Arap Baharı
 | Bu maddenin daha doğru ve güvenilir bilgi sunması için güncellenmesi gerekmektedir. Daha fazla bilgi için tartışma sayfasına bakınız. (Haziran 2025) (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin) |
| Arap Baharı | |
|---|---|
 Sol üst köşeden saat yönünde: 9 Şubat 2011 tarihinde Mısır'ın Kahire kentindeki Tahrir Meydanı'nda toplanan protestocular; Habib Bourguiba Bulvarı, Tunus, Tunus'ta protestocular, 14 Ocak 2011; Yemen'in San'a kentinde, 3 Şubat 2011 tarihinde Cumhurbaşkanı Ali Abdullah Salih'in istifasını talep eden muhalifler; 29 Nisan 2011 tarihinde Suriye'nin Baniyas kentinde yüzbinlerce kişilik kalabalık | |
| Tarih | 17 Aralık 2010 - Aralık 2012 (~2 yıl) |
| Yer | Kuzey Afrika ve Orta Doğu (ODKA veya Arap dünyası) |
| Sebep | |
| Hedef | |
| Yöntem | |
| Sonuç | Arap Kışı
Ülkelere göre tam sonuçlar
|
| Kayıplar | |
| Ölü | y. 61.000 ölüm |
Arap Baharı (Arapça: الثورات العربية, romanize: ar-rabīʻ al-ʻarabī) veya Birinci Arap Baharı, 2010'ların başında Arap dünyasının çoğuna yayılan bir dizi hükûmet karşıtı protesto, ayaklanma ve silahlı isyandır. Protestolar Tunus'ta yolsuzluk ve ekonomik durgunluğa yanıt olarak başladı,[1][2] daha sonra Libya, Mısır, Yemen, Suriye ve Bahreyn olmak üzere beş ülkeye yayıldı. Büyük isyanlar ve şiddet olayları yaşandı ve bunların sonucunda 2011'de Tunus'ta Zeynel Abidin Bin Ali, Libya'da Muammer Kaddafi, Mısır'da Hüsnü Mübarek ve 2012'de Yemen'de Ali Abdullah Salih devrildi. Fas, Irak, Cezayir, Lübnan, Ürdün, Kuveyt, Umman ve Sudan'da sürekli olarak sokak gösterileri gerçekleşti. Cibuti, Moritanya, Filistin, Suudi Arabistan ve Batı Sahra'da ise küçük çapta protestolar meydana geldi.[3] Arap dünyasında göstericilerin en yaygın sloganlarından biri Eş-şaab yurid ıskat'en-nizam (Arapça: الشعب يريد إسقاط النظام, romanize: Halk rejimi devirmek istiyor) oldu.
İlk devrimler ve protestoların dalgası, 2012'nin ortalarından itibaren azalmaya başladı, çünkü birçok Arap Baharı gösterileri, hükûmet yanlısı milisler, karşı göstericiler ve ordular tarafından şiddetle bastırıldı. Bu saldırılara bazı durumlarda protestocular da şiddetle karşılık verdi. Bu gösterileri, Suriye İç Savaşı,[4][5] IŞİD'in yükselişi,[6] Irak İsyanı ve devamındaki iç savaş,[7] Mısır Krizi, Muhammed Mursi'nin seçilmesi ve görevden alınması,[8] Libya Krizi ve Yemen İç Savaşı takip etti.[9] Büyük petrol zenginliğine ve kalıtsal veraset düzenlemelerine sahip olmayan rejimlerin, rejim değişikliğine uğrama olasılığı daha yüksekti.[10]
Arap Baharı'na verilen ilk tepkinin ardından güç mücadelesi devam etti. Liderler değişip rejimler sorumlu tutulurken, Arap dünyasında iktidar boşlukları ortaya çıktı. Sonunda bu durum, dini elitlerin iktidarı konsolide etme çabaları ile birçok Müslüman çoğunluklu devlette demokrasiyi destekleyen artan bir hareket arasında çekişmeli bir mücadeleye yol açtı. Bu popüler hareketlerin yolsuzluğu sona erdireceği, siyasi katılımı artıracağı ve daha büyük ekonomik eşitlik getireceği yönündeki erken umutlar, Yemen'deki karşı-devrimci hamleler,[11] Bahreyn ve Yemen'deki bölgesel ve uluslararası askeri müdahaleler ile Suriye, Irak, Libya ve Yemen'deki yıkıcı iç savaşların ardından hızla çöktü.[12]
Adlandırma
[değiştir | kaynağı değiştir]Birçok ülke, kuruluş ve alanında uzman kimseler, hareketlerin farklılığı ve sürekli sancılı, çalkantılı değişimi bahar olarak benimsemişlerdir ve bu halk hareketine Arap Baharı demişlerdir.
