Rus sembolizmi
Rus sembolizmi, 19. yüzyılın sonu ile 20. yüzyılın başında öne çıkan entelektüel, edebî ve sanatsal bir akımdı. Batı Avrupa sembolizminden bağımsız olarak ortaya çıktı ve özellikle yadırgatma (defamiliarization) ile sofiyolojinin mistik yönünü vurguladı.[1][2]
Edebiyat
[değiştir | kaynağı değiştir]Etkiler
Rus sembolizmi hareketi başlıca Rus düşünürlerinden Fyodor Tyutçev, Vladimir Solovyov ve Fyodor Dostoyevski’den etkilenmiştir.[3] Daha sınırlı düzeyde ise Batılı yazarlardan Paul Verlaine, Maurice Maeterlinck, Stéphane Mallarmé ve Oscar Wilde etkili olmuştur. Ayrıca Richard Wagner’in operaları, Henrik Ibsen’in dramaları ile Arthur Schopenhauer ve Friedrich Nietzsche’nin felsefesi de akımın gelişimine katkıda bulunmuştur.
Sembolizmin yükselişi – Eski kuşak
[değiştir | kaynağı değiştir]1890’ların ortalarına kadar Rus sembolizmi daha çok bir dizi teoriden ibaretti ve önemli temsilcileri yoktu. Ancak Valery Bryusov’un ortaya çıkışıyla birlikte sembolist şiir Rus edebiyatında güçlü bir akım hâline geldi. Erken dönem Rus sembolistleri arasında şunlar yer alır:
- Aleksandr Dobrolyubov
- Ivan Konevskoy
- Nikolay Minski (1884 tarihli Eski Tartışma makalesiyle tanınır)
- Vladimir Solovyov (çoğu zaman Rus sembolist felsefesinin kurucusu kabul edilir[2])
- Dmitry Merejkovski (“Rus sembolizminin babası”[3])
- Valery Bryusov
- Konstantin Balmont
- Fyodor Sologub
- Aleksey Remizov
Bu isimlerden birçoğunun itibarı 20. yüzyılın ortalarında azalmış olsa da sembolizmin etkisi derin oldu. Özellikle Innokenti Annenski öne çıktı; ölümünden sonra yayımlanan Servi Kutusu (1909) adlı şiir derlemesi, sembolist şiirin en önemli örnekleri arasında kabul edilir. Annenski, Baudelaire ve Verlaine’in şiirsel tınılarını Rusçaya uyarlamayı başardı ve Akmeizm akımı üzerinde büyük etki yaptı (Anna Ahmatova, Nikolay Gumilyov, Osip Mandelştam).
Genç kuşak: Ivanov, Blok, Bely
[değiştir | kaynağı değiştir].jpg)
20. yüzyılın ilk on yılında Rus sembolizmi doruk noktasına ulaştı. Yeni kuşaktan birçok şair sembolist tarzda eserler vermeye başladı. Bu kuşak özellikle filozof Vladimir Solovyov’un düşüncelerinden etkilendi.
Şair ve filolog Vyacheslav Ivanov, klasik filolojiye duyduğu ilgiden hareketle İtalya’dan Rusya’ya döndü ve Petersburg’da Dionysos Kulübünü kurdu. İlkesini “Rus şiirine arkaik Miltonvari bir dil kazandırmak” olarak tanımlıyordu.
Maksimilyan Voloşin, özellikle Rus Devrimi hakkındaki şiirleriyle tanındı ve Kırım’daki evinde bir şiir salonu kurdu. Jurgis Baltrušaitis ise mistik felsefesi ve büyüleyici ses özellikleriyle dikkat çekti.
Yeni kuşağın iki büyük temsilcisi Alexander Blok ve Andrey Bely oldu. Blok, 20. yüzyılın en önemli Rus şairlerinden kabul edilir ve sık sık Aleksandr Puşkin ile karşılaştırılır. Erken dönem şiirlerinde kusursuz bir müzikalite vardır; olgunluk döneminde ise endüstriyel yaşamın kasvetini işledi. En ünlü ve tartışmalı şiiri On İki’dir; devrimci Petrograd sokaklarında yürüyen on iki Bolşevik askeri neredeyse dinsel bir dille tasvir eder.
Andrey Bely, Nesir Senfonileri gibi eserlerinde şiir, nesir ve müziği birleştirmeye çalıştı. En çok ses getiren eseri, modernist başyapıt sayılan [Petersburg (1911–1913) romanıdır. Vladimir Nabokov, bu romanı 20. yüzyılın en büyük ikinci romanı olarak görmüş, yalnızca James Joyce’un Ulysses’ini öne koymuştur.
Petersburg’un simgesel rolü
[değiştir | kaynağı değiştir]Saint Petersburg, ikinci kuşak sembolistler için başlıca sembollerden biri hâline geldi. Blok’un şiirlerinde şehir, “binlerce yanılsamanın şehri” olarak tasvir edildi ve kıyametvari imgelerle yüklendi. Şafaklar, gün batımları, ışık, karanlık, şimşek ve ateş gibi unsurlar, yaklaşan büyük bir felaketin habercisi olarak kullanıldı. İskitler ve Moğollar da bu şairlerin eserlerinde gelecekteki yıkıcı savaşların sembolleri oldu. Bu eskatolojik eğilim nedeniyle pek çok sembolist (Blok, Bely, Bryusov) 1917 Rus Devrimini Rus tarihinin kaçınılmaz evrimsel adımı olarak kabul etti.
Akımın gerilemesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Rus sembolizmi, 1910’lara gelindiğinde ivmesini kaybetmeye başladı; çünkü genç şairlerin çoğu sembolizmin aşırılıklarından uzak duran akmeist akımına ya da tüm estetik kuralları reddederek sanatı baştan yaratmayı amaçlayan fütüristlere yöneldi.
