Çepniler
Çepnice: Erniş | |
|---|---|
 Çepni tamgası | |
 Yoğun Çepni nüfusu Azınlık yerli Çepni nüfusu | |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
 Türkiye Çoğunluk: Doğu Karadeniz: Giresun, Ordu, Trabzon, Gümüşhane Yerli azınlık: Gaziantep (Rumkale Çepnileri), İzmir, Balıkesir, Manisa, Rize, Samsun, Van (Küresünniler) | |
 Türkmenistan: Balkan Vilayeti | |
| Diller | |
| Din | |
Çepniler (Osmanlıca: چپني, romanize: Çepni, Eski Anadolu Türkçesi: جآپنِ, romanize: Çepni, Çepnice: Erniş) veya Çepni boyu, yoğunlukla Doğu Karadeniz ve Türkmenistan'ın batı bölgelerinde yaşayan, Oğuz boylarından Üçoklara mensup olan yerleşik Türk halkıdır. Tarihsel süreçte özellikle Anadolu’nun Türkleşme ve Müslümanlaşma evrelerinde, ayrıca Doğu Karadeniz’in etnik ve kültürel yapısının biçimlenmesinde belirleyici olmuşlardır.
Oğuz Kağan Destanı'ndaki yirmi dört, Dîvânu Lugâti't-Türk'teki yirmi iki Oğuz boyundan birisi olan Çepniler, Selçuklu'nun Anadolu'yu fethi ile birlikte bölgeye gelmiş, Doğu Karadeniz ve Güneydoğu Anadolu çevresine yerleşmişlerdir. Doğu Karadeniz bölgesinde Taceddinoğulları ve Hacıemiroğulları beyliklerini kurmuşlardır. Hacıemiroğulları Beyliği, Trabzon İmparatorluğu’na karşı yürüttüğü siyasi ve askeri mücadelelerle bölgenin kalıcı Türk yerleşimine dönüşmesini sağlamıştır. Çepnilerin yayılımı bu bölgelerle sınırlı kalmayıp, Osmanlı İmparatorluğu’nun iskân politikalarının etkisiyle Batı Anadolu ve Van çevresine kadar uzanmıştır. Askeri nitelikleriyle de anılmış boy, Akkoyunlular ile Safevilerin askeri teşkilatlarında kurucu ve etkin unsurlar arasında yer almıştır. Çepniler, Türk Kurtuluş Savaşı'na Topal Osman komutasında teşkil edilen Giresun Gönüllü Alayları ile katılmışlardır.
Çepniler, köken anlatılarında Hacı Bektaş-ı Veli ve Abdal Musa gibi figürlerle ilişkilendirilmeleri nedeniyle Anadolu Alevi-Bektaşi geleneği içerisinde önemli bir konuma sahiptir. Zamanla farklı coğrafyalarda değişen siyasal ve toplumsal koşullar sonucunda mezhepsel farklılaşma meydana gelmiş, Batı ve Güneydoğu Anadolu çevresindeki Çepniler Alevi inanç sistemini sürdürürken, Doğu Karadeniz Çepnileri Osmanlı idaresi ve bölgesel dinamiklerin etkisiyle ağırlıklı olarak Sünniliği benimsemiştir.
Kültürel açıdan Karadeniz kemençesi, horon ve otçu göçü gibi unsurlarla özdeşleşen Çepniler, Karadeniz'in folklorik kimliğinin şekillenmesinde başat aktörlerdendir. Alevi inancını sürdüren Çepnilerde ise toplumsal dayanışma ve kültürel kimliğin inşası, Cem ritüelleri üzerinden sağlanır.
Etimoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]Kelime, Oğuz Kağan Destanı'na göre ”bahadır, kahraman”, Şecere-i Terakime'ye göre ise ”cesur” anlamına gelmektedir.[1][2][3] Türkmen tarihçi Soltanşa Ataniyazov kelimenin anlamından "küçük parça", "grup", "sürü" olarak bahsetmiştir.[4] Macar Türkolog Gyula Németh ise "Çepni" isminin Kırgızca "çep" (kalkan) ve Türkçe "çeper" kelimelerinden geldiğini belirtmektedir.[5] Çepni boyundan gelenler yaşadıkları bölgelere göre "Çepni", "Çetme", "Çitme" olarak anılagelmiş, Anadolu'nun birçok yerinde yerleştikleri belde ve köylere de bu adları vermişlerdir.[6][7] Bu etnonim ayrıca Batı Anadolu'da Çetmi, Özbekistan'da Çepbe ve Yunanlarca Τζιαπνίδαι (çev. Tziapnidai) biçiminde kullanılmaktadır.[8]
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]Erken dönem
[değiştir | kaynağı değiştir]
Oğuz Kağan Destanı'na göre Oğuzların 24 boyundan biri ve Kâşgarlı Mahmud'a göre yirmi iki Oğuz bölüğünden olan Çepniler Dîvânu Lugâti't-Türk'te "Yirmibirincisi: جآپنِ Çepnilerdir. Belgeleri şudur : " şeklinde tanımlanmıştır.[9] Oğuz Kağan Destanında boydan "Bahadır, kahraman, düşman olan her yerde durmayıp savaşan" olarak bahsedilmiştir.[1][10]
Anadolu'ya gelmeden önce bugünkü Türkmenistan'ın batısında öbür Türkmen boylarıyla birlikte yaşayan Çepnilerin büyük kısmı, Selçuklu akınlarına katılıp Anadolu'ya girmiştir.[4] Çepniler'in Anadolu'ya girdikten sonra bir kolu Karadeniz'e göçerken bir diğer kol da Güneydoğu Anadolu'ya göçmüştür. Burada Rumkale yöresine yerleşenlere "Oturak Çepni" ve "Rumkale Çepnileri" denmiştir.[11][12][13] Çepnilerin mühim bir kısmı 1240'taki Baba İshak isyanına katılmıştır. 1312 yılında Endülüslü Ebu Hayyan tarafından Kahire'de Memlük Kıpçakçasında yazılan Kitâbü'l-İdrâk li-Lisâni'l-Etrâk'ta Kınıklarla beraber Çepnilerden de bahsedilmiştir.[14]
Beylikler dönemi
[değiştir | kaynağı değiştir]
Yoğunlukla Doğu Karadeniz'e yerleşen Çepniler bu bölgenin Türkleşmesinde rol oynamışlardır. Çepniler; 1071'de Anadolu'nun, 1277 yılından itibaren de Sinop'tan Trabzon'a kadar olan Karadeniz Bölgesi'nin iskan edilmesinde başta Güvenç Abdal olmak üzere görevler üstlenmiştirler.[15] 1277 yılında Çepniler, Sinop'a saldıran Trabzon İmparatorluğu askerlerini bozguna uğratmıştır.[16] Kuştoğan Bey liderliğinde ilk defa 1301 yılında Giresun'a saldırmışlardır.[17][18][19] Bu fetihlerin ardından Çepni aşiretleri ve önde gelenlerinin birleşmesiyle Hacıemiroğulları Beyliği ortaya çıkmıştır.[20] Beyliğin kurucusu olarak bazı kaynaklar Bayram Bey'i, bazı kaynaklar ise onun oğlu Hacı Emir İbrahim Bey'i göstermektedir.[21]