Arka plan
[değiştir | kaynağı değiştir]Nedenler
[değiştir | kaynağı değiştir]Protestolar, Arap Dünyası'nda başta gelen işsizlik, gıda enflasyonu, siyasi yozlaşma, ifade özgürlüğü, usulsuzlükler ve kötü yaşam koşulları gibi pek çok sorun sonucunda önce Tunus'ta Muhammed Buazizi'nin kendini yakmasıyla başlamıştır. Ardından benzer sorunlar yaşayan ülkelerde domino etkisi göstererek yayılmıştır.
Protestolar, ilk olarak 18 Aralık 2010 tarihinde Tunus'ta başlamış, daha sonra Mısır, Yemen, Cezayir ve Ürdün'e sıçramıştır. Bu ayaklanmalar Tunus ve Mısır'da başarı göstermiş olup, 23 yıldır yönetimde olan Zeynel Abidin Bin Ali ile 30 yıllık yönetici Hüsnü Mübarek'in görevlerini bırakmasıyla sonuçlanmıştır.
Ardından bir domino etkisiyle Orta Doğu ve Kuzey Afrika'nın tamamına yayılmıştır. Ayrıca Arap ülkeleri olmayan İran, Arnavutluk ve Ermenistan'da bile, Arap Baharı'nın etkisiyle küçük çapta olaylar gözlenmiştir.
Genel bakış
[değiştir | kaynağı değiştir]| Ülke | Başlangıç tarihi | Olay şekli | Değişimler | Ölü sayısı | Sonuç |
|---|---|---|---|---|---|
 Tunus
|
17 Aralık 2010 | Muhammed Buazizi'nin kendini yakması, Ülke çapında protesto, kamu alanlarının işgali |
• Zeynel Abidin Bin Ali ve Muhammed Gannuşi ülkeyi terk etti • Politik polis dağıtıldı[13] |
223+[15][16] | Devrilen hükûmet |
 Cezayir
|
28 Aralık 2010 | Büyük protestolar, mitingler | • 19 yıllık olağanüstü hâlin kaldırılması[17][18] | 8[19] | Büyük çapta protestolar |
 Lübnan
|
12 Ocak 2011 | Protestolar, isyancılarla polis arasında çatışmalar | 17[20] | Küçük çapta protesto | |
 Ürdün
|
14 Ocak 2011 | Protesto ve gösteriler | • Kral II.Abdullah başbakan Rifai ve kabinesini dağıttı.[21] | 1[22] | Yenilenen hükûmet |
 Moritanya
|
17 Ocak 2011 | Protestolar[23] | 1[24] | Küçük çapta protesto | |
 Sudan
|
17 Ocak 2011 | Protestolar | • Başkan Bashir 2015 seçimlerine aday olmayacağını açıkladı.[25] | 1[26] | Küçük çapta protesto |
 Umman
|
17 Ocak 2011 | Protestolar | • Sultan Kâbus bin Seyd El Ebu Seyd tarafından ekonomik imtiyazlar verildi;[27][28][29][30]
• Bazı başkanlar kovuldu;[31][32] • Umman'ın meclisine yasama yetkisi verildi[33] |
2–6[34][35][36] | Yenilenen hükûmet |
 Yemen
|
18 Ocak 2011 | Ülke çapında protesto ve gösteriler | • İktidar partisinden bazı milletvekilleri istifa etti;[37] • Devlet başkanı Salih 23 Mayıs'ta dokunulmazlık verilmesi şartı ile istifa etmeyi kabul etti. |
7,000[38] | Yenilenen hükûmet |
 Suudi Arabistan
|
21 Ocak 2011 | Küçük çapta gösteri ve protestolar | • Kral Abdullah tarafından ekonomik imtiyazlar verildi;[39][40] • 2011 yerel seçimlerine sadece erkekler kabul edilecek |
2[kaynak belirtilmeli] | Küçük çapta protestolar, reformlar |
 Mısır
|
