Addaks
| Addaks | |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | |||||||||||||||||
| Korunma durumu | |||||||||||||||||
 Kritik tehlikede (IUCN 2.3) | |||||||||||||||||
Biyolojik sınıflandırma  | |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| İkili adlandırma | |||||||||||||||||
| Addax nasomaculatus (Blainville, 1816)[1] | |||||||||||||||||
.png) | |||||||||||||||||
| Dağılımı | |||||||||||||||||
Addaks (Addax nasomaculatus), ayrıca bilinen adıyla beyaz antilop, Sahra Çölüne özgü bir antiloptur. Addaks cinsinin tek üyesidir. İlk kez 1816 yılında Henri de Blainville tarafından bilimsel olarak tanımlanmıştır. Açık renkli antilobun uzun, bükülmüş bonuzları bulunmaktadır. Boynuzlar tipik olarak dişilerde 55 ila 80 cm (22 ila 31 in), erkeklerde 70 ila 85 cm (28 ila 33 in) uzunluğundadır. Erkeklerin omuzları 105 ila 115 cm (41 ila 45 in), dişilerin omuzları ise 95 ila 110 cm (37 ila 43 in) uzunluğundadır. Dişiler erkeklerden daha küçük olduğu için eşeysel dimorfiktir. Tüylerin rengi mevsimine göre değişmektedir. Kışın gövdedeki tüyler grimsi kahverengi, antilobun arka kısımları ve bacakları beyazdır. Baş, boyun ve omuzlarda uzun kahverengi saçlar bulunmaktadır. Yaz aylarında tüyler neredeyse tamamen beyaz veya kum sarısına döner.
Addakslar esas olarak mevcut çalıların, baklagillerin otlarını ve yapraklarını yer. Uzun süre susuz yaşayabildiklerinden, çöl ortamlarında var olmaya iyi adapte olmuştur. Addakslar hem erkek hem de dişilerden oluşan beş ila 20 üyeli sürüler oluşturur. En yaşlı dişi bu sürülere liderlik etmektedir. Addalar, yavaş hareketleri nedeniyle insanlar, aslanlar, leoparlar, çitalar ve Afrika yaban köpekleri için kolay bir hedeftir. Üreme mevsimi kış aylarında ve ilkbaharın ilk aylarında zirvededir. Addaksların doğal yaşam alanı kurak bölgeler, yarı çöller, kumlu ve taşlı çöllerdir.
Addakslar Dünya Doğa ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği tarafından sınıflandırıldığı gibi nesli kritik tehlikedeki antilop türüdür. Düzensiz avlanma nedeniyle doğal habitatında son derece nadir olmasına rağmen, esaret altında oldukça yaygındır. Bir zamanlar Kuzey Afrika'da bol miktarda bulunan addakslar, şu anda yalnızca Çad, Moritanya ve Nijer'de bulunmaktadır. Cezayir, Mısır, Libya, Sudan ve Batı Sahra'dan çıkarılmış, ancak Fas ve Tunus'a yeniden tanıtılmıştır.
Taksonomi ve adlandırması
[değiştir | kaynağı değiştir]Addaksın bilimsel adı Addax nasomaculatus'tur. Bu antilop ilk kez 1816 yılında Fransız zoolog ve anatomist Henri Blainville tarafından tanımlanmıştır. Monotipik Addaks cinsine ve Boynuzlugiller familyasına yerleştirilmiştir.[1] Henri Blainville, Bullock'un Pantherion'unda ve Museum of the Royal College of Surgeons'ta sentipleri gözlemlemiştir. İngiliz doğabilimci Richard Lydekker, iddiasını destekleyecek hiçbir şeyi olmamasına rağmen, tip yerlerinin muhtemelen Senegambiya olduğunu belirtmiştir. Son olarak, 1898 yılındaki bir tartışmada, İngiliz avcıların veya koleksiyoncuların addaksları Tunus'taki Sahra bölümünden elde etmeleri daha olası hale gelmiştir.[1]
Addax cins adının, eğri boynuzlu vahşi bir hayvan anlamına gelen Arapça bir sözcükten geldiği düşünülmektedir.[2] Latinceden de geldiği düşünülen ad, ilk kez 1963 yılında kullanılmıştır.[3] Nasomaculatus özel adı, türün lekelerine ve yüz işaretlerine atıfta bulunan, burun anlamına gelen nasus (ya da naso- ön eki) ve benekli anlamına gelen maculatus sözcüklerinden gelmektedir. Bedeviler addaks için başka bir ad kullanmaktadırlar. Arapça bakr (veya bagr) el vahş, kelimenin tam anlamıyla "vahşi inek" anlamına gelmektedir. Bu ad, diğer toynaklılara da atıfta bulunmak için kullanılabilir.[2][4] Addaks için kullanılan diğer yaygın ad ise "beyaz antilop"tur.[5]