Hacı Emir İbrahim Bey aynı zamanda tahta çıktığı yıl olan, 1357'de Trabzon Tekfuru III. Aleksius'a karşı sefer düzenlemiştir. Bu dönemde Çepniler, Maçka'ya kadar ilerlemiş ve bölgeyi yağmalamışlardır. Hacı Emir İbrahim Bey 1387 yılında hastalandıktan sonra yerini tahta geri dönmemek şartıyla oğlu Süleyman Bey'e bıraksa da bu sözü tutmamış ve iyileştikten sonra taht mücadelesine girmiştir. Bu dönemde kendisi de Çepni olan Taceddinoğulları beyi Emir Tacettin Bey, emirlikteki karışıklıktan yararlanarak iki kez saldırmışsa da bu saldırılar etkili olmamış Süleyman Bey tahtı 1387'de tamamen ele geçirmiştir. Aynı yıl on iki bin kişilik ordusuyla yendiği Taaceddinoğulları Beyliğini topraklarına katmıştır.[22][23] Süleyman Bey'in saltanatı dönemi beyliğin en parlak dönemidir.[24] İlerleyen yıllarda beyliğin başkenti Eskipazar'a taşınmış ve şehre başkent anlamına gelen "Ordu" adı verilmiştir.[25] 1397'de Süleyman Bey daha önce Hacıemiroğulları tarafından birkaç kez alınmasına rağmen Rumlar tarafından geri alınan Giresun'u son kez olmak üzere fethetmiştir.[26] 1398 yılında Yıldırım Bayezid'in Samsun'u Kadı Burhanettin'den almasının ardından Hacıemiroğulları Beyliği Osmanlı hakimiyetini kabul etmiştir. Ancak 1402'de Ankara Savaşı'ndan sonra Osmanlıların zayıflamasıyla birlikte Hacıemiroğulları tekrar bağımsız olmuştur.[27]
1403 yılında Timur'a giden İspanyol Papalık elçisi Clavijo seyahatnamesinde Çepnilerin Torul bölgesinde yeni kaleler inşa edip yoğun nüfuslu şekilde Trabzon Rum İmparatorluğu'nun sınırına konuşlandıklarını ve Rumlaşmış Doğu Karadeniz yerlisi Kabazitesler ile savaş halinde olduklarını yazar.[28] Clavjio, Arzamir/Erzamir lakaplı bir beyin Orta Karadeniz bölgesine hükmettiğini ve on bin atlı askerinin bulunduğunu da belirtmiştir.[29] Fetret devrinden sonra ise bu bölge 1427 yılında Osmanlı Devleti’ne kesin olarak katılmış, 1455-1613 yılları arasında ise Hacıemiroğulları'na ait topraklar Osmanlı idaresi tarafından bölünüp kazalar hâline getirilmiştir.[30]
Osmanlı dönemi
[değiştir | kaynağı değiştir]1515 yılındaki tahrir defterlerine göre şimdiki Giresun ve civarındaki iller Çepni yerleşimi olmalarından dolayı Vilayet-i Çepni olarak adlandırılmıştır.[13][31]
Çepniler Akkoyunluların esas kuvvetini teşkil eden boylarındandır.[32] Çepniler aynı zamanda, Akkoyunlu sonrası, bin üç yüz asker sayısı ile Şah İsmail'in ordusunu oluşturan on yedi oymaktan ve Safevi Kızılbaş gruplarını oluşturan on iki küçük gruptan biridir.[33][34] Bu askeri ve siyasi bağlılığın temelleri, 15. yüzyılda Safevi şeyhi Şah Cüneyd'in Canik bölgesindeki faaliyetleri sırasında atılmıştır. Şah Cüneyd'in Trabzon'u alma ve Anadolu'da bir devlet kurma girişimi sırasında, Trabzon'dan Canik'e kadar uzanan bölgedeki Çepni nüfusu bu hareketin en önemli toplumsal tabanını oluşturmuştur. Özellikle Kürtün ve çevresindeki Çepni topluluklarının Safevi-Erdebil tarikatı ile kurduğu bu inançsal ve siyasal irtibat o denli etkili olmuştur ki, dönemin Osmanlı yönetimi 16. yüzyılın başlarında bölgeyi "Kızılbaş fetretine" uğramış bir coğrafya olarak tanımlamıştır. Bu süreçte Güvenç Abdal Ocağı'nın merkezi olan Taşlıca Zaviyesi de Osmanlı-Safevi mücadelesinde Safevi hareketinin bir üssü gibi değerlendirilerek sıkı denetim altında tutulmuştur.[35]
18. yüzyılda Doğu Karadeniz'de ortaya çıkan âyanların önemli kısmı Çepnidir. Tarihçi Mahmut Goloğlu'nun Çepni-Laz mücadelesi olarak nitelendirdiği Tirebolu, Göreleli ayanlar ile Rizeli ayanlar arasında 18. yüzyıl ortalarına doğru bölgede yaşanan güç mücadeleleri yer yer silahlı mücadeleye dönüşmüştür. 1733 yılında Osmanlı tarafından, Trabzon Eyaletinde yaşayan Çepni taifesinden eşkıyalık yapanların cezalarının düzenlenmesi ve uygulanması konusunda Vali Şahin Paşa'ya hitaben bir hüküm gönderilmiştir. Bundan sonra bölgedeki derebeyler arasındaki mücadeleler kısa süreliğine durulmuşsa da 1750 yılından itibaren tekrar başlamış, 1751 yılında Hekimoğlu Ali Paşa'nın bölgeye vali atanmasıyla kısa sürede sükûnet sağlanmıştır.[36] Göçebe Çepniler ile bölgenin yerleşik nüfusu arasında yaşanan çatışmalar 19. yüzyılın sonlarına kadar sürmüştür. Dönemin kayıtlarında, Of bölgesindeki köylülerin Çepnileri “haydut” olarak nitelendirdiği ve onlara karşı silahlı önlemler alındığı belirtilmektedir.[37]
Yine 18. yüzyılda Kantemir Çepnilerinin, Osmanlı tarafından Rakka'ya iskân edilmemek için, Halep Vilayeti'nden Balıkesir, Bergama ve Manisa'ya göç etmesiyle Batı Anadolu'daki Çepni varlığı oluşmuştur.[38][39] Göçebe yaşam tarzını Anadolu'ya geldikten sonra da koruyan boylardan biri olan Batı Anadolu Çepnilerinin çoğu 1860'larda Osmanlı İmparatorluğu'nun baskısıyla yerleşik yaşama geçmeye zorlanmıştır.[40][41] İngiliz Deniz İstihbarat Bölümünün 1919'da yayımladığı Batı Asya el kitabına göre Batı Anadolu'da deve yetiştiriciliği, başlangıçta göçebe olan ancak o dönem büyük ölçüde yerleşik hayata geçmiş olan Çetmi veya Çepni boyunun elindedir. Bu boy, kervan rehberliğinin çoğunu sağlar ve özellikle Balıkesir'in batısındaki köylerde bulunurdu.[41]