25 Ocak 2011 | Ülke çapında protestolar, kamu alanlarının işgali, devlet ve polis binalarının yakılması, hapishane baskınları gerçekleşti. En son Mısır ordusu, hükûmeti devirerek halka iki kez silahlı saldırı düzenledi. | • Hüsnü Mübarek ve Ahmet Şefik'in istifası;[41] • Silahlı kuvvetler gücü ele aldı;[42] • Parlamento dağıtıldı ve konsey askıya alındı;[43] • Devlet Güvenlik Soruşturma Servisi kapatıldı;[44] • İktidar partisi dağıtıldı[45] |
875 [46] | Devrilen hükûmet |
 Suriye
|
26 Ocak 2011 | Ülke çapında protestolar, devlet binalarına saldırı, silahlı çatışmalar | • Siyasi suçlular serbest bırakıldı;[47][48] • Olağanüstü hâl sona erdi; • Bölgesel valiler kovuldu;[49][50] |
470.000[54] | Devrilen hükûmet |
 Cibuti
|
28 Ocak 2011 | Küçük protestolar, kamu alanı işgalleri | • Muhalif liderler tutuklandı • Uluslararası gözlemciler sınır dışı edildi[55] |
2[56] | Küçük çaplı protestolar |
 Fas
|
30 Ocak 2011 | Protestolar,[57] mülkiyete zararlar[58] | • Kral Muhammet VI tarafından ekonomik imtiyazlar verildi;[59]
• Referandum kararlaştırıldı; |
7[62] (2 kişi ölümüne dövüldü)[63] | Büyük çapta protestolar |
 Irak
|
10 Şubat 2011 | Büyük protestolar; isyanlar; devlet binalarına saldırı[64] | • Başbakan Maliki seçimlere aday olmayacağını açıkladı;[65] • Valiler ve yerel yöneticiler istifa etti[66] |
35[67] | Büyük çapta protestolar |
 Bahreyn
|
14 Şubat 2011 | Büyük protestolar, kamu alanlarının işgali | • Kral Hamad ibn Isa Al Khalifa tarafından ekonomik imtiyazlar verildi;[68] • Politik suçlular serbest bırakıldı;[69] • Bazı başkanlar kovuldu;[70] |
51 [71] | Büyük çapta protestolar |
 İran
|
14 Şubat 2011 | Büyük protestolar | • Muhalif liderler tutuklandı | 3[72][73][74] | Büyük çapta protestolar |
 Libya
|
17 Şubat 2011 | Ülke çapında protestolar, silahlı çatışmalar, şehirlerin işgali | • Muhalifler ülkenin yönetimini ele geçirdi [75][76][77]
• Geçici Ulusal Konsey kuruldu[78][79]
|
25,000–30,000[81][82][83][84]
|
Devrilen hükûmet |
 Kuveyt
|
18 Şubat 2011 | Protestolar, polis ve Bedeviler arasında çatışmalar | • Kabine istifa etti [85] | 0[86] | Yenilenen hükûmet |
 Batı Sahra
|
20 Şubat 2011 | Protestolar[87][88][89] | 1[90] | Küçük çaplı protestolar | |
| Toplam ölüm: | +500,000 (devam ediyor) |
Büyük Çaplı Olaylar
[değiştir | kaynağı değiştir]Tunus
[değiştir | kaynağı değiştir]Yasemin Devrimi Tunus'un birçok şehrinde gerçekleşen protestolardır. Protestocuların hedef aldığı başlıca konular işsizlik, gıda enflasyonu, siyasi yozlaşma,[91] ifade özgürlüğü[92] ve kötü yaşam koşulları olmakla beraber 23 yıldır ülkeyi yöneten Zeynel Abidin Bin Ali'nin başkanlığı bırakıp 14 Ocak 2011'de ülkeden kaçmasıyla sonuçlanan olaylar bütünüdür.[93] Kasım 2010'da, meyve sebze satıcısı olan işsiz bir üniversite mezununun, satış arabasına polisin el koymasından sonra kendini ateşe vermesi ile başlayan protestolar [94] Tunus'ta son 30 yıldır yaşanan sosyal ve siyasal olayların en dramatik dalgalarından biriydi [95][96] ve yaralanmalar ve hayat kayıpları ile sonuçlandı.
