İbrahim Zahid-i Geylanî
Zahid Gilani (Farsça: تاج الدين ابراهيم كردی سنجانی; d. 1216 – ö. 1301) tam adıyla Tâcüddîn İbrahim b. Rûşen Emîr b. Bâbil b. Bîdâr el-Kürdî es-Sencânî[1] Zahidiyye tarikatının şeyhi ve mutasavvıf.
Şahsiyeti
[değiştir | kaynağı değiştir]Atalarından Bîdâr (Bündâr) el-Kürdî, Sencân'dan gelerek bölgeye yerleşmiştir. Bu şehrin Merv yakınlarındaki Sencan olması yüksek ihtimaldir. Bu durumda, ataları 11. yüzyılda Horasan’ı Selçuklu istilası yüzünden terk edip Gilan bölgesine yerleşmişlerdir. Kendisi Gîlân (Geylân) eyaletinin Siyâvrud nahiyesinde doğmuştur. Asıl adı Tacüddin İbrahim olup, "Zâhid" lakabıdır.[2]
Şeyh Zahid Gilani, Selçuklu egemenliğinden sonra bölgeye egemen olan, İlhanlı Hükümdarları üzerinde dini saygınlığı dolayısıyla nüfuz sahibi olmuştur. On üçüncü yüzyılın ortasında önde gelen bir dini kişilik olan Şeyh Zahid'in, bugün İran'nin Hazar Denizi kıyısındaki Gilan Eyaletinde, Lahican'da bulunan türbesi hâlen ziyaret edilen ve saygı duyulan bir kutsal mekândır.
Zâhîd’îyye Tarikâtı
[değiştir | kaynağı değiştir]Şeyh Tac'ed-Dîn Geylânî'nin tarihi açıdan en önemli öğrencisi, Safevi Devleti'nin (1501-1722) isim babası olan Şeyh Safiyüddin İshak Erdebili'dir (1252-1334). Şeyh Zahid Gilani, kızı Bibi Fatıma'yı Safiyüddin İshak'a vermiştir. Safiyüddin İshak da Tac'ed-Dîn Zâhîd Geylânî'nin ikinci büyük oğluna bir önceki evliliğinden olan kızlarından birini nikâhlayarak akrabalık bağlarını sağlamlaştırmıştır. Süregiden bu tarz evlilikler, her iki soyu neredeyse bir hâline getirdi. Bunu takip eden 170 yıl boyunca Safeviye tarikatı siyâsî ve askerî güç kazandı ve sonunda Safevî Hanedanlığı tesis edilerek gücünün zirvesine ulaştı.
Safev’îyye Tarikâtı'nın kuruluşu
[değiştir | kaynağı değiştir]Şeyh Tac'ed-Dîn İbrahim Zâhîd Geylânî'nin tarikâtı olan Zahidiyye, Safiyüddin İshak'ın şeyhliği döneminde getirdiği yorumlar ile artık kendi adı olan Safeviyye adıyla anılır olmuştur. Çiftin oğullarından Sadreddin Musa (1334-1391) yolu ile şeyhliğe sırasıyla Hoca Alaaddin Ali (1391-1429), Şeyh İbrahim (1429-1447), Şeyh Cüneyd (1447-1460) ve Şah İsmail'in babası Şeyh Haydar (1460-1488) geçmiştir.
Bazı tarikât silsilelerindeki yeri
[değiştir | kaynağı değiştir]Şeyh Gilani'nin Zahid'îyye Tarikâtı, öğrencileri aracılıyla, bugün Türkiye'de bilinen Bayram’îyye ve Celvet’îyye Tarikât köklerinin başlangıcı sayılabilir.
Halvetiyye-î Cemâli’îyye/Şâbân’îyye Silsilesi'ndeki yeri
[değiştir | kaynağı değiştir]- Muhammed
- Ali
- Hasan Basrî
- Habîb Acemî
- Dâvud et-Taî
- Marûf el-Kerhî
- Serî es-Sekatî
- Cüneyd Bağdâdî
- Mimşâd Dîneverî
- Muhammed el-Bekrî
- Kadı Vecîhüddîn Ömer el-Bekrî
- Ebu'n-Necib Sühreverdî
- Kutbeddîn el-Ebherî
- Rükneddîn Necaşî
- Şehâbeddîn Tebrîzî
- Hâce Cemâleddîn Şirazî
- Sultân-ûl Halvetî[3] Tac'ed-Dîn İbrahim Zahid el-Geylânî
- Ahî Muhammed el-Halvetî
- Pîr Ali el-Halvetî (Halvetiyye Tarikâtı Şeyh Ebû Abdullah Sirac’ed-Dîn Ömer bin Ekmel’ûd-Dîn-î Lahicî tarafından Herat'ta kuruldu).
- Ahî Mîrim el Halvetî
- Sadreddîn Hayyamî
- Pîr-î Sânî Seyyid Yahyâ-yı Şirvânî (Yetiştirdiği şeyhler aracılığıyle Halvetiyye Tarikâtını Anadolu'ya yaydı).
- Muhammed Bahaeddîn
- Çelebi Hâlife Cemâl el-Halvetî
- Hayreddîn Tokadî
- Şabân-î Veli Kastamônî
Safevîyye Silsilesi'ndeki yeri
[değiştir | kaynağı değiştir]- Muhammed
- Ali
- Hasan Basrî
- Habîb Acemî
- Dâvud et-Taî
- Marûf el-Kerhî
- Serî es-Sekatî
- Cüneyd Bağdâdî
- Mimşâd Dîneverî
- Muhammed el-Bâkırî
- Kadı Vecîhüddîn İmrân el-Bâkırî
- Ebu'n-Necib Sühreverdî
- Kutbeddîn el-Ebherî
- Rükneddîn Necaşî
- Şehâbeddîn Tebrîzî
- Hâce Cemâleddîn Şirazî
- Sultân-ûl Halvetî Tac'ed-Dîn İbrahim Zahid el-Geylânî
- Safî’ûd-Dîn İshak
- Sadr’ed-Dîn Mûsa
- Hoca Âlâ'ed-Dîn Âli
- Şeyh İbrahim
- Şeyh Cüneyd
- Şeyh Haydar
- Sultân Ali Mirza Sâfevî
- Şah İsmail Hatai
- Şah Tahmasb
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Doç. Dr. Süleyman Gökbulut, "İbrahim Zahid Gilanî Üzerine Bir İnceleme", Sûfî Araştırmaları - Sufi Studies, Sayı 13, s. 50 14 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Mustafa Bahadıroğlu, "İbrahim Zahid-i Geyani" 1 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., TDV İslâm Ansiklopedisi, c. 21, İstanbul 2000, s.359
- ^ Abdülbaki Gölpınarlı, Türkiye'de Mezhepler ve Tarikâtlar, İnkılâp Yayınevi, 1997.
- Zahed Gilani Maddesi, Wikipedia 6 Mart 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Son Giriş: 31 Ağustos 2009
- E.G. Browne. Literary History of Persia. (Four volumes, 2,256 pages, and twenty-five years in the writing). 1998. ISBN 0-7007-0406-X
- Jan Rypka, History of Iranian Literature. Reidel Publishing Company. 1968. ISBN 90-277-0143-1
- Monika Gronke, Derwische im Vorhof der Macht. Sozial- und Wirtschaftsgeschichte Nordwestirans im 13. und 14. Jahrhundert. Wiesbaden 1993