Çepnilere ait kabileler, değişik tarihlerde farklı cephelerde savaşmışlar ve ordu ile gittikleri bölgelere yerleşmişler. Savaşlarda nüfusları azalmıştır.[13][42] Rusların Doğu Karadeniz'i işgali sırasında Harşit Vadisindeki Çatak köyünden kuzeydeki sahile kadar olan savunma hattında yaşayan Çepniler askerlik çağrıları haricinde bulundukları köyleri terk etmemişlerdir.[43]
Kurtuluş Savaşı dönemi
[değiştir | kaynağı değiştir]
Çepniler I. Dünya Savaşı akabinde Rum ve Ermeni isyancı milislerine karşı savaşıp Doğu Karadeniz'de sivil isyanları bastırmışlardır. Milli Mücadele başladıktan sonra Mustafa Kemal Paşa'nın isteği ve Kazım Karabekir'in önerisi doğrultusunda 12 Kasım 1920'de Giresun Gönüllü Maiyet Müfrezesi oluşturulmuştur. Topal Osman ve muhafız alayı bu görevi yerine getirmiş ve Cumhuriyetin ilanına kadar Atatürk'ün yakın silahlı unsurları olmuşlardır.[44][45][46] Tirebolulu Hüseyin Avni (Alparslan), kurduğu Alparslan Grubu ise bölgesel direnişi örgütlemiş, Erzincan Mütarekesi sonrasında Türk ordusunun geri çekilmesini takiben Batum’a kadar olan alanı izlemiştir.[47]
Çepnilerden oluşan Mustafa Kemal Atatürk'ün muhafız kıtası, 1953 yılında Cumhurbaşkanlığı Muhafız Alayına dönüştürülüp 2016'da son verilmesine kadar olan süreçteki Muhafız Kıtasının temelini oluşturmuştur.[46]
Dil
[değiştir | kaynağı değiştir]Çepnilerin çoğu yöresel bir ağza dayalı Anadolu Türkçesi konuşsa bile bir de Anadolu Türkçesinden farklı şekillenmiş, yabancıların ya da yabancı saydıkları kişilerin yanında anlaşılmamak için konuştukları özel bir Türk dili olan Çepnice dilcesi bulunur. Aynı dilbirliği içinde, kendine özgü sözcükleriyle Çepni dili bilenler kendi aralarında anlaşmalarını sağlayan bir özel dildir.[48]
Âşık Mehmed'in Menâzıru'l-Avâlim eserinde Çepni dilinin, Türkî ismiyle bahsettiği Eski Anadolu Türkçesine akraba bir dil olduğundan bahsedilmiştir.[49] Günümüzde ise Türkçede, Çepni ağzı (Giresun ağzı) bulunmaktadır. Bu Çepni ağzı, Çepni dilinin Türkçeleşmiş halidir. Çepni ağzı ve Çepni dili birbirinden farklıdır aynı zamanda birbirine yakın söz öbekleri bulunur. Çepniler kendilerini Çepni dilinde aynı zamanda Alevi anlamına gelen Erniş kelimesiyle adlandırmaktadır.[48]
Din
[değiştir | kaynağı değiştir]Günümüzde Karadeniz'e yerleşen Çepniler çoğunlukla Sünni mezhebine mensupken Batı Anadolu ve Rumkale Çepnileri Alevi mezhebine mensuptur.[11][50][51] Türkolog Irene Melikoff, Hacı Bektaş-ı Veli ve onun ilk müritlerinden olan Kadıncık Ana ve Abdal Musa'nın da Çepni olduğunu yazmaktadır.[52] Bununla birlikte, 13. yüzyılda Hacı Bektaş Veli tarafından Harşit Vadisi'ne gönderilen Güvenç Abdal, bölgedeki Çepnilerin iskânında ve Alevi-Bektaşi inancının kurumsallaşmasında birincil derecede rol oynamıştır. Tarihsel kaynaklarda ve ocak geleneğinde "Karadeniz'in Halifesi" olarak nitelendirilen Güvenç Abdal'ın kurduğu ve merkezi Taşlıca köyünde bulunan Güvenç Abdal Ocağı, yüzyıllar boyunca bölgedeki Çepni topluluklarının inanç merkezi olmuştur. Osmanlı tahrir kayıtları, 16. yüzyılda bu bölgedeki Çepni topluluklarının Safevi-Erdebil Dergâhı ile inançsal ve sosyal temas halinde olduklarını ve bu durumun merkezi yönetimle "Kızılbaş fetreti" olarak tanımlanan gerilimlere yol açtığını belgelemektedir.[35] Trabzon'un doğusundaki yerleşik halkın Sünnileşmesi ve Sünni ortodoksinin hakim unsur haline gelmesiyle Çepniler de Sünnileşmiştir. Dönüşüm sürecinde Sünni İslam'ın arkasındaki temel güç olan Osmanlı Türklerinin değil, aksine heterodoks Çepnileri dönüştürmede bölgedeki yerli halkın belirleyici olduğu öne sürülmüştür.[37]
Gaziantep ve çevresindeki Rumkale Çepnileri ise, inanç pratiklerini tarihsel bağları bulunan Dede Garkın ve Musa Kâzım Ocağı süreğine göre şekillendirmişlerdir. Bu topluluklarda dedelik kurumu ile bütünleşen zakirlik geleneği ve cem ritüelleri, inancın kuşaktan kuşağa aktarılmasında merkezi bir işleve sahiptir. Bölgedeki inanç yapısı, yazılı kaynakların azlığı nedeniyle büyük ölçüde 'sır' biçimindeki sözlü anlatılar ve davranış kalıpları üzerinden korunmuştur.[51] 16. yüzyılda Âşık Mehmed tarafından yazılan ''Menâzıru'l-Avâlim'' adlı eserde Çepnilerden ''Alevi-Dinsiz'' olarak bahsedilmiştir.[53]
Kültür
[değiştir | kaynağı değiştir]Müzik
[değiştir | kaynağı değiştir]
Özellikle Karadeniz'in doğu kesimlerinde yaygın olan Çepni müziği, Karadeniz kemençesi etrafında şekillenmiştir ve Karadeniz halkının ve diasporasının kimlik öğesi olarak belirleyici bir rol oynamaktadır. Kemençe, başlangıçta davul ve zurna eşliğinde sadece kadınlar tarafından oynanan horonlarda yer alırken, zamanla hem erkek hem de kadın horonlarında baskın enstrüman haline gelmiştir. Rize bölgesinde Çepni müziğinin bir etkisi olarak yerel akordeon geleneği yerini kemençeye bırakmış ve akordeon sadece Artvin'deki Gürcü nüfusa özgü hale gelmiştir.[54] Çepni müziği, Trabzon'un iç kesimlerinde yerli geleneklerle etkileşime girerek senkretik bir karakter kazanmıştır. Maçka ilçesi, bu stilistik akışların ve sinerjilerin yoğun olduğu bir bölge olarak dikkat çekmektedir. Maçka müziği, stilistik çeşitliliği ve senkretik yapısıyla öne çıkmaktadır.[54]