Mısır
[değiştir | kaynağı değiştir]2010-2011 Yasemin Devrimi'nin öncülüğünde 25 Ocak 2011'den beri Mısır'da devam eden, halkı mevcut yönetime karşı seferber olmaya çağıran sokak gösterileri, protestolar ve sivil itaatsizliklerin bütünüdür. Gösteriler ve isyanların polis şiddeti, olağanüstü hâl, işsizlik, asgari ücretleri azaltma isteği, barınma eksikliği, yiyecek sıkıntısı, yolsuzluklar, ifade özgürlüğünün kısıtlanması ve kötü hayat koşulları üzerine başladığı rapor edildi.[97] 11 Şubat 2011 tarihinde Mısır cumhurbaşkanı Hüsnü Mübarek gösteriler nedeniyle istifa etti.
2012 Mısır cumhurbaşkanlığı seçiminden galip çıkan Muhammed Mursi, ülkede tekrar diktatörlük sağlamakla suçlandı. Halkın bir bölümü kendi arasında ona Yeni Firavun şeklinde hitap etmeye başladı. Mısır'da Mursi karşıtı gösteriler başladı. Mısır ordusu ise müdahale sinyali verdi. 3 Temmuz 2013 tarihinde Mısır Silahlı Kuvvetlerinin müdahalesi ile birlikte Muhammed Mursi baştan indirildi. Bunun üzerine ihvan hareketleri başladı ve 16 Mayıs 2015 günü idam cezasına çarptırıldı.
Libya
[değiştir | kaynağı değiştir]Bir Kuzey Afrika ülkesi olan Libya'da hükûmet ve Muammer Kaddafi karşıtı gösterilerle başlamış ve daha sonrasında gerçek anlamıyla bir iç savaşa dönüşmüş ayaklanmalar bütünüdür. Protestolar 15 Şubat 2011 tarihinde başlamış, iç savaş Sirte'nin düşmesi ve Muammer Kaddafi'nin öldürülmesiyle 20 Ekim 2011 tarihinde sona ermiştir. Medyaya göre olaylar halkın 2010-2011 yılı boyunca Arap dünyasını saran protestoların bir ayağı olan 2011 Mısır Devrimi'nden esinlenmesi sonucu başlamıştır.[98]
18 Şubat 2011 tarihinde göstericiler, Libya'nın ikinci büyük şehri Bingazi'nin kontrolünü bazı polis ve askerlerin de desteğiyle ele geçirmişlerdir. Bunun üzerine hükûmet Bingazi'de yaşayan ve rejimin destekçisi seçilmiş askerî birlikleri yollamıştır.[99] Ülke, Ulusal Geçici Konsey (UGK) ve Libya Sosyalist Halk Cemahiriyesi olarak ikiye ayrılmıştır. 20-28 Ağustos tarihlerinde Trablus Muharebesi sonucu başkent Trablus UGK kontrolüne geçmiş, UGK yüzden fazla ülke tarafından tanınmıştır. 20 Ekim 2011 günü Muammer Kaddafi'nin memleketi Sirte'nin düşmesiyle Muammer Kaddafi öldürülmüş, iç savaş kesin UGK zaferiyle sona ermiştir.
Yemen
[değiştir | kaynağı değiştir]Ayaklanmada yüzbinlerce insan sokaklara dökülmüştür. Ülke genelindeki silahlı gruplar, iç savaşı andırırcasına hükûmet güçleri ile çatışmaktadır. Halkın Mısır Devrimi ve Tunus'ta gerçekleşen Yasemin Devrimi'nden esinlenerek yaptığı isyanda bazı adımlar atılmış ve ilerlemeler kaydedilmiştir. Ülke genelindeki aşiretlerin oluşturduğu Yemen Aşiretleri İttifakı'na bağlı militanlar bazı kasaba ve semtleri kontrolü altına almıştır. Şii ve Sünni gerilimi, Güney Yemen Hareketi'nin bu ayaklanmadan fırsat sağlayarak saldırılar yapması ülkeyi kaosa sürüklemiştir.
Suriye
[değiştir | kaynağı değiştir]Suriye'deki olaylar, ilk olarak Dera'da, 15 Mart 2011 tarihinde başlamıştır. Arap Baharı'nın etkisiyle devrilen diktatörlerin ülkelerinden ilham alan Beşşar Esad karşıtı muhalifler, silahlanarak topyekûn çatışmaya girmiştir. Olayların 15 Mart 2011 tarihinde başladığı kabul edilir. Suriye muhalefeti, devlet başkanı Beşşar Esad rejimini devirmek ve kendi ifadeleriyle Özgür Suriye devletini kurmak için silahlı isyana başlamışlardır. Her iki taraf da dışarıdan askeri ve ekonomik destek almıştır. 8 Aralık 2024 tarihinde muhaliflerin Şam'a girmesiyle Beşşar Esad rejimi yıkılmıştır.
