Suriye devrimi
| Suriye devrimi | |||
|---|---|---|---|
| Arap Baharı, Arap Kışı ve Orta Doğu krizi'nin bir parçası | |||
 18 Nisan 2011'de Humus'ta Suriye hükümetine karşı gösteri
| |||
| Tarih | 15 Mart 2011 – 8 Aralık 2024 (13 yıl, 8 ay, 2 hafta ve 2 gün) | ||
| Yer | Baasçı Suriye | ||
| Sebep |
| ||
| Hedef | |||
| Yöntem |
| ||
| Sonuç | Suriye muhalefeti zaferi
| ||
| Taraflar | |||
| |||
| Öne çıkan kişiler | |||
| Kayıplar | |||
| Ölü | 1,800[12]–2,154[13] muhalif barışçıl protestocu öldürüldü. 219,223–306,887+ sivil öldürüldü. (%88'i Esed rejimi güçleri ve müttefikleri tarafından öldürüldü.)[14][15][16] Sivil ve silahlı toplam ölüm sayısı: 580,000[17]–617,910+[14] | ||
| Tutuklu | 12.617'den fazla muhalif barışçıl protestocu tutuklandı; 3.000'i zorla kaybedildi (28 Temmuz 2011'e kadar)[18] | ||
| Yerinden edilme | 6,7 milyon sivil yurtiçinde yerinden edildi. 6,6 milyon sivil diğer ülkelere iltica etti.[19] | ||
.svg){kind=small}
Suriye devrimi, 2011'den 2024'e kadar süren ve Baas rejiminin şiddetli tepkisiyle sonuçlanan bir dizi kitlesel protesto ve sivil ayaklanma ve silahlı isyandır.[20][21] Arap dünyasındaki Arap Baharı olarak bilinen devrimci dalganın bir parçasıydı. Onlarca yıllık Esed ailesi iktidarının sona ermesini talep eden devrim, Ocak 2011'de küçük gösteriler olarak başladı ve Mart ayında ülke çapında büyük protestolara dönüştü. Ayaklanma, Başkan Beşşar Esed'in Baas diktatörlüğüne karşı düzenlenen kitlesel protestolar, polis ve askerî şiddet, kitlesel tutuklamalar ve yüz binlerce kişinin ölümüne ve on binlerce kişinin yaralanmasına neden olan acımasız bir baskıyla karşılık buldu.[22][23][24][25]
Esed'in protestoları baskı, sansür ve tavizlerle bastırma girişimlerine rağmen, kitlesel protestolar Nisan ayı sonuna doğru tam teşekküllü bir devrime dönüştü. Baas hükûmeti kara birliklerini ve hava kuvvetlerini konuşlandırarak isyancılarla savaşmalarını emretti. Rejimin protestoculara ve sivillere karşı geniş çaplı şiddet kullanması, uluslararası alanda Esed hükûmetinin kınanmasına ve protestoculara destek verilmesine yol açtı. Askerler arasındaki hoşnutsuzluk Suriye Arap Ordusu'ndan kitlesel firarlara yol açarken, halk ülke genelinde muhalif milisler oluşturmaya başladı ve devrimi kademeli olarak bir iç ayaklanmadan silahlı bir isyana ve daha sonra tam ölçekli bir iç savaşa dönüştürdü. Özgür Suriye Ordusu, 29 Temmuz 2011'de kuruldu ve silahlı bir ayaklanmanın başlangıcını işaret etti.
Suriye'deki ayaklanma Ekim-Aralık 2011'de ilerledikçe, hükûmete karşı protestolar aynı anda kuzey, güney ve batı Suriye'de güçlendi. Ayaklanmalar, on binlerce kişinin ölümüne ve yüz binlerce kişinin ölümüne yol açan büyük çaplı baskılarla bastırıldı ve bu durum ülke genelinde birçok kişiyi öfkelendirdi. Rejim ayrıca protestoculara saldırmak için mezhepçi Şebbiha ölüm mangaları konuşlandırdı. Öğrenciler ve gençlerin protestoları ve devrimci faaliyetleri, sert baskılara rağmen devam etti. Muhalif milisler 2012 boyunca geniş toprak parçalarını ele geçirmeye başlayınca, Birleşmiş Milletler Haziran 2012'de Suriye'deki çatışmaların resmen iç savaş niteliğinde olduğunu ilan etti.
