Laz kültür hareketi

Laz kültür hareketi veya Laz milliyetçiliği, Laz halkının bir ulus olduğu inancını savunan ve Laz kimliğini canlandırma amacını taşıyan bir kültürel ve siyasal harekettir. Bu hareket, Laz halkının Türklerden ayrı, başka bir Kartvelian halkı olan Gürcülerden farklı ama onlarla akraba olan bağımsız bir ulus olduğunu savunur. Nitekim günümüzde Lazların çoğunluğu kendilerini önce Türk, sonra Laz olarak kabul etmektedir.

Tarihçe

Laz kimliği, dili, ulusal bilincine yönelik çalışmalar II. Abdülhamid döneminde başladı. Hopalı Faik Efendi isimli kişi ilk kez Lazca bir kitap bastı. Bu eser yakıldı ve Hopalı Faik Efendi hapisle cezalandırıldı. Mart 1919'da Ahmet Tevfik Yücesoy isimli Osmanlı Lazı Laz Tekamül-i Milli Cemiyeti'ni kurdu. Lazca eğitim talep etmeyen ve Osmanlı ayrılıkçısı olmayan cemiyet, bölgeci bir milliyetçilik anlayışına sahipti ve Lazlar arasında yardımlaşmalar olması için kurulmuştu. Cemiyet fazla uzun ömürlü olmadı ve Laz kültür hareketi Sovyetler Birliği'ndeki Lazlar tarafından devam ettirildi. İskender Chitaşi isimli Laz, Laz alfabesini geliştirdi ve ilk Lazca gazete olan Mçhita Murutsxi'yi çıkardı. Aynı zamanda günümüz Gürcistan sınırlarındaki Sarpi köyünde 1933-36 yılları arasında Lazca eğitim veren okulun ders kitaplarını hazırladı. 22 Haziran 1938'de Chitaşi'nin idam edilmesiyle Laz kültür hareketi zayıflayıp söndü.

1984'te Laz kültür hareketi Alman etnograf Wolfgang Feurstein'ın çabalarıyla birlikte tekrar canlandı. Fahri Kahraman ve Selma Koçiva gibi Lazlarla beraber Almanya'da çalışan Feurstein'ın önderliğindeki grup, Nananena [Anadil] kitabı ve iki dergiyle (Parpali [Kelebek] (1984), Lazuri Ambarepe [Lazca Haberler] (1992) dergileriyle o dönemdeki tek Lazca eserleri üretti. Wolfgang Feurstein, bazı Türk kaynaklarına göre "Kafkas Kültür Halkası" teorisi ile Lazları ayrıştırmaya çalışan bir Almanya Federal Haber Alma Servisi üyesidir.

12 Nisan 1991 tarihinde "Türkçeden Başka Dillerle Yapılacak Yayınlar Hakkında" yasasında yapılan 3713 numaralı kanun değişikliğinden sonra Laz kültür hareketi İstanbul'da filizlenmeye başladı. Sadece Lazcanın yok olmasını engelleme amacıyla başlayan hareket, 1993 yılında en güçlü zamanlarını yaşamaya başladı. Öyle ki bazı kaynaklarda Laz kültür hareketi 93 Süreci olarak da geçmektedir. Gürcistanlı Lazlar Muhammed Vanilişi ve Ali Tandilava'nın 1964 yılında yayımlanan Lazeti (ლაზეთი) adlı kitap, Lazların Tarihi ismiyle 1992 yılında Türkçeye çevrildi. Kitapta Lazların "Kartveli" (Gürcü) kökenli olduğunun yazılması, Lazlarda kitabın reddiyesi üzerine bir hareket başlattı. Söz konusu Gürcüce kitapta Lazlardan Kartveluri (Kartvelgil) halk olarak da söz edilmiştir. Lazcanın da Kartveluri dillerden biri olduğu belirtilmiştir. Bunun yanı sıra, Lazların ("ლაზები"), Megrellere (მეგრელები) ve Gürcülere (ქართველები) akraba, ama ayrı bir halk olduğu da belirtilmiştir. Özellikle bu çeviriye bağlı olarak gelişen süreçte, Lazların Kartveluri halklardan biri olduğunu ifade edenler eleştirilmiş ve yeni bir kavramla "Kartvelist" olarak nitelenmiştir. Öte yandan, yeni türetilmiş olan "Kartvelist" kavramı eleştirel değerlendirmelere de konu olmuştur.

1993 yılında Lazları tanıtma amacı güden Ogni dergisi yayınlandı. Derginin yazı işleri müdürü olan Beşli, bölücülük yaptığı gerekçesiyle yargılandı ve beraat etti. 1994 yılında Lazlar üzerine yayıncılık faaliyetleri yapmayı amaçlayan Çiviyazıları Yayınevi Özcan Sapan tarafından kuruldu. 1992 yılında Kâzım Koyuncu'nun da üyesi olduğu Zuğaşi Berepe isimli Lazca rock yapan müzik grubu kuruldu. Zuğaşi Berepe ile birlikte Laz kültür hareketi gençler tarafından fark edildi. 1997 yılında Birol Topaloğlu Heyamo isimli Lazca şarkılardan oluşan müzik albümünü çıkardı. Lazca albüm çıkardığı için bölücülük suçundan yargılandı ve beraat etti.

Laz kültür hareketinin devamı olarak 2008 yılında Laz Kültür Derneği, 2013 yılında Laz Enstitüsü kuruldu. Laz Enstitüsü'nün o dönemki başkanı Mehmet Bekaroğlu, enstitünün etnik milliyetçilik veya Lazcılık yapmadığını, sadece Lazcanın kaybolmasının engellenmesinin amaçlandığını belirtti ve enstitünün misyonunu "Lazcacılık" olarak ifade etti.

Günümüz

Günümüzde Lazların çok az bir kısmı Laz kültür hareketine katılmaktadır. Laz kültür hareketinde aktif olan Lazlar, Kürt siyasi hareketindeki problemlerin Laz kültür hareketinin daha yavaş gelişmesine neden olduğunu düşünmektedir. Günümüzde Lazların çoğunluğu kendilerini önce Türk, sonra Laz olarak kabul etmekte ve Türkiye'nin çıkarlarını önemsemektedir. Laz aydınlarının günümüzdeki başlıca talepleri Lazca yer adlarının iade edilmesi, Laz dili ve edebiyatı bölümününü açılması ve Lazca yayın yapan bir televizyon kanalıdır. Yazar Nilüfer Taşkına'a göre, Laz kültür hareketine katılan insanların temel motivasyonları Laz kültürünü toplumsal alanda görünür hale getirerek toplumdaki Laz tiplemesi imajını değiştirmek ve Laz kültürünün onurunu teslim etmektir. Yazar Hale Yılmaz'a göre, Laz kültür hareketi, özellikle siyasi boyutu göz önüne alındığında, devletle açık bir çatışmaya dönüşme potansiyeline sahiptir.