Bahreyn
[değiştir | kaynağı değiştir]14 Şubat 2011'de Arap Baharı'nın etkisiyle patlak veren halk isyanıdır. Halk, özgürlük ve eşitlik talebiyle sokaklarda protestolara başlamıştır. Hükûmet güçleri olaylara müdahale etmiştir. Körfez İşbirliği Konseyi de Bahreyn'e Yarımada Kalkan Gücü adlı güvenlik kuvvetinden göndermiştir. Bazı çevreler, protestoların daha çok Şii-Sünni çatışmalarına döndüğünü belirtmiştir. Ülkede İran - Suudi Arabistan, nüfuz çakışması yaşanmaktadır.
Küçük Çaplı Olaylar
[değiştir | kaynağı değiştir]Cezayir
[değiştir | kaynağı değiştir]Cezayir'de 2010'un aralık ayından beri devam eden protesto gösterileridir. Göstericiler tarafından gösterilen sebepler, işsizlik, gıda enflasyonu, evsizlik, usulsuzlük, ifade özgürlüğü ve kötü yaşam koşullarıdır. Daha önceki yıllarda yerel gösteriler sıkça yapılmış olsa da, tüm ülke çapında eşzamanlı gösteriler 2011'in ocak ayında patlak verdi. Bunlar hükûmetin gıda fiyatlarını düşürmesiyle bastırıldı; fakat daha sonra çoğunlukla hükûmet binalarının önünde gerçekleşen kendini yakma eylemleri başladı. Muhalefet partileri 1992'deki darbeden beri olağanüstü hal bulunan Cezayir hükûmetinden izin almadan yasadışı nitelikte gösteriler düzenlemeye başladı. Gösterilerde üç kişi öldü, 420 kişi yaralandı.[100]
Fas
[değiştir | kaynağı değiştir]Huzistan Eyaleti
[değiştir | kaynağı değiştir]Irak
[değiştir | kaynağı değiştir]Irak'ta Irak Savaşı'nın başladığı 2003 yılından beri süren şiddetin ortasında gerçekleşen 2010-2011 Arap dünyası protestolarının bir parçası olan protesto gösterileri. Gösterilerde 6 kişi öldü, 140 kişi yaralandı.
İran
[değiştir | kaynağı değiştir]İslamcıları rahatsız eden çıplak resimlerini yayınlayan Mısırlı blog yazarı Aliye Macide el-Mehdi'nin jestinden sonra, İran Komünist-İşçi Partisi Siyasal Bürosu üyesi Meryem Namazi, Şubat 2012'de FEMEN grubundan Ukraynalı Alena Alena ile birlikte çıplak kadın eylemcilerin resimlerini içeren bir takvim başlattı.[101]
İsrail Sınırı
[değiştir | kaynağı değiştir]İsrail sınırında olan protestolardır. Hem müslüman araplar, hem de işsizliği bahane eden Yahudi İsrailliler gösteriler düzenlemiştir.
Kuveyt
[değiştir | kaynağı değiştir]Lübnan
[değiştir | kaynağı değiştir]Sudan
[değiştir | kaynağı değiştir]Suudi Arabistan
[değiştir | kaynağı değiştir]2011 yılında başlamış protestolardır. Göstericiler, reform talebiyle protesto yürüyüşleri ve mitingleri düzenlemiştir. Kadınlar ise yine reform talebiyle "sürücülük" istemişlerdir.
Umman
[değiştir | kaynağı değiştir]Ürdün
[değiştir | kaynağı değiştir]16 Aralık'ta başlayan Tunus ayaklanmasından sonra Ürdün'de düzenlenen protesto gösterileri. Ürdün'ün bütçe açığı bu yıl içinde 2 milyar Dolara yükselmiş durumda. 2010 Aralık ayında enflasyon 1.5'ten 6.1'e yükseldi ve işsizlik seviyesi %25 ile %30 arasında değişmekte. Halk ayrıca devleti işçi sınıfını ağır vergiler yoluyla fakirleştirmekle suçluyor. Bunun dışında parlamentonun göstermelik olduğu halk tarafından savunulmakta.[102]
Etkileri
[değiştir | kaynağı değiştir]
Arap Bahar'nın etkisi, Büyük Arap Baharı veya Genişlemiş Arap Baharı. 2010 yılında Tunus'ta çıkan olaylar sonrası tüm Arap dünyasına yayılan Arap Baharı'nın, Arap ülkesi olmayan ülkeler (ya da dünya genelindeki ülkeler) üzerindeki siyasi ve toplumsal etkisi.