Eşi benzeri görülmemiş şiddet, küresel bir tepkiye yol açtı ve Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Konseyi (BMİHK) 29 Nisan'da acil bir oturum düzenleyerek Suriye'deki vahşetin boyutunu araştırmak üzere bir bilgi toplama heyeti görevlendirdi. Komisyon tarafından yapılan soruşturma, Suriye Arap Ordusu, gizli polisi ve Baasçı paramiliterlerin katliamlar, zorla kaybetmeler, yargısız infazlar, göstermelik davalar, işkence, suikastlar ve hastanelerden şüphelilerin kaçırılması ve zulüm edilmesi gibi eylemlerde bulunduğu ve bunların hükûmet tarafından resmi bir "vur-öldür" politikasıyla gerçekleştirildiği sonucuna vardı. 18 Ağustos'ta yayınlanan BMİHK raporunda, vahşetin insanlığa karşı suçlar kapsamında olduğu belirtildi ve Yüksek Komiser Navi Pillai, [[Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi] üyelerini Esed'i Uluslararası Ceza Mahkemesi'nde yargılamaya çağırdı. BM İnsan Hakları Konseyi'nin 22 Ağustos'ta düzenlediği ikinci acil durum oturumunda, Esed hükûmetinin vahşeti kınandı ve tüm askeri operasyonların ve Suriye liderliğindeki siyasi sürece katılımın derhal durdurulması çağrısında bulunuldu. Çok sayıda ülke Esed'in istifasını talep etti.
Devrimin başlamasından 13 yıl sonra, Esed rejimi bir dizi isyancı saldırısının ardından 2024'te düştü. Suriye devrimi, Esed rejiminin Aralık 2024'te Moskova'ya kaçmasının ardından devrilmesini sağlama ana hedefine ulaştı. Şam'ın düşüşü, Suriye Başbakanı Muhammed Gazi el-Celali'nin iktidarı devrimcilere devretmesiyle ve devrimcilerin Suriye geçiş hükûmetini kurmasıyla Esed rejiminin sonu oldu.
Arka plan
[değiştir | kaynağı değiştir]Arap Baharı'nın başlangıcında, Baasçı Suriye Arap Dünyası'ndaki en kısıtlayıcı polis devleti olarak görülüyordu. Sivillerin, bağımsız gazetecilerin ve diğer yetkisiz kişilerin hareketleri konusunda sıkı bir düzenleme sistemi vardı. Sınır Tanımayan Gazeteciler, 2010 Basın Özgürlüğü Endeksi'nde Suriye'yi 6. en kötü ülke olarak listeledi.[26][27] Suriye'deki ayaklanma Mart 2011 ortasında başlamadan önce, Arap dünyasına yayılan isyan dalgası göz önüne alındığında protestolar nispeten mütevazıydı. Mart 2011'e kadar, Suriye onlarca yıl boyunca yüzeysel olarak sakin kalmıştı; bu büyük ölçüde halkın gizli polisin eleştirel vatandaşları tutuklamasından korkması nedeniyleydi.[28] Baas yönetimine karşı son direniş, 40.000'den fazla sivilin öldürüldüğü 1982 Hama Katliamında ezildi.