Genetiği
[değiştir | kaynağı değiştir]Bir addaksta 29 çift kromozom bulunmaktadır. Submetasentrik olan ilk otozom çifti dışında tüm kromozomlar akrosentriktir. X kromozomu akrosentrik kromozomların en büyüğüdür ve Y kromozomu orta büyüklüktedir. Submetasentrik otozom çiftinin kısa ve uzun kolları sığır ve keçilerde sırasıyla 27 ve 1. kromozomlara karşılık gelir. Bir çalışmada, addakslardaki kromozomların bantlama paternlerinin, Hippotraginae alt familyasının diğer dört türündekilere benzer olduğu bulunmuştur.[4][6]
Tarihi ve fosil kayıtları
[değiştir | kaynağı değiştir]Antik çağda addakslar Afrika'nın kuzeyinden Arabistan ve Levant'ta meydana gelmiştir. 2500 yılına kadar uzanan bir mezardaki resimler, en azından eski Mısırlılar tarafından addaksların kısmen evcilleştirildiğini göstermektedir. Bu resimler addaksları ve diğer bazı antilopları kazıklara iplerle bağlarken göstermektedir. Bir kişinin yakaladığı addaks sayısı, toplumdaki yüksek sosyal ve ekonomik konumunun bir göstergesi olarak kabul edilmiştir.[5] Tesniye Kitabı 14:5'te bahsedilen pygarg ("beyaz kalçalı") canavarın addaks olduğuna inanılmıştır.[kimin tarafından?] Ancak yapılan kaçak avlanmalar, 1960'lardan bu yana Mısır'da bu türün neslinin tükenmesine neden olmuştur.[7]
Mısır'ın dört bölgesinde addaks fosilleri bulunmuştur. Büyük Kum Denizi'nden 7000 BCE fosili, Djara'dan 5000-6000 BCE fosili, Abu Ballas Stufenmland'dan 4000-7000 BCE fosili ve Gilf Kebir'den 5000 BCE fosili çıkmıştır. Bunların dışında Mittleres Wadi Howar'dan (6300 BCE fosili) fosiller ve Grotte Neandertaliens, Jebel Irhoud ve Parc d'Hydra'dan Pleistosen fosilleri de çıkarılmıştır.[4]
Fiziksel tanımı
[değiştir | kaynağı değiştir]
Addaks spiral boynuzlu bir antiloptur. Erkek addaksların omuz uzunluğu 105 ila 115 cm (41 ila 45 in), dişi addaksların omuz uzunluğu 95 ila 110 cm (37 ila 43 in) arasındadır. Dişiler erkeklerden daha küçük olduğu için addakslar eşeysel dimorfiktir.[8] Her iki cinsiyette de baş ve vücut uzunluğu 120 ila 130 cm (47 ila 51 in), kuyruk uzunluğu 25 ila 35 cm (9,8 ila 13,8 in). Erkeklerin ağırlığı 100 ila 125 kg (220 ila 276 lb), dişilerin ağırlığı 60 ila 90 kg (130 ila 200 lb) arasında değişmektedir.[4]
Addaksların tüylerinin rengi mevsime göre değişmektedir. Kışın arkası ve bacakları beyaz; baş, boyun ve omuzlardan uzanan uzun kahverengi saçlara sahip olan antilop grimsi kahverengidir. Yaz aylarında tüyler neredeyse tamamen beyaz veya kum sarısına dönmektedir.[4] Başları, burunlarının üzerinde bir 'X' oluşturan kahverengi veya siyah leke ile işaretlidir. Yıpranmış sakalları ve belirgin kırmızı burun delikleri vardır. Uzun, siyah tüyler, kıvrık ve sarmal boynuzlarının arasından çıkar ve boyunda kısa bir yele ile biter.[9]
Hem erkeklerde hem de dişilerde bulunan boynuzların iki ila üç kıvrımı vardır ve en fazla 109,2 cm (43,0 in) uzunluğunda boynuzlu addakslar bulunmasına rağmen, tipik olarak boynuz uzunluğu dişilerde 55 ila 80 cm (22 ila 31 in) ve erkeklerde 70 ila 85 cm (28 ila 33 in) arasındadır.[4] Boynuzların alt ve orta kısımları, 30 ila 35 halka şeklinde bir dizi sırt ile öne çıkmaktadır.[4] Kısa ve ince olan kuyruk, bir tutam siyah saçla bitemektedir. Toynakları geniştir ve düz tabanlar ile yumuşak kum üzerinde yürümelerine yardımcı olmak için güçlü çiy pençeleri vardır.[9] Dört ayak da koku bezlerine sahiptir.[4] Addaksların ömrü vahşi doğada 19 yıla kadar,[2] esaret altında ise 25 yıla kadar sürebilmektedir.[4][8]