Arap Baharı; Orta Doğu, Kuzey Afrika ve Yakın Doğu'yu etkisi altına almıştır. Ancak diğer ülkelerdeki halklar bu olaylardan ilham alarak benzer eylemlere soyunmuşlardır. Birçok ülkede halk, yönetimi bu bahardan ilham alarak protesto etmiştir. Bunun sonucunda Arap Baharı'nın etkisi, Avrupa, Kuzey Amerika, Güney Amerika, Afrika ve Asya kıtasına yayılmıştır.
Arap Baharı'nın etkisi, diğer ülkelerdeki var olan protestolar ile birleşmiş ve küresel bir alana yayılarak etkisini toplumsal ve siyasi olarak hissettirmiştir.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Peddler's martyrdom launched Tunisia's revolution". Reuters. 19 Ocak 2011. 6 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2024.
- ^ "Uprisings in the region and ignored indicators". Payvand. 25 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2011.
- ^ Ruthven, Malise (23 Haziran 2016). "How to Understand ISIS". New York Review of Books. 63 (11). 7 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi12 Haziran 2016.
- ^ Karber, Phil (18 Haziran 2012). Fear and Faith in Paradise. Rowman & Littlefield Publishers. ISBN 978-1-4422-1479-8. 28 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2014.
- ^ "Arab Winter". America. 28 Aralık 2012. 26 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2014.
- ^ Al-Marashi, Ibrahim (2017), "Iraq and the Arab Spring: From Protests to the Rise of ISIS", The Arab Spring, 2, Routledge, ss. 147-164, doi:10.4324/9780429494581-8, ISBN 978-0-429-49458-1, 6 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi6 Ağustos 2023
- ^ "Analysis: Arab Winter is coming to Baghdad". The Jerusalem Post. 24 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2014.
- ^ "Egypt and Tunisia's new 'Arab winter'". Euro news. 8 Şubat 2013. 22 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2014.
- ^ "Yemen's Arab winter". Middle East Eye. 24 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2014.
- ^ "Tracking the "Arab Spring": Why the Modest Harvest?". Journal of Democracy (İngilizce). 7 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2019.
- ^ Filkins, Dexter (2 Nisan 2018). "A Saudi Prince's Quest to Remake the Middle East". The New Yorker (İngilizce). 9 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi9 Mayıs 2018.
- ^ Hassan, Islam; Dyer, Paul (2017). "The State of Middle Eastern Youth". The Muslim World. 107 (1): 3-12. doi:10.1111/muwo.12175. ISSN 0027-4909. 3 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi6 Şubat 2017.
- ^ "Tunisia forms national unity government amid unrest". BBC News. 17 Ocak 2011. 12 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2011.
- ^ Al-Jazeera English (9 Mart 2011). "Tunisia dissolves Ben Ali party". 30 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Mart 2011.
- ^ "Tunisia protests against Ben Ali left 200 dead, says UN". BBC News. 1 Şubat 2011. 23 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2011.
- ^ "4 dead in Tunisia after renewed violence". CTV News. 27 Şubat 2011. 28 Şubat 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2011.
- ^ "Algeria's state of emergency is officially lifted". Bloomberg L.P. 24 Şubat 2011. 6 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2011.
- ^ "Algeria repeals emergency law - Middle East". Al Jazeera English. 23 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2011.
- ^ "Obama Poised to Step Up Criticism of Mubarak If Crackdown Is Intensified - Bloomberg". 2 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2011.
- ^ "Calm returns to Lebanon after days of protests over Hezbollah power play". 29 Ocak 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2011.
- ^ "King Abdullah II of Jordan sacks government amid street protests". The Telegraph. 1 Şubat 2011. 2 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2011.
- ^ "Jordan protest turns violent". 13 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2011.
- ^ By Mohamed Yahya Abdel Wedoud, For CNN. "'Facebook generation' continues Mauritania protests". Cnn.com. 27 Şubat 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2011.
- ^ "Mauritania's Bouazizi died today". 13 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2011.
- ^ Sudan's Bashir will not stand in next election: party official 21 Şubat 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., AFP, 21 February 2011.
- ^ "Sudanese student dies after protests-activists". 9 Şubat 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2011.
- ^ "Oman ups minimum monthly wages to $520 for nationals, Oman Economy - Maktoob News". En.news.maktoob.com. 14 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2011.