Günümüzde, Doğu Karadeniz Bölgesinde çalınan birçok horon havasının Göreleli usta kemençeciler tarafından üretildiği düşünülmektedir.[55] 20. yüzyılın başlarında Görele'den Picoğlu Osman, Çepni müziğinin popüler hale gelmesinde en etkili kemençeci olmuştur. Onun öğretmeni Kahraman olarak bilinen Kodolak Halil Ağa'nın ve Kemal İpşir, Yanıklı Ahmet, Mehmet Sırrı Öztürk, Katip Şadi, Şenel Dandin ve Ali Çinkaya gibi kemençecilerin kayıtları da üniversite arşivlerinde bulunmaktadır.[54] Saffet Genç gibi müzisyenler, diğer Doğu Karadeniz müzik geleneklerinden etkilenerek Çepni geleneğini sürdürmektedir. Saffet Genç, Picoğlu Osman'ın öğrencisi olarak başlamış ve Osman'ın Çepni stilini temel alarak, genç yaşta diğer geleneklerden etkilenmiştir.[54]
Doğu Karadeniz'deki kemençe hakimiyetinin aksine, Rumkale ve çevresindeki Alevi Çepni topluluklarında müzik kültürü Bağlama etrafında şekillenmiştir. Bu topluluklarda Bağlama, "Telli Kur'an" olarak nitelendirilerek kutsiyet atfedilen ve cem ritüellerinde "zakirler" tarafından icra edilen sembolik bir enstrümandır. Zakirler, usta-çırak ilişkisiyle öğrendikleri deyiş, nefes ve duaz-ı imamları icra ederek topluluğun kültürel belleğini canlı tutmaktadır.[51]
Şenlikler
[değiştir | kaynağı değiştir]
Çepni şenlikleri, özellikle yaz aylarında Giresun, Gümüşhane ve Trabzon illerinde yapılan geleneksel kutlamalardır. Bu şenliklerde Çepni stili kemençe havası eşliğinde halk, karşılama ve horon teperek eğlenir.[54] Otçu göçünde, köydeki tarımsal faaliyetlerini tamamlayan otçuların kemençe eşliğinde düzenli bir yürüyüş kolu oluşturarak yaylaya çıkmaları; atlıların, silah atışlarının ve horon halkalarının belirlediği ritmik bir düzen içinde gerçekleştirilir.[56] Bu şenlikler aynı zamanda, kökenleri Orta Asya'daki yaylak-kışlak düzenine uzanan ve Çepni topluluklarının öncülüğünde şekillenen bir yüksek yayla törenidir.[57] Yüzyıllar boyunca hayvancılıkla geçinen Türk topluluklarının dağları kutsal mekânlar olarak görmesi, festivallerin hem mekânsal tercihinde hem de ritüel dizgesinde belirleyici olmuştur. Ayrıca eski dağ kültünün sürekliliği İslamî unsurlarla birlikte de yeniden yorumlanmış ve gün olarak Cuma’nın seçilmesiyle törensel yapı yeni dinî çerçeve içinde bütünleştirilmiştir.[58] Şenliklere katılan kadınlar renkli fistanlar, işlemeli yelekler, kuşaklar ve peştemallardan oluşan Ağasar elbiselerini; erkekler ise Abazıpkayı giyer.[59] Katılımda kültür ve inancın onaylamadığı giyim yadırganır.[60] Şenliklere Türkiye'nin ve dünyanın dört bir yanından gelen gurbetçi Çepniler de katılır.[61]
Giyim
[değiştir | kaynağı değiştir]
Çepnilerde erkek yöresel kıyafeti Abazıpka'dır (diğer adı Karazıpka). Abazıpka, yöresel kıyafet olmasının yanı sıra, aynı zamanda Topal Osman ve Giresunlu alayların Kurtuluş Savaşı'nda gönüllü olarak yer almasında ve Rum çetelerle olan savaşlarında üniforma olarak kullanılmış ve ün kazanmıştır.[59]
Kadınlar ise Ağasar elbiselerini giymektedir. Bu elbiselerin en belirgin özelliklerinden biri de renkleridir. Sıkça kullanılan kırmızı, yeşil ve mavi renkleri özellikle Türk giyim kuşam gelenekleriyle ilgilidir. Genellikle canlı ve parlak renkler kullanılarak yapılan bu elbiseler, dikkat çekici desenlerle süslenmiştir. Elbiselerde kullanılan kumaşlar ise genellikle pamuklu ve yünlü dokumalardır. Ağasar Çepni elbiseleri, başörtüsü, yelek, etek ve iç gömlek gibi parçalardan oluşur. Başörtüleri, genellikle beyaz olup, üzerinde renkli işlemeler bulunur. Yelekler ise parlak renkli kumaşlardan yapılmış ve ön kısmı çeşitli boncuk ve pullarla süslenmiştir. Etekler de yine canlı renklerde olup, bol kesimli ve rahat hareket etmeyi sağlayacak şekilde tasarlanmıştır. İç gömlekler ise genellikle beyaz renkte olup, sade bir tasarıma sahiptir.[62][63][64][65]
Dokumacılık
[değiştir | kaynağı değiştir]Hacıemiroğulları Beyliği dönemine ait herhangi bir dokuma ürünü günümüze kalmamıştır. Tarihçi Necati Demir, yakın zamana kadar "Ordu Çepni kilimi" adıyla anılan bir seccade kiliminin dokunduğunu anlatmaktadır. Ordu kilimlerinde yaşam ağacı, kurtağzı/kurtizi gibi geleneksel Türk motifleri sıkça kullanılır. Bu kilimlerin üzerindeki yaşam ağacı ve çift başlı kartal gibi desenlerin, beylik döneminin kültürel mirası olduğu düşünülmektedir. Ordu kilimleri, özellikle Gülyalı, Kabadüz, Ulubey, Ordu merkez ilçe ve köyleri ile Perşembe ilçesinin doğu kısımlarında dokunmaktadır. Bu bölgelerde kilim dokuma geleneği 2000'lerin başına kadar oldukça yaygındı ve her köyde seccade kilim dokuyabilen birçok kadın bulunuyordu. Ancak, son yıllarda bu gelenek azalmış, hatta bazı yerlerde sona ermiştir.[66][67]
Mimari
[değiştir | kaynağı değiştir]