Addakslar kıvrık boynuzlu orikslere çok benzer, ancak boynuzları ve yüzündeki lekeleriyle ayırt edilebilir. Addakslar spiral boynuzlu iken, kıvrık boynuzlu orikslerin eğri boynuzları 127 cm (50 in) uzunluğundadır. Addakslar boynuzlarının tabanından gözlerinin arasına uzanan kahverengi bir saç tutamına sahiptir. Kahverengi saçtan devam eden beyaz bir leke yanağın ortasına kadar uzanır. Öte yandan, oriksin beyaz bir alnı vardır ve sadece gözlerinin üzerinde belirgin bir kahverengi leke bulunmaktadır.[4] Sığır gibi büyük, kare dişlere sahip olması ve tipik yüz bezlerinden yoksun olmasıyla diğer antiloplardan farklıdır.[4]
Souss-Massa Ulusal Parkı, Fas'taki Addakslar
[değiştir | kaynağı değiştir]-
Yetişkin bir erkek ve yavru -
Bir dişi -
Bir yavru -
Genç yetişkin bir addaksın başı
_adult_male_and_juvenile.jpg)
_female.jpg)
_juvenile.jpg)
_young_adult_head.jpg)
Parazitler
[değiştir | kaynağı değiştir]Addakslar, nemli iklim koşullarında parazitlere en yatkın olanıdır.[10] Addakslar, Trichostrongyloidea ve Strongyloidea süperfamilyalarında daima nematodalarla enfekte olmuştur.[11] Teksas'taki egzotik bir çiftlikte, bunlardan birincisi baskın olan şırdanında Haemonchus contortus ve Longistrongylus curvispiculum nematodlarına ev sahipliği yapan bir addaks bulunmuştur.[4][12]
Yaşam şekli
[değiştir | kaynağı değiştir]Addakslar suyu, yedikleri bitkilerden alırlar. Bulduklarında ise hiç içmezler. Öbür antiloplar kadar hızlı koşamadıklarından, aşırı avlanma sonucunda soyları tükenmeye yüz tutmuştur.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c Wilson, D.E.; Reeder, D.M., (Ed.) (2005). Mammal Species of the World: A Taxonomic and Geographic Reference (3ncü bas.). Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-8221-0. OCLC 62265494.
- ^ a b c Huffman, B. "Addax". Ultimate Ungulate. 10 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2013.
- ^ "Entry Addax". Encyclopædia Britannica. Merriam-Webster. 1 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2013.
- ^ a b c d e f g h i j k l Krausman, P.R.; Casey, A.L. (2012). "Addax nasomaculatus". Mammalian Species (807): Number 807: ss. 1-4. doi:10.1644/807.1
.
- ^ a b Burton, M. (2002). International Wildlife Encyclopedia (3.3yazar2=Burton, R. bas.). New York: Marshall Cavendish. ss. 24-5. ISBN 978-0-7614-7266-7.
- ^ Claro, F.; Hayes, H.; Cribiu, E.P. (1996). "The karyotype of the addax and its comparison with karyotypes of other species of Hippotraginae antelopes". Hereditas. 124 (3): 223-7. doi:10.1111/j.1601-5223.1996.00223.x . PMID 8931355.
- ^ Manilus, N. (2000). "Historical ecology and biogeography of the addax in Egypt". Israel Journal of Zoology. 46 (4): 261-71. doi:10.1560/H4XC-Y7PP-T1D9-014B.
- ^ a b Atlan, B. "Addax nasomaculatus". University of Michigan Museum of Zoology. Animal Diversity Web. 2 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Haziran 2012.
- ^ a b Burton, M.; Burton, R. (1974). The Funk & Wagnalls Wildlife Encyclopedia. 1. New York, N.Y.: Funk and Wagnalls. OCLC 20316938.
- ^ {{Kitap kaynağı|soyadı=Mungall|ad=E. C.|başlık=Exotic Animal Field Guide : Nonnative Hoofed Mammals in the United States|url=https://archive.org/details/exoticanimalfiel0000mung%7Cyıl=2007%7Cyayıncı=Texas A&M University Press|yer=College Station|isbn=978-1-58544-555-4|basım=1.1
- ^ AAZPA Regional Conference Proceedings. American Association of Zoological Parks and Aquariums. 1993. s. 553.
- ^ Craig, T.M. (1993). "Longistrongylus curvispiculum (Nematoda: Trichostrongyloidea) in free-ranging exotic antelope in Texas". Journal of Wildlife Diseases. 29 (3): 516-7. doi:10.7589/0090-3558-29.3.516. PMID 8355363.