- ^ "Sit-in in Sohar town forces hypermarkets to close down". gulfnews. 23 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2011.
- ^ "Oman takes measures to address public grievances". Khaleejtimes.com. 27 Şubat 2011. 12 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2011.
- ^ (AFP) – 1 day ago. "AFP: Oman boosts student benefits". Google.com. 26 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2011.
- ^ "Oman shuffles cabinet amid protests - Middle East". Al Jazeera English. 29 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2011.
- ^ Al-Jazeera English (5 Mart 2011). "Oman's ruler dismisses ministers". 5 Mart 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2011.
- ^ "Oman's Sultan Granting Lawmaking Powers to Councils | Middle East | English". 12 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2011.
- ^ Surk, Barbara. "The Canadian Press: Police in Oman fire tear gas, rubber bullets at protesters seeking political reform; 1 killed". Google.com. 3 Mart 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2011.
- ^ "Deaths in Oman protests - Middle East". Al Jazeera English. 29 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2011.
- ^ "Oman clashes: Two killed during protests in Gulf state". BBC News. 8 Şubat 2011. 21 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2011.
- ^ Yemen MPs resign over violence 5 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Al Jazeera, 23 February 2011.
- ^ BM: Yemenlilerin yarısından fazlası temel gıdalardan mahrum. 8 Mart 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Erişim Tarihi: 08.03.2017
- ^ "Saudi King Boosts Spending, Returns to Country". Voice of America. 23 Şubat 2011. 9 Mart 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2011.
- ^ "King's order to benefit 180,000 temporary employees". Arab News. 28 Şubat 2011. 2 Mart 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Şubat 2011.
- ^ "Egypt's prime minsiter quits, new govt soon-army". Forexyard.com. 23 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2011.
- ^ Egypt's Mubarak Steps Down; Military Takes Over 15 Şubat 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Wall Street Journal, 11 February 2011.
- ^ Reuters (29 Kasım 2010). "Egypt's military moves to dissolve parliament, suspend constitution". Haaretz. 15 Şubat 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Şubat 2011.
- ^ "Egyptian state security disbanded". Al Jazeera. 15 Mart 2011. 16 Mart 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2011.
- ^ Egypt dissolves former ruling party http://english.aljazeera.net/news/middleeast/2011/04/2011416125051889315.html 19 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ "846 killed in Egypt uprising". 20 Nisan 2011. 23 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Nisan 2011.
- ^ "Syrian activist Haitham al-Maleh freed under amnesty". BBC News. 16 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2011.
- ^ "Syria frees 80-year-old former judge in amnesty". Reuters. 14 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2011.
- ^ "Unrest continues in Syria". Al Bawaba. 23 Mart 2011. 30 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2011.
- ^ "Assad attempts to appease minority Kurds". Al Jazeera. 8 Nisan 2011. 6 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Nisan 2011.
- ^ "Syrian army 'attacks protest city of Deraa'". bbc.co.uk. 2011. 26 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2011.
- ^ "Syria protests: Security forces shoot at mourners". BBC News. 8 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2011.
- ^ "Syrian cabinet resigns amid unrest". 29 Mart 2011. 15 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2011.
- ^ Report on Syria conflict finds 11.5% of population killed or injured. 30 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Erişim tarihi: 08.03.2017
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 23 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2011.
- ^ "Mass arrests stopped further Djibouti protests". 5 Mart 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2011.
- ^ Abend, Lisa. "Protests in Morocco: Just Don't Call It a Revolution". TIME. 29 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2011.
- ^ Region's Protests Spread to Morocco 26 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Wall Street Journal, 20 February 2011.
- ^ Moroccan king to make reforms with constitutional body 23 Şubat 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Middle East Online, 22 February 2011;
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 25 Mart 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2011.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 30 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2011.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 23 Şubat 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2011.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 13 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2011.
- ^ Iraqis protest in Kurdish region, capital 24 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Reuters, 19 February 2011.
- ^ Iraqi prime minister won't run for third term 9 Şubat 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., msnbc.com, 5 February 2001.
- ^ Governor of third Iraqi province quits over protests 4 Mart 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Gulf Today, 27 February 2011.
- ^ McCrummen, Stephanie (26 Şubat 2011). "Iraq 'Day of Rage' protests followed by detentions, beatings". The Washington Post. 29 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2011.
- ^ Bahrain's king gives out cash ahead of protests 16 Şubat 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Reuters, 11 February 2011.
