Tapuğ
Tapuğ, Türk halk ve tasavvuf edebiyatında dini içerikli şiirler ve bu şiirlerin özel makamlarla okunduğu müzik türüdür. Gülşeni tarikatına bağlı mutasavvıf şairlerin ayinlerde okuduğu form olarakda bilinir. Diğer Türk dillerinde Tapuk, Tapzuk veya Tapzuğ varyantlarıyla kayıtlıdır[1][2].
Etimoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]Türkçedeki "tap-" (inanmak, kulluk etmek) kökünden türeyen sözcük, "tapınmak" (ibadet etmek), "tapmak" (iman etmek) ve "tapu" (hukuki güven belgesi) gibi kelimelerle ortak köke sahiptir[3]. Azericede "tapmaq" (bulmak) anlamıyla da bağlantılı olup, inanç ile vicdan (bulunç) arasındaki ilişkiyi yansıtır[4].
Tarihsel gelişim
[değiştir | kaynağı değiştir]13. yüzyılda Ahmet Yesevi geleneğiyle başlayan tapuğ formu, 15. yüzyılda Eşrefoğlu Rumi ve Gülşeni tarikatı mensuplarınca geliştirilmiştir. Özellikle Halveti-Gülşenilik kolunda "zikir ayinleri"nin temel unsurlarından biri olmuştur[5].
Müzikal özellikler
[değiştir | kaynağı değiştir]- Makam: Genellikle Hicaz, Uşşak ve Rast makamlarında icra edilir
- Usul: Düyek ve Aksak usulleri yaygındır
- Enstrümanlar: Ney, kudüm ve bendir eşliğinde okunur[6]
Edebi yapı
[değiştir | kaynağı değiştir]Tapuğlar genellikle:
- 7'li veya 8'li hece ölçüsüyle yazılır
- Allah, peygamber sevgisi ve tasavvufi konuları işler
- Nazım birimi dörtlüktür
- Son dörtlükte şairin mahlası geçer[7]
Önemli temsilciler
[değiştir | kaynağı değiştir]- Eşrefoğlu Rumi (15. yy)
- Tamaşvarlı Âşık Hasan (16. yy)
- Gülşeni tarikatı şairleri[2]
Tapuğ örneği
[değiştir | kaynağı değiştir]Aşağıda Eşrefoğlu Rumi'nin Divanından alınan tapuğ örneği yer almaktadır[8]:
Bizdedir
[değiştir | kaynağı değiştir]- Eşrefoğlu al haberi
- Bahçe biziz gül bizdedir
- Biz bir Mevlânın kuluyuz
- Yetmiş iki dil bizdedir
- Erlik midir eri yormak
- Irak yoldan haber sormak
- Cennetteki ol dört ırmak
- Coşkun akan sel bizdedir
- Âdem vardır cismi semiz
- Apdest alır olmaz temin
- Halkı ta'neylemek nemiz
- Bilcümle vebal bizdedir
- Arı vardır uyup gezer
- Teni tenden seçip gezer
- Canan bizden kaçıp gezer
- Edep erkân yol bizdedir
- Kuldur Hasan Dede'm kuldur
- Manayı söyleyen dildir
- Elif Hakka doğru yoldur
- Cim ararsan dal bizdedir
Tamaşvarlı Âşık Hasan
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Clauson, Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish (İngilizce). Oxford University Press. s. 443.
- ^ a b "GÜLŞENİYYE". TDV İslâm Ansiklopedisi. 8 Haziran 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2025.
- ^ Kaşgarlı Mahmud (1074). Divânu Lügati't-Türk (Besim Atalay çevirisi bas.). TDK. s. Cilt 1, s. 312.
- ^ Eren, Hasan (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Bizim Büro Yayınları. s. 398.
- ^ Gölpınarlı, Abdülbaki (1963). Tasavvuf Şiirleri Antolojisi. Remzi Kitabevi. s. 45-48.
- ^ "KUDÜM". TDV İslâm Ansiklopedisi. 29 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2025.
- ^ "Tekke Edebiyatı". TDV İslam Ansiklopedisi. 8 Haziran 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2025.
- ^ Eşrefoğlu Rumi (1484). Divan-ı İlahiyat. Yazma No: Hacı Mahmud Ef. 4647. Süleymaniye Kütüphanesi.