-C (nötr)
Yalın	bracchiu	bracchia	corpus	corpora
Belirtme	bracchiu	bracchia	corpus	corpora
Tamlayan-Yönelme	bracchio	bracchiis	corpori	corporis
Kelime	'kol'		'vücut'

Sıfatlar

Olumlu

Lausberg (1973, ss. §§668–73)
Sayı	Tekil	Çoğul	Tekil	Çoğul	Tekil	Çoğul	Tekil	Çoğul
Tip	-o/-a
Cinsiyet	Eril		Dişil		Eril		Dişil
Yalın	bonus	boni	bona	bonas	virdis	virdes/-i	virdis	virdes
Belirtme	bonu	bonos	bona	bonas	virde	virdes	virde	virdes
Tamlayan-Yönelme	bono	bonis	bonae	bonis	virdi	virdis	virdi	virdis
Kelime	'iyi'				'yeşil'

Kıyaslama (Comparative)

Çoğu zaman kıyaslamalar için olumlu sıfatın başına magis veya plus 'daha fazla' eklenirdi. Birkaç kelime *-ior ekiyle yeniden oluşturulmuştur, onlar da aşağıdaki gibi çekimleniyordu:^[27]


Cinsiyet	Eril veya Dişil	Nötr
Sayı	Tekil
Yalın	mélior	mélius
Belirtme	melióre	mélius
Kelime	'daha iyi'

Üstünlük (Superlative)

Üstünlük bildiren yapılar kıyaslama biçimlerine belirli tanımlık eklenmesiyle oluşturuluyordu.^[28]

Zamirler

Kişi zamirleri

Tonik

Vurgulu veya 'güçlü' biçimler:^[29]


Sayı	Tekil	Çoğul	Tekil	Çoğul
Kişi	1.		2.
Yalın	ego	nos	tu	vos
Belirtme	me/mene	nos	te/tene	vos
Yönelme	mi/mibi	nobis	ti/tibi	vobis


Sayı	Tekil	Çoğul	Tekil	Çoğul
Kişi	3. (eril)		3. (dişil)
Yalın	ille/illi/ipse	illi/ipsi	illa/ipsa	illas/ipsas
Belirtme	illu/ipsu	illos/ipsos	illa/ipsa	illas/ipsas
(Tamlayan)-Yönelme	illui/ipsui	illoru/ipsoru	illaei/ipsaei	illoru/ipsoru

Atonik

Vurgusuz veya 'zayıf' biçimler:^[30]


Sayı	Tekil	Çoğul	Tekil	Çoğul	Tekil	Çoğul	Tekil	Çoğul
Kişi	1.		2.		3. (eril)		3. (dişil)
Belirtme	me	nos	te	vos	lu	los	la	las
Yönelme	mi	nos	tī	vos	li	lis	li	lis

Soru/ilgi zamirleri

Aşağıdaki gibi:^[31]


Cinsiyet	Eril veya Dişil	Nötr
Yalın	qui	quid (/quod?)
Belirtme	quem	quid (/quod?)
Yönelme	cui	–

Fiiller

Şimdiki zaman

van den Bussche (1985, ss. §2.3.2)
Fiil sınıfı	Tekil	Çoğul	Tekil	Çoğul	Tekil	Çoğul	Mastar
Fiil sınıfı	1. Kişi		2. Kişi		3. Kişi		Mastar
I	kánto	kantámųs	kántas	kantátįs	kántat	kántant	kantáre
IIa	dǫ́rm(j)o	dormímųs	dǫ́rmįs	dormítįs	dǫ́rmįt	dǫ́rmųnt/-ent	dormíre
IIb	florésko/-í-	florímųs	floréskįs/-í-	florítįs	floréskįt/-í-	floréskųnt/-í-	floríre
IIIa	wį́dd’o	wįdémųs	wį́des	wįdétįs	wį́det	wį́dųnt/-ent (wį́dd’ųnt)	wįdére
IIIb	wę́ndo	wę́ndįmųs	wę́ndįs	wę́ndįtįs	wę́ndįt	wę́ndųnt/-ent	wę́ndere
Düzensiz	dáo	dámųs	dás	dátįs	dát	dánt/dáųnt/dáent	dáre
Düzensiz	ábjo/ájjo	abémųs	áes/ás	abétįs	áet/át	ánt/áųnt/áent	abére

