Panenteizm

Panendeizm ile karıştırılmamalıdır.

Panenteizm (/pæˈnɛnθiɪzəm/; "Her şey Tanrı'da", Grekçe: πᾶν, pân, "Her şey", ἐν, en, "iç" ve Θεός, Theós, "Tanrı"), Tanrı'nın evrenin tüm parçalarıyla kesiştiği ve aynı zamanda evrene tamamen aşkın olduğunu savunan inançtır.

Panteizm ile Panenteizm arasındaki fark şudur: Panteizmde her şey Tanrı'dır. Panenteizmde ise her şey Tanrı'dan sudur etmiştir; (oluşmuştur) ama Tanrı değildir, ruhun tek amacı, oluştuğu Tanrı'ya dönmektir. Bunun da yolu tek evrensel yasa olan evrimden (tekâmül) geçmektedir. Somut anlamda tanrının bütünleştiği Evren'in ve varlıkların evrim ile diyalektik olarak değiştiği ve geliştiği, gelişimini tamamladıktan sonra dönüşün yine ezelî ve ebedî olan tanrıya olacağı, bu geri dönüşte tekâmülünü tamamlayan ruhların da tanrıya kavuşacağına inanılır. Panenteizme göre tanrı hem değişmeyen (mutlak), hem de değişendir (göreli). Hem zamanın içinde, hem dışında; hem sonlu, hem de sonsuzdur. Aynı zamanda hem tikel, hem tümel; hem neden, hem sonuçtur.

Platon, Yeni Platoncular, Hallâc-ı Mansûr, Muhyiddin İbn Arabî, Mevlânâ, Bruno, Spinoza, Hegel, Whitehead ve Hartshorne'un fikirlerinden destek alır.