Meclis soruşturması

Meclis soruşturması, başkanlık sisteminde başkanın cezai sorumluluğuna yol açabilecek bir yasama meclisi soruşturmasıdır.

Türkiye

2017 Anayasa Değişikliği sonrasında

2017 referandumu ile kabul edilen Anayasa değişiklikleri ile Cumhurbaşkanı'nın cezai sorumluluğunun, vatana ihanetle sınırlandırılmasına son verildi.^[1] Türkiye Büyük Millet Meclisi salt çoğunluğunun vereceği önergeyle Cumhurbaşkanı, Cumhurbaşkanı Yardımcıları veya bakanlar hakkında görevleriyle ilgili suç işledikleri iddiasıyla soruşturma açılması talep edilir ve Meclisin beşte üçünün gizli oyuyla soruşturma açılmasına karar verilir.^[1] Hakkında soruşturma açılmasına karar verilen Cumhurbaşkanı, seçimlerin yenilenmesi kararı alamaz.^[2] Meclisteki siyasi partilerin güçleri oranında gösterecekleri adaylar arasından her parti için ayrı ayrı ad çekme suretiyle kurulacak 15 kişilik bir komisyon tarafından yapılacak soruşturma sonunda, Meclis üye tam sayısının üçte ikisinin gizli oyuyla “Yüce Divan”da yargılanmalarına karar verebilir.^[2] Yüce Divan'ın seçilmeye engel bir suçtan mahkûm ettiği Cumhurbaşkanının görevi sona erer.^[2] Cumhurbaşkanının görevde bulunduğu sürede işlediği iddia edilen suçlar için görevi bittikten sonra da aynı cezai sorumluluğu taşımaktadır.^[2]

2017 Anayasa Değişikliği öncesinde

Cumhurbaşkanının vatana ihanetle suçlanması

2017 referandumu ile kabul edilen Anayasa değişikliklerinden önce Cumhurbaşkanı, vatana ihanet haricinde herhangi bir suç dolayısıyla suçlanmaktan muaftı.^[3] Başbakan ve ilgili bakanlarca imzalanan kararlarından dolayı tüm sorumluluk, Başbakan ve ilgili bakana aitken, Cumhurbaşkanının tek başına yaptığı işlemler, verdiği emirler ve aldığı kararlar hakkında da sorumluluğunun bulunmamaktaydı.^[4] Cumhurbaşkanını vatana ihanetle suçlamak, Meclis'in en az üçte birinin teklifi ve en az dörtte üçünün vereceği kararla mümkündü.^[3] Anayasa Mahkemesi tarafından “Yüce Divan” sıfatı ile vatana ihanetle suçlanmasına karar verilen Cumhurbaşkanını yargılama yetkisine sahipti ve mahkumiyet kararı ile Cumhurbaşkanı sıfatı son bulmaktaydı.

Bakanlar Kurulu'nun soruşturulması

Türkiye Büyük Millet Meclisi, hükûmeti bir siyasi parti grubu adına veya en az yirmi milletvekilinin imzasıyla verilen gensoru önergesi ve salt çoğunluğun güvensizlik oyuyla düşürebilmekteydi.^[3] Ayrıca, Meclis'in en az onda birinin vereceği önerge ile Başbakan veya bakanlar hakkında soruşturma açılabilir ve salt çoğunluğunun kararıyla Anayasa Mahkemesi tarafından “Yüce Divan” sıfatı ile yargılanmasına karar verilirdi.^[3]

Meclis soruşturması örnekleri

1982 Anayasası yürürlüğe girdikten sonra günümüze kadar toplam 115 adet Meclis Soruşturması Önergesi verilmiştir.^[5] 1982'den günümüze geçen toplam 8 yasama döneminde de Meclis Soruşturması müessesesine başvurulmuştur.^[5]

ABD

ABD Başkanı, yardımcısı, bakanları veya herhangi bir federal memur hakkında soruşturma yetkisi Temsilciler Meclisi'ne aittir. Temsilciler Meclisi tarafından suçlandırılan kişiyi yargılama yetkisi ise Senato'ya aittir. Başkanın yargılanması söz konusu olduğunda Senatoya Yüksek Mahkeme başyargıcı başkanlık eder. Senato mahkûmiyet kararını ancak hazır bulunan üyelerinin üçte ikisinin oyuyla karar verebilir. Hakkında mahkûmiyet kararı verilen kişinin görevi sona erer.

Soruşturma, siyasi değil cezai niteliktedir. Başkanın siyasi sorumluluğu değil, cezai sorumluluğu tahrik edilir. Dolayısıyla suç işlememiş bir başkanın siyasi nedenlerle soruşturma usulüyle görevden alınması mümkün değildir. Bu bakımdan soruşturma parlamenter sistemlerdeki gensoru (güvensizlik oylaması) değil, bir meclis soruşturmasıdır.

Meclis soruşturması örnekleri

ABD tarihindeki 4 büyük soruşturma olayı:

Andrew Johnson (1868) - Başkan Andrew Johnson Tenure of Office Act'a aykırı olarak savaş sekreteri Edwin Stanton'u Ağustos 1867'de görevden aldı. Bunun üzerine Temsilciler Meclisi Şubat 1868'de Johnson'u meclis soruşturması ile 47'ye karşı 126 oyla suçlandırdı. Johnson, Senato tarafından Mart-Mayıs 1868'de yargılandı. Gerekenden bir fazla oyla beraat etti.
Richard Nixon (1975) - Temsilciler Meclisi 1974'te Judiciary Committee'sini Başkan Richard Nixon'un Watergate skandalı'ndaki sorumluluğunun araştırılması amacıyla görevlendirdi. Ağustos 1974'te Nixon, soruşturma usulüyle görevden alınabileceğini düşünerek istifa etmiştir. Bu şekilde soruşturma yöntemi sonuçsuz kalmıştır.
Bill Clinton (1998) - Başkan Bill Clinton 17 Ocak 1998 tarihindeki yeminli ifadesinde, Beyaz Saray stajyeri Monica Lewinsky ile cinsel ilişkisi olduğu iddiasını inkâr etmiş; ancak Ağustos 1998'de bunun doğru olmadığı ortaya çıkmıştır. 19 Aralık 1998'de Temsilciler Meclisi Başkan Clinton'un suçlandırılmasına karar vermiştir. Başkanın Senato önündeki yargılaması 7 Ocak 1999'da başlamış, Başkan 50 evet, 50 hayır oyu ile beraat etmiştir (Mahkûmiyet için 2/3 çoğunluk gerekiyordu).
Donald Trump (2020)^[6]
Donald Trump (2021)

Kaynakça

^ ^a ^b "Arşivlenmiş kopya". 25 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2019.
^ ^a ^b ^c ^d "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 19 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2019.
^ ^a ^b ^c ^d "Arşivlenmiş kopya". 11 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2019.
^ "Arşivlenmiş kopya". 28 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2019.
^ ^a ^b TURAN Hilmi Can, 1982'den 2015'e Meclis Soruşturması Önergeleri
^ https://www.bbc.com/turkce/amp/haberler-dunya-51389914 ^{[yalın URL]}

[:1-1] "Arşivlenmiş kopya". 25 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2019.

[:2-2] "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 19 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2019.

[:3-3] "Arşivlenmiş kopya". 11 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2019.

[4] "Arşivlenmiş kopya". 28 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2019.

[:0-5] TURAN Hilmi Can, 1982'den 2015'e Meclis Soruşturması Önergeleri

[6] ttps://www.bbc.com/turkce/amp/haberler-dunya-51389914 ^{[yalın URL]}

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]