Geçmiş zaman

van den Bussche (1985, ss. §2.3.3)
Fiil sınıfı	Tekil	Çoğul	Tekil	Çoğul	Tekil	Çoğul	Mastar
Fiil sınıfı	1. Kişi		2. Kişi		3. Kişi		Mastar
I	kantáj	kantámmųs	kantásti	kantástįs	kantáwt/-át	kantárųnt	kantáre
IIa	dormíj	dormímmųs	dormísti	dormístįs	dormíwt/-ít	dormírųnt	dormíre
IIIb	battę́j	battę́mmųs	battę́sti	battę́stįs	battę́wt/-ę́t	battę́rųnt	báttere
Düzensiz	féki	fékįmųs/-kį́mm-	fekį́sti	fekį́stįs	fékįt	fékerųnt/-ér-	fákere
Düzensiz	díksi	díksįmųs/-kį́mm-	dikį́sti	dikį́stįs	díksįt	díkserųnt	díkere

Sıfat-fiiller (ortaçlar)

van den Bussche (1985, ss. §2.3.4)
Fiil sınıfı	present	preterite
I	kantánte	kantátų
II	dormę́nte	dormítų
III	wendę́nte	(wę́ndįtų/-útų)

Notlar

^ C bir ünsüz.
^ Gouvert'in bir örneği. Lausberg'e göre ünlü sadece bir ünsüz veya duraktan sonra eklenirdi.
^ /ll/ üzerine daha fazlası için bkz. Zampaulo 2019, s. 71–7 ve Lausberg 1970, s. §§494–9

Kaynakça

^ Ferguson 1976, ss. 84; Gouvert 2015, ss. 81
^ Gouvert 2015, ss. 118-119; Loporcaro 2015
^ Ferguson 1976, s. chapter 7
^ Maiden 2016
^ Ferguson 1976, s. 76; Gouvert 2015, ss. 78–81, 121–2
^ Lausberg 1970, ss. 292–296
^ Gouvert 2015, ss. 78–9
^ van den Bussche 1985, s. 226
^ Operstein 2010, s. 107
^ Burger 1955 ve Petrovici 1956
^ van den Bussche 1985, ss. 226
^ Pope 1952, ss. 168
^ Gouvert 2015, ss. 83
^ Lausberg 1970, s. §§451–478; Gouvert 2015, ss. 95, 111, 115; Repetti 2016, s. 659; Barbato 2022, s. §1
^ Gouvert 2015, ss. 86, 92
^ Lausberg 1970, s. §452
^ Lausberg 1970, s. §353; Gouvert 2015, ss. 125–6
^ Lausberg 1970, s. §444–8; Chambon 2013 apud Gouvert 2015, s. 95; Zampaulo 2019, s. 80–2
^ Gouvert 2016, s. 48
^ Gouvert 2015, s. 15
^ Gouvert 2016, s. §1
^ Gouvert 2015, s. 86
^ Lausberg 1970, ss. 366, 475
^ Lausberg (1973, ss. §§590–600, 616–27)
^ Lausberg (1973, ss. §§628–38)
^ Lausberg (1973, ss. §§601–15, 639–45, 668)
^ Lausberg (1973, ss. §§679–81)
^ Lausberg (1973, ss. §687)
^ Lausberg (1973, ss. §§707–22)
^ Lausberg (1973, ss. §§723–37)
^ Lausberg (1973, ss. §§746–7)