- ^ Bahrain's king to free political prisoners as protests continue 30 Mayıs 2012 tarihinde Archive.is sitesinde arşivlendi, Monsters and Critics, 22 February 2011.
- ^ Bahrain sacks ministers amid protests 1 Mart 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Press TV, 26 February 2011.
- ^ 31 protestors killed,[1] 18 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. four policemen killed,[2] 15 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.[3] 1 Saudi soldier killed,[4] 20 Mart 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. total of 36 people reported killed
- ^ "Iran protests see reinvigorated activists take to the streets in thousands". The Guardian. 14 Şubat 2011. 15 Şubat 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2011.
- ^ Farnaz Fassihi (21 Şubat 2011). "Iran's Forces Battle Protests Nationwide". Wall Street Journal. 22 Şubat 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2011.
- ^ Farangis Najibullah (22 Şubat 2011). "Iranian Students Say The Number Of Arrests Show Regime Is Nervous". Radio Free Europe/Radio Liberty. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2011.
- ^ "Witnesses: Libya army says Benghazi 'liberated' from pro-Ghadafi forces". Haaretz. 20 Şubat 2011. 22 Şubat 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2011.
- ^ "Libyan opposition reportedly seizes city of Misurata". Los Angeles Times. 23 Şubat 2011. 24 Şubat 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2011.
- ^ "Libyan opposition reportedly seizes key western city". Los Angele Times. 23 Şubat 2011. 24 Şubat 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2011.
- ^ "Libya opposition forms council, reject Gaddafi talks". World Bulletin. 27 Şubat 2011. 24 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2011.
- ^ "Ferocious battles in Libya as national council meets for first time". 6 Mart 2011. 6 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2011.
- ^ "Libya: Coalition launches attacks". BBC News. 29 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2011.
- ^ Staff writer (2 Mart 2011). "RT News Line, March 2". RT. 11 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2011.
- ^ "Libya death toll 'reaches 10,000'". Al Jazeera English. 19 Nisan 2011. 13 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2011.
- ^ "Libya death toll 'reaches 10,000'". Al Jazeera. 19 Nisan 2011. 13 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2011.
- ^ "US: Libya death toll could be as high as 30,000". Forbes. 27 Nisan 2011. 1 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2011.
- ^ "Kuwait ministers resign, news agency says". CNN. 31 Mart 2011. 19 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2011.
- ^ "30 wounded in Kuwait protests on Friday". MSN. 10 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2011.
- ^ "Protests in Western Sahara against Moroccan violence | RFI". 22 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2011.
- ^ "Jiménez saluda que las manifestaciones en Marruecos han sido "pacíficas"". Europapress.es. 20 Şubat 2011. 19 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2011.
- ^ Peaceful Western Sahara anti-government protests 9 Mart 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Afrol News, 5 March 2011
- ^ "Donald Payne Expresses Concern over Killing of 14 -year-old Boy in Western Sahara by Moroccan Soldiers". 29 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2011.
- ^ Spencer, Richard. "Tunisia riots: Reform or be overthrown, US tells Arab states amid fresh riots". Telegraph. 28 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ocak 2011.
- ^ Ryan, Yasmine. "Tunisia's bitter cyberwar". Al Jazeera English. 31 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ocak 2011.
- ^ Wyre Davies (15 Aralık 2010). "BBC News - Tunisia: President Zine al-Abidine Ben Ali forced out". Bbc.co.uk. 3 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ocak 2011.
- ^ Tunisia suicide protester Mohammed Bouazizi dies 24 Ocak 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., BBC, January 5, 2011.
- ^ "Tunisia's Protest Wave: Where It Comes From and What It Means for Ben Ali | The Middle East Channel". Mideast.foreignpolicy.com. 3 Ocak 2011. 15 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ocak 2011.
- ^ Borger, Julian (29 Aralık 2010). "Tunisian president vows to punish rioters after worst unrest in a decade". The Guardian. 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Aralık 2010.
- ^ Jailan Zayan (25 Ocak 2011). "AFP – Egypt braces for nationwide protests". AFP. 18 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ocak 2011.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 10 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2012.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 23 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2012.
- ^ "Egyptian Protests Inspired by Tunisia Leave Three Dead". Bloomberg. 26 Ocak 2011. 12 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2011.
- ^ Girard, Quentin (7 Mart 2012). "Nues pour la révolution" (Fransızca). Libération Next. 21 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mart 2019.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 4 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2012.