Çepnilerin mimarisinden günümüze kalan yapılar arasında, Hacıemiroğulları Beyliği döneminde inşa edilmiş olan Tirebolu Bedrama Kalesi, Gençağa Kalesi, Mesudiye ilçesine bağlı Kale köyündeki saray, Kaleköy Kalesi ve kümbet harabeleri; Ordu il merkezine yaklaşık dört kilometre uzaklıktaki Eskipazar Camii ve harabeleri; Hatipli köyündeki mezar taşları ve Ordu Selimiye Camii'nin mihrabı bulunmaktadır.[68][69] Osmanlı döneminde yapılıp Orta ve Doğu Karadeniz'de kurulan en büyük ahi tekkelerinden biri olan Hacı Abdullah Halife Külliyesi de Çepniler tarafından kurulup inşa edilmiştir.[70] Bu dönemde, muhtemelen, yapıların çoğunlukla ahşaptan inşa edilmesi ve bölgenin nemli iklimi nedeniyle birçok eser günümüze ulaşmamıştır.[68]
Mutfak
[değiştir | kaynağı değiştir]Çepni mutfağı büyük ölçüde Karadeniz mutfağının genel özelliklerini taşımaktadır. Bitki ve tahıl ağırlıklıdır. Otlar, sebzeler ve mısır unu gibi yerel ürünler bu mutfağın temelini oluşturmaktadır. Lahana, ısırgan otu, galdirik gibi bitkiler ve mısırdan yapılan ekmekler yemeklerde sıkça kullanılmaktadır.[71]
Coğrafi koşulların büyük çaplı hayvancılığa elverişli olmaması sebebiyle hayvancılığın temel ihtiyaçları karşılayacak kadar yapılmasından dolayı Çepni mutfağında etin rolü sınırlıdır. Bu yüzden, Çepni mutfağında et, düğün veya özel günlerde zengin sofralarında bulunurken, günlük öğünlerde daha çok bitki ağırlıklı yemekler ön plana çıkmaktadır. Yemeklerde temel malzemeler olarak kara lahana, fasulye, mısır unu ve düdek (kuru fasulye) gibi ürünler yer almaktadır.[71][72]
Coğrafi dağılım
[değiştir | kaynağı değiştir]Karadeniz
[değiştir | kaynağı değiştir]
16. yüzyılda Âşık Mehmed tarafından yazılan ''Menâzıru'l-Avâlim'' adlı esere göre o dönemde Trabzon Sancağında yaşayan Müslümanların ekseriyeti Çepnilerden oluşmaktadır.[53] Giresun ili ve yöresi tarihte Vilayet-i Çepni olarak anılmaktadır. Günümüzde ise Çepniler başta Giresun, Gümüşhane, Ordu, Trabzon, Samsun ve Bayburt olmak üzere çoğunlukla Karadeniz Bölgesi'nde yaşamaktadırlar.[42][73] Karadeniz bölgesinde yaşayan Çepniler çoğunlukla Sünni mezhebine mensuptur.[11] Giresun'un ve Ordu'nun tüm; Trabzon'un Beşikdüzü, Şalpazarı, Tonya, Çaykara; Gümüşhane'nin Kürtün; Rize'nin Merkez, İkizdere, Kalkandere; Samsun'un Canik ilçelerinde yoğun olarak Çepniler yaşamaktadır.[42][74] Bolu Merkez ve Mudurnu ilçesinde de birer tane Çepni köyü bulunmaktadır.[75]
Günümüzde Doğu Karadeniz bölgesinde nüfuslarının 2.000.000 olduğu tahmin edilmektedir.[76]
Batı Anadolu
[değiştir | kaynağı değiştir]Batı Anadolu'da yoğunlukla Balıkesir, Çanakkale, Manisa, İzmir ve Denizli'ye yerleşmişlerdir. Bu bölgedeki Çepniler Alevi mezhebine mensuptur.[11][77] Batı Anadolu Çepnileri bölgeye Halep Vilayetindeki Rumkale Çepnileri'nden ayrılarak gelmiştir.[78] Bursa'nın Mustafakemalpaşa ilçesindeki Taşpınar köy nüfusunu Alevi Çepniler oluşturmaktadır.[79] 16. ve 17. yüzyılda Balıkesir yöresinde, özellikle Giresun adını taşıyan ve 11 vergi nüfuslu küçük bir Çepni köyü ve yüksek sayıda Alevi Çepni bulunmaktaydı.[80]
Güneydoğu Anadolu
[değiştir | kaynağı değiştir]Gaziantep'in Nizip, Yavuzeli, Araban ilçelerinin yerlisi olan Rumkale Çepnileri adında bir Çepni alt grubu bulunmaktadır. Bölgeye ne zaman göç ettikleri kesin olarak bilinmemektedir.[12][51][81] Ayrıca Şanlıurfa'da bulunan Yaslıca beldesi Çepni yerleşimidir.[82][83]
Doğu Anadolu
[değiştir | kaynağı değiştir]Van'da ve Batı Azerbaycan'da Çepni boyundan olduğu öne sürülen Küresünni adında bir grup yaşamaktadır. Küresünnilerin kökeni tartışmalıdır. Osmanlı İmparatorluğu tarafından Kızılbaşlara karşı hizmet etmeleri için bölgeye yerleştirildikleri ve Çepni boyundan geldikleri düşünülmektedir.[84][85]
Orta Asya
[değiştir | kaynağı değiştir]Çepnilerin büyük bir kısmı Anadolu'ya göç etmiştir. Günümüzde Türkmenistan'da Göklenler arasında Çepni, Ata boyu arasında ise Çepi adında alt boylar bulunur. Alili, Hatap ve Hıdırlı boylarının Çepbe; Çovdur (Çavuldur) ve Ersarı boylarının Çepek, Burkazların ise Çepbeje adındaki alt boylarının da göç öncesi Çepnilerle aynı kökenden olma ihtimali vardır.[4] Ayrıca Çepbe biçimindeki bu etnonim, Özbekistan'ın Semerkant bölgesinde de korunmuştur.[86]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]- Canik beylikleri
- Manavlar
- Yörükler
- Ahriyan, Çepnilerin bölgedeki Türk olmayan halklar için kullandıkları hakaret
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Özel
- ^ a b Demir, Necati. "Çepni onun payını doğradı. Karcım ise at tuttu. Damgası: Çepni / Çebni: Anlamı: Bahadır, kahraman, düşman olan her yerde durmayıp savaşan.". Oğuz Kağan Destanı. Ötüken Neşriyat A.Ş. ISBN 978-605-155-446-4. 15 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2024.
- ^ Ndlovu, Sambulo (7 Ağustos 2023). Personal Names and Naming from an Anthropological-Linguistic Perspective (İngilizce). Walter de Gruyter GmbH & Co KG. ISBN 978-3-11-075937-2. 8 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2024.