Bibliyografya

Adams, James Noel (2013). Social variation and the Latin language. Cambridge University Press. doi:10.1017/CBO9780511843433. ISBN 978-0-511-84343-3.
Alkire, Ti; Rosen, Carol (2010). Romance languages: A historical introduction. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-88915-5.
Barbato, Marcello (2022). "The early history of Romance palatalizations". Oxford Research Encyclopedias. doi:10.1093/acrefore/9780199384655.013.750. ISBN 978-0-19-938465-5. 18 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi.
Burger, André (1955). "Phonématique et diachronie à propos de la palatalisation des consonnes romanes". Cahiers Ferdinand de Saussure. 13 (13). ss. 19-33. JSTOR 27757997.
Chambon, Jean-Pierre (2013). "Notes sur un problème de la reconstruction phonétique et phonologique du protoroman: Le groupe */ɡn/". Bulletin de la Société de Linguistique de Paris. CVIII (1). ss. 273-282. doi:10.2143/BSL.108.1.3019219.
de Dardel, Robert; Gaeng, Paul Ami (1992). "La declinaison nominale du latin non classique: Essai d'une methode de synthese". Probus. 4 (2). ss. 91-125. doi:10.1515/prbs.1992.4.2.91.
de Dardel, Robert; Wüest, Jakob (1993). "Les systèmes casuels du protoroman: Les deux cycles de simplification". Vox Romanica, 52. ss. 25-65.
Dworkin, Steven N. (2016). "Do romanists need to reconstruct Proto-Romance? The case of the Dictionnaire Étymologique Roman project". Zeitschrift für romanische Philologie, 132. ss. 1-19. doi:10.1515/zrp-2016-0001.
Elcock, William Dennis (1960). The Romance languages. Londra: Faber and Faber.
Ferguson, Thaddeus (1976). A history of the Romance vowel systems through paradigmatic reconstruction. Berlin: De Gruyter. doi:10.1515/9783110806960. ISBN 978-3-11-080696-0.
Gouvert, Xavier (2015). "Le système phonologique du protoroman: essai de reconstruction". Buchi, Éva; Schweickard, Wolfgang (Ed.). Dictionnaire Étymologique Roman. Berlin: De Gruyter. ss. 61-128. doi:10.1515/9783110313482. ISBN 978-3-11-031244-7.
Gouvert, Xavier (2016). "Du protoitalique au protoroman: deux problèmes de reconstruction phonologique". Buchi, Éva; Schweickard, Wolfgang (Ed.). Dictionnaire Étymologique Roman 2. Berlin: De Gruyter. ss. 27-51. doi:10.1515/9783110453614. ISBN 978-3-11-045361-4.
Grandgent, Charles Hall (1907). An introduction to Vulgar Latin. Boston: D.C. Heath & Co.
Hall, Robert Anderson (1976). Proto-Romance phonology. New York: Elsevier. ISBN 978-0-444-00183-2.
Hall, Robert Anderson (1983). Proto-Romance morphology. Philadelphia: John Benjamins. ISBN 978-90-272-3522-0.
Lausberg, Heinrich (1970). Lingüística románica. 2nd. I–II. Pérez Riesco, José; Pascual Rodríguez, E. tarafından çevrildi. Madrid: Gredos.
- Almanca orijinali: Romanische Sprachwissenshaft. Berlin: De Gruyter. 1956–62.
Loporcaro, Michele (2015). Vowel length from Latin to Romance. Oxford University Press. doi:10.1093/acprof:oso/9780199656554.003.0001.
Lloyd, Paul Max (1987). From Latin to Spanish: Historical phonology and morphology of the Spanish language. Philadelphia: American Philosophical Society. ISBN 978-0-87169-173-6.
Lyons, Christopher (1986). "On the origin of the Old French strong-weak possessive distinction". Transactions of the Philological Society. 84 (1). ss. 1-41. doi:10.1111/j.1467-968X.1986.tb01046.x.
Maiden, Martin (2016). "Diphthongization". Ledgeway, Adam; Maiden, Martin (Ed.). The Oxford guide to the Romance languages. Oxford University Press. ss. 647-57. doi:10.1093/acprof:oso/9780199677108.001.0001. ISBN 978-0-19-967710-8.
Operstein, Natalie (2010). Consonant structure and prevocalization. Current Issues in Linguistic Theory. 312. Amsterdam: John Benjamins. doi:10.1075/cilt.312. ISBN 978-90-272-4828-2.
Petrovici, Emil (1956). "Problema moştenirii din romanica comună a corelaţiei palatale a consoanelor în limba romînă". Ştudii şi Cercetări Lingvistice. Cilt 7. ss. 163-9.
Pope, Mildred Katherine (1952). From Latin to Modern French. 2nd. Manchester University Press.
Repetti, Lori (2016). "Palatalization". Ledgeway, Adam; Maiden, Martin (Ed.). The Oxford guide to the Romance languages. Oxford University Press. ss. 658-68. doi:10.1093/acprof:oso/9780199677108.001.0001. ISBN 978-0-19-967710-8.
van den Bussche, Henri (1985). "Proto-Romance inflectional morphology. Review of Proto-Romance morphology by Robert Hall". Lingua. 66 (2–3). ss. 225-60. doi:10.1016/S0024-3841(85)90336-5.
Zampaulo, André (2019). Palatal sound change in the Romance languages: Diachronic and synchronic perspectives. Oxford University Press. doi:10.1093/oso/9780198807384.001.0001. ISBN 978-0-19-880738-4.

