Abdülhamîd bin Vâsi bin Türk

Abdülhamîd bin Vâsi bin Türk (Arapça: عبد الحميد بن واسع بن ترك) ya da tam adıyla Ebü'l-Fazl Abdülhamîd bin Vâsi' bin Türk el-Huttelî el-Hâsib, dokuzuncu yüzyılda yaşamış Türk matematikçi. Öz geçmişi hakkında çok az bilgi bulunmaktadır. Onunla ilgili iki kayıt vardır, biri Farslı İbn el-Nedim ve diğeri İbn el-Kefti^[1] tarafından, fakat bilgiler aynı değildir. Ancak İbn el-Kefti onun adını ʿAbd al-Hamid ibn Wase ibn Türk Jili olarak bahseder. Jili, Gilan anlamına gelir.^[2] D. Pingree'ye göre, o Ḵottal (Amu Derya)'nın kuzeyinde ve Badaḵšān batısındadır) veya Gilan doğumludur. Abū Barza Fażl b. Moḥammad b. ʿAbd-al-Ḥamīd b. Tork (ö. Bağdat, 27 Ṣafar 298) (4 Kasım 910)^[3]'un onun torunu olduğu görünür.

Onuncu yüzyılda İbn el-Nedim, ʿAbd-al-Ḥamīd^[4] ile ilgili onun adının Abu'l-Fadl 'Abd al-Hamîd ibn Wâsi' ibn Turk al-Khuttalî (veya, al-Jîlî), soyadının Abû Muhammad olduğunu söyler ve iki eserini listeler:
1. Kitāb al-Jāmeʿ fi’l-ḥesāb ("Kapsamlı hesap kitabı") altı kitap halindedir; o kayıpdır, belki de, aşağıdaki dördüncü kitabın bir parçasıdır.
2. Kitāb al-Moʿāmalāt ("İşlemler kitabı") kayıptır. Bu başlıklı ve Kitāb al-Mesāḥa ("Ölçme kitabı") ile bir kitap daha İbn el-Nedīm tarafından Ebu Barza'ya atfedilir.

İbn el-Kefti^[5] ise, el-Fihrist, gibi birinci kitabı tekrarlar, ama ikinci kitap yerine, o aşağıdaki kitapları listeler:
3. Nawāder al-ḥesāb wa ḵawāṣṣ al-aʿdād (“Hesaplama ve Sayıların özellikleri çeşitleri kitabı”), kayıpdır.
4. Kitāb al-Jabr wa’l-moqābala (“Katışık Denklemlerde Mantıki Zaruretler”)^[6]

Aydın Sayılı'ya göre; Halife Al-Maʾmūn zamanında Maveraünnehir'de doğan 9. yüzyılın ilk yarısında yaşayan ibn Türk (Abdülhamid İbni Vasi İbni Türk Ebu Fazl) (? - 847) Ceyl kentinden olduğu için el-Ceyli veya matematikçi anlamına gelen el-Hasip de denmektedir. Adından da anlaşıldığı gibi Türk oğlu olan bu bilim insanı sayılar teorisi ve cebir konularında çalışmalar yapmıştır. Yapıtları "Kitab-ül Cami fi'l hisap" (altı kitap halindedir),"Kitab'ül muamelat", "Kitab'ül Mesaha" (Ölçme işleri)'dır^[7]

Onun erken dokuzuncu yüzyılda Bağdat'ta yaşadığı ve çalıştığı ve matematik eserleri yayımladığı kesindir.^[8]

O cebir üzerine bir çalışma yazmış, "Katışık Denklemlerde Mantıki Zaruretler" olarak adlandırılan karesel (ikinci dereceden) denklemlerin çözümü üzerine sadece bir bölümü geriye kalabilmiştir.

Abdülhamid İbn Türk'ün, "Kitāb al-jabr wa al-mukābala" başlıklı el yazması, Hârizmî'nin el-cebir (al-jabr)'ine çok benzer, aynı zamanda hatta belki ondan daha erken de yayımlanmış olabilir.