- ^ "Şecere-i Terakime : Türkmenlerin Soykütüğü". Simurg Kitabevi. Ebülgâzî Bahadir Han. Erişim tarihi: 2025-11-24.
- ^ a b c "Şejere (Türkmeniň nesil daragty)". Soltanşa Atanyýazow (Türkmence). Kitaphana. 1994. 21 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Temmuz 2024.
- ^ Pekin 2024, s. 41.
- ^ "Tufan Gündüz - Çepniler kimdir". Habertürk. 2024. 1 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2024.
- ^ Landreau, Anthony N. (1978). Yörük: The Nomadic Weaving Tradition of the Middle East [Yörük: Ortadoğu'nun Göçebe Dokuma Geleneği] (İngilizce). Carnegie Sanat Müzesi. s. 27. 8 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2024.
- ^ Σαββίδης, Αλέξης Γ Κ (1981). Byzantium in the Near East: Its Relations with the Seljuk Sultanate of Rum in Asia Minor, the Armenians of Cilicia and the Mongols, A.D. C. 1192-1237 (İngilizce). Kentron Vyzantinōn Ereunōn.
- ^ "Divan'u Lugati't Türk Tercümesi". Türk Tarih Kurumu Basımevi (İngilizce). Besim Atalay. Erişim tarihi: 2025-11-22.
- ^ Sümer, Faruk (1992). Çepniler: Anadolu'daki Türk yerleşmesinde önemli rol oynayan bir Oğuz boyu. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. s. 7. ISBN 978-975-498-052-3. 25 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Temmuz 2024.
- ^ a b c d Mutlu, Hüseyin Kahraman (21 Ekim 2019). "Balıkesir Çepnileri ve Ağız Özellikleri". Journal of Turkish Studies. 4 (4. Cilt 3. Sayı): 1577-1605. doi:10.7827/TurkishStudies.744. ISSN 1308-2140. 27 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi27 Temmuz 2024.
- ^ a b Winter, Stefan; Ade, Mafalda (21 Ekim 2019). Aleppo and its Hinterland in the Ottoman Period / Alep et sa province à l’époque ottomane (Fransızca). BRILL. s. 12. ISBN 978-90-04-41400-6. 28 Ağustos 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2024.
- ^ a b c Bozatay, Şeniz ANBARLI (1 Mayıs 2020). "Themes That Provide Cultural Continuity in The Alevi Chepni Community: A Qualitative Research in Balikesir Karamanlar Village". Uluslararası Medeniyet Çalışmaları Dergisi (İngilizce). 5 (1): 1-33. doi:10.26899/inciss.278. ISSN 2548-0146. 1 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi1 Mart 2024.
- ^ Pekin 2024, s. 40.
- ^ Demir 2012, s. 77.
- ^ Tezgör, Dominique Kassab (30 Eylül 2011). "Türkmen of the Çepni tribe played a crucial role in repelling the Trapezuntine attack on the city in 1277, and Ibn Bibi tells us they had been "appointed to defend that land (i.e. Sinop)" (muasitim-i muhafazat-i din diyar).". Sinope : Un État de la Question Après Quinze Ans de Travaux (İngilizce). BRILL. s. 114. ISBN 978-90-04-20653-3. 3 Ağustos 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2024.
- ^ Bryer, Anthony (1975). "Greeks and Türkmens: The Pontic Exception". Dumbarton Oaks Papers. 29: 113-148. doi:10.2307/1291371. ISSN 0070-7546. 1 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi24 Temmuz 2024.
- ^ Holt, Peter Malcolm; Lambton, Ann K. S.; Lewis, Bernard (1978). The Cambridge History of Islam (İngilizce). Cambridge University Press. s. 253. ISBN 978-0-521-21946-4. 3 Ağustos 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2024.
- ^ Emecen, Feridun M. (2018-11-13). "XIV. Asır Doğu Karadeniz Tarihinden Bir Safha: Hacıemiroğulları, Giresun Ve Kuşdoğan Bey İlişkisi Hakkında Neler Biliyoruz?". Karadeniz İncelemeleri Dergisi. 13 (25): 133–144. doi:10.18220/kid.482200. ISSN 2146-4642.
- ^ Fatsa, Mehmet (25 Haziran 2023). Karadeniz'de Zaviyeler: (15-17. Yüzyıl, Çoruh-Kelkit Vadisinin Kuzeyi). Ari Sanat Yayınevi. s. 269. ISBN 978-605-5021-73-3. 12 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2024.
- ^ Demir 2012, s. 87.
- ^ "Tâceddinoğulları". TDV İslâm Ansiklopedisi. 26 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2025-12-04.
- ^ Pekin 2024, s. 15.
- ^ Kayapınar, Prof Dr Ayşe; Emecen, Prof Dr Feridun M.; Gökhan, Prof Dr İlyas; Göde, Prof Dr Kemal; Kayapınar, Prof Dr Levent; Ersan, Prof Dr Mehmet; Şeker, Prof Dr Mehmet; Koca, Prof Dr Salim; Baykara, Prof Dr Tuncer (30 Ekim 2018). İslam Tarihi ve Medeniyeti - 11: Anadolu Beylikleri. ISBN 978-605-7558-41-1. 24 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Temmuz 2024.
- ^ Demir 2012, s. 81.
- ^ Demir 2012, s. 97.
- ^ Demir 2012, s. 98.
- ^ Clavijo, Ruy González de (1 Mart 1406). "In the early afternoon of that day we came to a valley, where they told us that near by had been built a castle now strongly garrisoned by certain Turks, who were of the tribe of the Chapanli, and these being at war with Cabasica his men were stationed holding this valley to keep watch and ward on them". Embassy to Tamerlane, 1403-1406 (İngilizce). s. 120. ISBN 978-0-415-34489-0. 1 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2024.
- ^ Pekin 2024, s. 17.
- ^ Demir 2012, s. 100.
- ^ Güzel, Hasan Celâl; Oğuz, Cem; Karatay, Osman (2002). "Chepni province because a huge Chepni group had settled in the area". The Turks: Middle ages (İngilizce). Yeni Türkiye. ISBN 978-975-6782-57-6. 3 Ağustos 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2024.
- ^ Pekin 2024, s. 19.
- ^ Matthee, Rudi (21 Temmuz 2021). "Chepni (Neferān+Korchiyān) 1,300". The Safavid World (İngilizce). Routledge. ISBN 978-1-000-39289-0. 27 Kasım 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2024.
- ^ Floor, Willem M. (2001). Safavid Government Institutions (İngilizce). Mazda Publishers. ISBN 978-1-56859-135-3. 27 Kasım 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2024.
- ^ a b "Güvenç Abdal Ocağı'nın Tarihsel İnançsal Merkezi: Taşlıca-Şeyh İlyas Zaviyesi ve Vakfı" (PDF). Alevilik Araştırmaları Dergisi, 10. Coşkun Kökel, Serkan Akdağ. 2015.