[17] C bir ünsüz.

[19] Gouvert'in bir örneği. Lausberg'e göre ünlü sadece bir ünsüz veya duraktan sonra eklenirdi.

[23] /ll/ üzerine daha fazlası için bkz. Zampaulo 2019, s. 71–7 ve Lausberg 1970, s. §§494–9

[1] Ferguson 1976, ss. 84; Gouvert 2015, ss. 81

[2] Gouvert 2015, ss. 118-119; Loporcaro 2015

[3] Ferguson 1976, s. chapter 7

[4] Maiden 2016

[:1-5] Ferguson 1976, s. 76; Gouvert 2015, ss. 78–81, 121–2

[6] Lausberg 1970, ss. 292–296

[7] Gouvert 2015, ss. 78–9

[8] van den Bussche 1985, s. 226

[9] Operstein 2010, s. 107

[10] Burger 1955 ve Petrovici 1956

[11] van den Bussche 1985, ss. 226

[12] Pope 1952, ss. 168

[13] Gouvert 2015, ss. 83

[14] Lausberg 1970, s. §§451–478; Gouvert 2015, ss. 95, 111, 115; Repetti 2016, s. 659; Barbato 2022, s. §1

[15] Gouvert 2015, ss. 86, 92

[16] Lausberg 1970, s. §452

[18] Lausberg 1970, s. §353; Gouvert 2015, ss. 125–6

[20] Lausberg 1970, s. §444–8; Chambon 2013 apud Gouvert 2015, s. 95; Zampaulo 2019, s. 80–2

[21] Gouvert 2016, s. 48

[22] Gouvert 2015, s. 15

[24] Gouvert 2016, s. §1

[25] Gouvert 2015, s. 86

[26] Lausberg 1970, ss. 366, 475

[27] Lausberg (1973, ss. §§590–600, 616–27)

[28] Lausberg (1973, ss. §§628–38)

[29] Lausberg (1973, ss. §§601–15, 639–45, 668)

[30] Lausberg (1973, ss. §§679–81)

[31] Lausberg (1973, ss. §687)

[32] Lausberg (1973, ss. §§707–22)

[33] Lausberg (1973, ss. §§723–37)

[34] Lausberg (1973, ss. §§746–7)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[i]

[17]

[ii]

[18]

[19]

[20]

[iii]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]