Notlar

^ Inbah al-ruwat 'ala anbah al-nuhat, yaklaşık bin Müslüman bilginlerin öz geçmişini içerir.
^ Ibn Turk 7 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Arapça) Dāʾirat al-Maʿārif-i Buzurg-i Islāmī, Cilt 3, no. 1001, Tahran. Çeviri Encyclopædia islamica içinde (İngilizce)
^ Ebn al-Qefṭī, Tārīḵ al-ḥokamāʾ, yayımcı J. Lippert, Leipzig, 1903, s. 406
^ Abu’l-Faraj Moḥammad b. al-Nadīm, Kitāb al-Fihrist, s. 281.
^ Ebn al-Qefṭī, Taʾrīḵ al-ḥokamāʾ, yayımcı J. Lippert, Leipzig, 1903, s. 230.
^ D. Pingree, ʿAbd-al-Ḥamīd b. Vāse 1 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Encyclopedia Iranica.
^ Aydın Sayılı, Abdülhamit İbni Türk'ün Katışık Denklemlerde Mantıki Zaruretler Adlı Yazısı ve Zamanın cebri. TTK Ankara 1962.
^ Ahmed Djebbar, L'algèbre arabe, genèse d'un art, Vuibert/Adapt, 2005, s. 214. ISBN 2-7117-5381-6

Kaynakça

J. Høyrup, "Al-Khwarizmi, Ibn Turk and the Liber Mensurationum: On the Origins of Islamic Algebra". 1986, Erdem 5: 445–484.
Aydın Sayılı, Abdülhamit İbn Türk'ün Katışık Denklemlerde Mantıki Zaruretler Adlı Yazısı ve Zamanın Cebri., 1962 Ankara Türk Tarih Kurumu Basımevı. Rev. by Jean Itard in Revue Hist. Sci. Applic., 1965, I8:123-124.
Ahmed Djebbar, L'algèbre arabe, genèse d'un art, Vuibert/Adapt, 2005, s. 214 - ISBN 2-7117-5381-6
D. Pingree ʿAbd-al-Ḥamīd b. Vāse1 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Encyclopedia Iranica Erişildi 28 Temmuz 2010. (İngilizce)

Dış bağlantılar

MuslimHeritage.com Logical Necessities in Mixed Equations: 'Abd Al-Hamîd Ibn Turk and the Algebra of his Time23 Ağustos 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
Encyclopedia Iranica, D. Pingree ʿAbd-al-Ḥamīd b. Vāse1 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)

[1] Inbah al-ruwat 'ala anbah al-nuhat, yaklaşık bin Müslüman bilginlerin öz geçmişini içerir.

[2] Ibn Turk 7 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Arapça) Dāʾirat al-Maʿārif-i Buzurg-i Islāmī, Cilt 3, no. 1001, Tahran. Çeviri Encyclopædia islamica içinde (İngilizce)

[3] Ebn al-Qefṭī, Tārīḵ al-ḥokamāʾ, yayımcı J. Lippert, Leipzig, 1903, s. 406

[4] Abu’l-Faraj Moḥammad b. al-Nadīm, Kitāb al-Fihrist, s. 281.

[5] Ebn al-Qefṭī, Taʾrīḵ al-ḥokamāʾ, yayımcı J. Lippert, Leipzig, 1903, s. 230.

[6] D. Pingree, ʿAbd-al-Ḥamīd b. Vāse 1 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Encyclopedia Iranica.

[7] Aydın Sayılı, Abdülhamit İbni Türk'ün Katışık Denklemlerde Mantıki Zaruretler Adlı Yazısı ve Zamanın cebri. TTK Ankara 1962.

[8] Ahmed Djebbar, L'algèbre arabe, genèse d'un art, Vuibert/Adapt, 2005, s. 214. ISBN 2-7117-5381-6

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]