- ^ Pekin 2024, s. 25.
- ^ a b Meeker, Michael E. (1971). "The Black Sea Turks: Some Aspects of Their Ethnic and Cultural Background". International Journal of Middle East Studies. 2 (4): 318–345. ISSN 0020-7438.
- ^ Umaç, Zeynep Şimşek (31 Aralık 2012). 1691 yılında Arap oymaklarının Urfa, Mardin ve Halep’deki köy ve kervanlara saldırılarını önlemek için buralara yerleştirilen Rakka’da iskân edilen Çepni adlı bir oymağın bulunduğu görülmektedir. Rakka’da iskân edilen oymaklar iskân yerlerinden kaçtıkları belirtilmektedir. 1728 tarihli bir hükümde bu durumdan bahsedilmekte ve “Kantemir Çepnisi” ifadesi kullanılarak bu oymağın Bergama’ya kaçtığı ifade edilmektedir."Balıkesir Çepnilerinde Göçebelik ve İskân İzleri". 15 (28). Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi: 177-188. ISSN 1301-5265. 25 Şubat 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi2 Ekim 2024.
- ^ Pekin 2024, s. 45.
- ^ Aydın, Suavi (2018). The Chepni and Tahtaci Turkmen and also most of the groups belonging to the Qara-kechili tribe that were forcefully settled and became villagers in the 1860s in Anatolia were of Alevi faith"The emergence of Alevism as an ethno-religious identity" (İngilizce). 20 (1). National Identities: 9-29. doi:10.1080/14608944.2016.1244521. ISSN 1460-8944. 25 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi25 Şubat 2024.
- ^ a b "Camel-breeding is for the most part in the hands of the Chetmi or Chepni tribe, which was originally nomadic, but has now largely settled down. This tribe furnishes most of the caravan guides and is found here and there in the districts already mentioned, particularly in a number of villages west of Balıkesir." [Deve yetiştiriciliği büyük ölçüde başlangıçta göçebe olan, ancak şimdi büyük ölçüde yerleşik yaşama geçen Çetmi veya Çepni boyunun elindedir. Bu boy, kervan rehberlerinin çoğunu sağlar ve daha önce bahsedilen bölgelerde, özellikle Balıkesir'in batısındaki köylerde bulunur.]. A Handbook of Asia Minor: Western Asia Minor. September, 1919 (İngilizce). Great Britain Naval Intelligence Division. 1919. s. 116. 11 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Haziran 2024.
- ^ a b c Sümer, Faruk (1993). "Çepni". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Cilt 8. Türkiye Diyanet Vakfı. ss. 269-270. 8 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi8 Haziran 2020.
- ^ Pekin 2024, s. 33.
- ^ Pekin 2024, s. 35.
- ^ "TOPAL OSMAN". TDV İslâm Ansiklopedisi. 29 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Temmuz 2024.
- ^ a b Demir, Neşe (2017). Atatürk’ün Muhafız Kıtaatı (Tez). Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 26 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Temmuz 2024.
- ^ Pekin 2024, s. 36.
- ^ a b Sevinçli, Dr Efdal (1 Haziran 2009). "Özel / Gizli Bir Dil: Çepni Dili". Yaşar Üniversitesi E-Dergisi. 4 (13): 1922-1949. doi:10.19168/jyu.48996. ISSN 1305-970X. 2 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi2 Mart 2024.
- ^ Pekin 2024, s. 92.
- ^ Aksüt, Hamza (2009). "Günümüzde Alevi ve Bektaşi kültürel kimliği ile Bursa, Balıkesir, Manisa, İzmir, Aydın çevresi Çepnilerin yoğun yerleşim alanlarındandır. (...) Çepnilerin Güneydoğu Anadolu yerleşkelerinden birisi Gaziantep Yavuzeli ilçesine bağlı Rumkale çevresi olmuştur. Bölgeye yerleşen Çepnilerin inanç anlayışlarını değiştirmeden tarihsel süreçteki ilk yerleşkeye yakın olacak biçimde Yavuzeli, Araban ve Nizip ilçelerine dağılmışlardır.". Aleviler: Türkiye, İran, İrak, Suriye, Bulgaristan : Araştırma-İnceleme. Yurt Kitap Yayın. ISBN 978-975-9025-61-8.
- ^ a b c d "Rumkale Çepnilerinde Cem". Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi. Emrah Akman. Mart 2022. 16 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi30 Ağustos 2024.
- ^ Melikoff, Irene (Ekim 2011). Kırkların Ceminde. ISBN 978-9944-387-06-4. 27 Kasım 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Temmuz 2024.
- ^ a b Pekin 2024, s. 90.
- ^ a b c d e Samson, Jim (4 Şubat 2021). Black Sea Sketches: Music, Place and People (İngilizce). Routledge. ISBN 978-1-000-34017-4. 27 Kasım 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2024.
- ^ Akat, Abdullah (2006). "Doğu Karadeniz Bölgesindeki Çepniler Ve Çepni Müziği". s.51 Serander Yayınları
- ^ After completing the field work, the herdsmen sometimes come together as a neighborhood, sometimes as a whole village or a few villages, take their weapons, food and kemenche and move to their tribes. Along the way, the otçus, which go to the highland with the kemenche accompaniment, singing songs, horon, shouts, and exploding guns, meet with the families waiting for them on the highland and perform the Kadırga - Otçu festivities."Mythological Foundations of Highland Festivals: The Case of The Kadırga Otcu Festival" (PDF). Istanbul University Press. Mutlu Kaya, Cevdet Yılmaz. 2024. 27 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 25 Kasım 2025.
- ^ Kadırga festivities are a chain of rituals that originated in Central Asia, carried out under the leadership of the Chepni Turks who settled in this region and with the participation of other Turkish tribes. Kadırga/Otçu Festivals are an organization that is seen in rural communities living in different regions and should be kept apart from fairs, feasts or festivals to meet the entertainment and shopping needs. Considering the importance that the local people attach to the festival, the seriousness of the festival, the hierarchical structure within the festival, and the activities before and after the festival, it is obvious that this organization should not be regarded as rural entertainment. Although this festival, which was born in the light of the old belief systems of the Turks, it was reorganized within the Islamic framework and still has mythological rituals that maintain its ties with past beliefs."Mythological Foundations of Highland Festivals: The Case of The Kadırga Otcu Festival" (PDF). Istanbul University Press. Mutlu Kaya, Cevdet Yılmaz. 2024. 27 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 25 Kasım 2025.
- ^ In this sense, the fact that the festival is held on a highland close to the summit, such as Kadırga, indicates the mountain cult belief in the Turks. In addition, the day of the festival is another issue that can be considered as a continuation of holiness. With the selection of Friday as the holly day, the Friday Prayer became a part of the festival, so the religious structure within the organization continued within the Islamic framework."Mythological Foundations of Highland Festivals: The Case of The Kadırga Otcu Festiva" (PDF). Istanbul University Press. Mutlu Kaya, Cevdet Yılmaz. 2024. 27 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 25 Kasım 2025.