Sovyet devletinin yoğun hoşnutsuzluğuna rağmen sembolizm, Boris Pasternak gibi muhalif şairler üzerinde etkisini sürdürdü. 9 Eylül 1958 tarihli Edebiyat Gazetesinde eleştirmen Viktor Pertsov, Pasternak için “1908–10 üretimi sembolist bavulundan çıkan güve kokulu yozlaşmış dinsel şiirler” ifadesini kullandı.[4]
Daha yakın dönemde Robert Bird, sembolizmi daha olumlu değerlendirdi: Ona göre Rus sembolizmi, Fransız sembolizminden ziyade Alman Romantizmi ve 19. yüzyılın büyük Rus şair ve yazarlarından etkilenmiştir. Sembolizm yalnızca bir sanat akımı değil, estetiğe ruhsal bir temel kazandırmaya çalışan kapsamlı bir dünya görüşüydü. Şairler, geçmiş uygarlıkların başarılarını korumayı ve onların üzerine inşa etmeyi amaçladılar. Onlara göre insan yaratıcılığı kesintisiz bir süreçti; şiir yalnızca resim, müzik ve tiyatroyla değil, aynı zamanda felsefe, psikoloji, din ve mitolojiyle de iç içeydi. Ivanov’un “Kule”sinde gerçekleşen entelektüel etkileşim, sembolist ilkelerin toplumsal bir yansımasıydı.[5]
Görsel sanatlar
[değiştir | kaynağı değiştir]
Rus sembolist ressamların en önemlisi, 1890’da yaptığı mozaikvari Oturmuş İblis tablosuyla ün kazanan Mihail Vrubel’dir. 1902’de ise karanlık ve dinamik Yenilmiş İblis üzerinde çalışırken akıl sağlığını kaybetmiştir.
Sanat Dünyası dergisi çevresindeki diğer sembolist ressamlar arasında Viktor Borisov-Musatov ve Kuzma Petrov-Vodkin (her ikisi de Puvis de Chavannes’ın takipçileridir); ortaçağ Rus tarihinden dinsel konuları resmeden Mihail Nesterov; “kentsel fantazmalar”ıyla Mstislav Dobujinski ve ezoterik üsluplarıyla tanınan Nikolay Rerih sayılabilir. Geç Sovyet döneminde ise sembolist gelenek Konstantin Vasilyev tarafından yeniden canlandırılmıştır; onun üslubu özellikle Viktor Vasnetsov, Nesterov ve Rerih’ten etkilenmiştir.
Müzik ve tiyatro
[değiştir | kaynağı değiştir]
Sembolizmin önde gelen bestecisi Aleksandr Scriabin’di. Birinci Senfoninde sanatı bir tür din olarak yüceltmiştir. İlahi Şiir (1902–1904), “insan ruhunun panteizmden evrenle birliğe evrilişini” dile getirmeyi amaçladı. Promete: Ateş Şiiri (1910), 1915’te New York’ta sahnelendiğinde renklendirilmiş ışık projeksiyonlarıyla desteklenmişti. Scriabin’in sentezci performanslarında müzik, şiir, dans, renkler ve kokular bir araya getirilerek “nihai vecd” hedefleniyordu. Benzer düşünceler Andrey Bely ve Vasili Kandinski tarafından da savunuldu.
Daha geleneksel tiyatroda, çevirmen Paul Schmidt, Anton Çehov’un Vişne Bahçesi ve bazı geç dönem oyunlarının sembolist etkiler taşıdığını belirtir.[6] Konstantin Stanislavski’nin ilk sahnelemesi olabildiğince gerçekçiydi. Stanislavski, 1911–12 yıllarında İngiliz tiyatro kuramcısı Edward Gordon Craig ile birlikte sembolist monodram öğeleri taşıyan bir Hamlet sahnelemesi yaptı. İki yıl sonra ise Maurice Maeterlinck’in Mavi Kuşunu Moskova Sanat Tiyatrosu’nda sahneleyerek uluslararası ün kazandı.
Nikolay Evreinov da sembolist tiyatro kuramı geliştiren yazarlar arasındaydı. Evreinov’a göre çevremizdeki her şey bir “tiyatro”dur ve doğa, teatral konvansiyonlarla doludur: taşları taklit eden çöl çiçekleri, kedilerden kurtulmak için ölü taklidi yapan fareler veya kuşların karmaşık dansları. Ona göre tiyatro, varoluşun evrensel bir sembolüdür.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Peterson 1993.
- ^ a b "Symbolism". Encyclopædia Britannica. Erişim tarihi: 21 Şubat 2023.
- ^ a b Waegemans, E. (2016). History of Russian Literature Since Peter the Great 1700–2000 (Rev. ed.). Antwerp: Vrijdag.
- ^ Olga İvinskaya (1978), Zamanın Tutsağı: Pasternak ile Yıllarım, s. 231.
- ^ Vyacheslav Ivanov (2003), Seçilmiş Denemeler, Northwestern University Press, s. xi.
- ^ Anton Çehov Oyunları, çev. Paul Schmidt (1997)
Bibliyografya
[değiştir | kaynağı değiştir]- Friedman, Julia. Sembolizm ve Sürrealizmin Ötesinde: Aleksei Remizov’un Sentetik Sanatı, Northwestern University Press, 2010. 0-8101-2617-6 (ciltli baskı)
- Peterson, Ronald E. (1993). Rus Sembolizminin Tarihi. Amsterdam; Philadelphia, Pa: John Benjamins Pub. ISBN 90-272-1534-0.