- ^ a b Özdemir 2019, s. 301.
- ^ Özdemir 2019, s. 308.
- ^ Özdemir 2019, s. 148.
- ^ Özdemir 2019, s. 304.
- ^ Çelik, Ali (1999). Trabzon-Şalpazarı Çepni kültürü. T.C. Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları. ISBN 978-975-585-095-5. 19 Ağustos 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2024.
- ^ Anahar, Kamil. "600 yıllık moda Ağasar kıyafetleri". Yeni Şafak. 19 Ağustos 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2024.
- ^ "Asırlara meydan okuyan 'Ağasar elbiseleri' yaşatılıyor". Anadolu Ajansı. 19 Ağustos 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2024.
- ^ Metin Yerli, Necati Demir (Ekim 1999). "[PDF] Ordu Yöresi Çepni Kilimleri". Erdem Dergisi. 31 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mayıs 2024.
- ^ Demir 2012, s. 104.
- ^ a b Demir 2012, s. 103.
- ^ Darke, Diana (2011). "Bedrama Kalesi, a castle built by the Genoese who were active traders all along the Black Sea from Seljuk times onwards." [Bedrama Kalesi, Selçuklulardan bu yana Karadeniz'in her yerinde ticaret yapan Cenevizliler tarafından inşa edilmiş bir kaledir.]. Eastern Turkey (İngilizce). Bradt Travel Guides. ISBN 978-1-84162-339-9. 31 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mayıs 2024.
- ^ Fatsa, Mehmet; İltar, Gazanfer (24 Haziran 2023). Hacı Abdullah Halife Tekkesi. Ari Sanat Yayinevi. ISBN 978-605-5021-55-9. 30 Ağustos 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2024.
- ^ a b Dost, Elvan (29 Ağustos 2024). "Kültürel Değişim Bağlamında Trabzon-Şalpazarı Çepni Mutfağı". 8 (14). Near East Historical Review. doi:10.19039/sotod.2018.83. ISSN 2717-6363. 23 Şubat 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi14 Ekim 2024.
- ^ Sarıoğlan, Mehmet; Avcıkurt, Cevdet (20 Temmuz 2024). A Research Towards The Identification of Local Foods Within The Scope of Cultural Heritage: The Case of Edremit Region (İngilizce). Livre de Lyon. s. 18. ISBN 978-2-38236-677-6. 22 Şubat 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2024.
- ^ Çepniler Yavuz Sultan Selim devrinde Trabzon sancağında bilhassa Giresun-Kürtün ve Vakfıkebir arasında yoğun bir şekilde yaşıyorlardı. Bundan dolayı bu yörenin batı kesimine Vilâyet-i Çepni adı verilmişti. Çepniler daha sonraki yüzyıllarda Trabzon’un doğusunda bulunan yerlere göç ederek oralardaki Türk yerleşmesinde önemli bir rol oynadılar. Günümüzde Sürmene, Of ve Rize’nin özellikle merkez nahiyesi ile Karadere ve İkizdere’deki Türkler’in önemli bir kısmını onların torunları meydana getirir. Şimdi bile adı geçen yerlerde Çepni adını taşıyan ailelere rastlanır. Bununla birlikte Çepniler’den bazıları Rize yöresinde de durmayarak Batum’a kadar gitmişlerdir."ÇEPNİ". TDV İslâm Ansiklopedisi. 8 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mart 2024.
- ^ "Güvenç Abdal Ocağı, Güvenç Abdal Kimdir?". Güvenç Abdal Ocağı, Güvenç Abdal Kimdir?. 18 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mayıs 2022.
- ^ "Günümüzde Tokat İlinde Yaşayan Oğuz Boylarının Kültürel Hayatları" (PDF). MUALLÂ UYDU YÜCEL. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ. 2021. 18 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Kasım 2023.
- ^ Pekin 2024.
- ^ Şahin, Halil İbrahim. "The Tradition of Lament Among The Chepni in Balikesir and Female Mourners (Balıkesir Çepnilerinde Ağıt Geleneği ve Ağıtçı Kadınlar)". 25 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi25 Şubat 2024.
- ^ Sümer, Faruk (1992). Çepniler: Anadolu'daki Türk yerleşmesinde önemli rol oynayan bir Oğuz boyu. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. ISBN 978-975-498-052-3. 25 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Temmuz 2024.
- ^ "Taşpınar, Mustafakemalpaşa". Nişanyan Yeradları. 9 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2024.
- ^ Sümer, Faruk (1992). Çepniler: Anadolu'daki Türk yerleşmesinde önemli rol oynayan bir Oğuz boyu. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. s. 120. ISBN 978-975-498-052-3. 22 Şubat 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2024.
- ^ "Gaziantep Çepni Ağzının Türkiye Türkçesi Ana Ağız Gruplarını Belirleyen Özellikler Bakımından Değerlendirilmesi". Şimşek Umaç, Zeynep. Journal of Turkish World Studies. 10 (1). ss. 185-206. 25 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Yaslıca, Şanlıurfa". Nişanyan Yeradları. 9 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2024.
- ^ Halaçoğlu, Yusuf; Projesi, Türkiye'nin Sosyal ve Kültürel Tarihi (2009). Anadolu'da aşiretler, cemaatler, oymaklar, 1453-1650. Türk Tarih Kurumu. ISBN 978-975-16-2162-7.
- ^ Yücebaş, Ferit (23 Ekim 2019). Küresünnileri, Giresunlu veya Kiresunlu olarak tanımlayan Yaşar Kalafat, bu Türkmen-Oğuz toplumunun Azerbaycan’ın söz konusu bölgelerinde yaşadıklarını belirtmektedir. Ona göre Güney Azerbaycan’da genel kanı bu toplumun Karadeniz’in Giresun bölgesinden geldikleri yönündedir. Bunlar Çepni Türklerindendir."Millî Şuurun Sağlam Bir Vesikası: Küresünni Türkleri". 123 (242). Türk Dünyası Araştırmaları: 73-88. ISSN 0255-0644. 31 Ağustos 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi17 Ekim 2024.
- ^ "Kora-Sunni" (İngilizce). Encyclopaedia Iranica. 5 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2024.
- ^ "Атаниязов С. Этнонимы в туркменском языке". www.studmed.ru. 22 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2024.
- Genel
- Pekin, Süleyman (2024). Harşit Havzasında Çepniler. Akademisyen Kitapevi. ISBN 9786253999513.
- Demir, Necati (2012). Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesinde Çepni Türkmenleri ile Güvenç Abdal Ocağı'nın Kuruluşu. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi (63). ss. : 77-110.
- Özdemir, Mehmet (2019). Türk eğlence kültüründe Giresun yayla şenliklerinin yeri: Yapısal ve işlevsel bir çözümleme. Hiper Yayın.