Suriye'de 2007 cumhurbaşkanlığı seçimlerini ilan edilen oyların %99,82'sini alarak kazandıktan sonra Beşşar Esed, Suriye'deki siyasi ve kültürel baskıyı daha da yoğunlaştıran çok sayıda önlem aldı.[29] Esed hükûmeti, Suriye'de yaşayan çok sayıda muhalif, aydın, yazar ve sanatçıya yönelik seyahat yasaklarını genişletti; bu kişilerin ve ailelerinin yurt dışına seyahat etmesini engelledi. Eylül 2010'da The Economist gazetesi, Suriye hükûmetini seyahat yasakları uygulayan ve insanların serbest dolaşımını kısıtlayan "Arap devletleri arasında en kötü suçlu" olarak nitelendirdi. 2010 yılında Suriye'de 400'den fazla kişinin Esed rejiminin seyahat yasakları nedeniyle kısıtlandığı bildirildi.[30] Bu dönemde Esed hükûmeti, İnternet sansürünü sıkılaştırmanın yanı sıra çok sayıda gazeteciyi tutukladı ve bağımsız basın merkezlerini kapattı.[31]
Suriye'deki toplumsal hayal kırıklığına katkıda bulunan faktörler arasında Irak çatışmasının neden olduğu sosyoekonomik stres ve bölgede kaydedilen en yoğun kuraklık yer alıyor.[32] Onlarca yıldır Suriye ekonomisi, ordusu ve hükûmeti Baas Partisi elitlerinin ve Esed ailesine sadık Alevi müşterilerinin kayırmacılık ağları tarafından domine edilmişti. Esed hanedanı Suriye ekonomisinin çoğu sektörü üzerinde sıkı bir kontrole sahipti ve yolsuzluk kamu ve özel sektörde yaygındı. Yolsuzluğun yaygın doğası, 1980'lerin başlarından itibaren Baas Partisi çevrelerinde ve daha geniş halk kesimlerinde bir tartışma kaynağı olmuştu.[33] Partide, bürokraside ve orduda var olan yolsuzluk, mezhepçi önyargı, kayırmacılık ve yaygın rüşvetin devam etmesi, devrimin geniş çaplı protestolarıyla sonuçlanan halk öfkesine yol açtı.[34]
Ocak ayında hükûmet reformları çağrısı yapan küçük çaplı protestolar başladı ve Mart ayına kadar devam etti. Bu dönemde Kahire'de Mısır Devlet Başkanı Hüsnü Mübarek'e karşı büyük protestolar gerçekleşiyordu ve Suriye'de ilk olarak 3 Şubat'ta Facebook ve Twitter web siteleri üzerinden Beşşar Esed hükûmetine karşı aktivistler tarafından 4 Şubat Cuma günü düzenlenecek bir "Öfke Günü" çağrısı yapıldı.[35]
Zaman çizelgesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Dera'da doğan devrim, Mart-Nisan 2011
[değiştir | kaynağı değiştir]
Güneydeki Dera şehrinde, protestolar, 6 Mart'ta, aralarında Muaviye Sayasna'nın de bulunduğu 15 genç öğrencinin hapsedilmesi ve işkence görmesiyle tetiklenmişti.[36] Bu gençler, şehirde hükûmet karşıtı grafiti yazdıkları için tutuklanmışlardı.[37][38][39] Yazıda Arap Baharı'nın mottosu olan şu ifadeler yer alıyordu: "الشعب يريد إسقاط النظام " – (Halk rejimin devrilmesini istiyor).[40][41] Çocuklar ayrıca, daha önce Birleşik Krallık'ta göz doktoru olan Beşşar Esed'e doğrudan gönderme yaparak "Sıra sende, Doktor" grafitisini sprey boyayla yazmışlardı. Şehrin güvenlik şefi ve Devlet Başkanı Esed'in kuzeni Atıf Necib komutasındaki güvenlik güçleri, iddia edilen failleri toplayarak ve bir aydan uzun süre gözaltında tutarak hızla karşılık verdi. Bu durum, Dera Vilayeti'nde hızla diğer illere yayılan büyük çaplı protestoları tetikledi. İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne röportaj verenlerin verdiği bilgilere göre, Dera'daki protestolar büyük ölçüde barışçıl bir şekilde başladı. Göstericiler genellikle zeytin dalı taşıyor, silahları olmadığını göstermek için gömleklerinin düğmelerini açıyor ve güvenlik güçlerine tehdit oluşturmadıklarını belirtmek için "barış, barış" sloganları atıyorlardı.[42] Suriye Arap Ordusu kısa süre sonra protestoculara ateş açmak üzere görevlendirildi; bunun sonucunda yerel halkın önderlik ettiği bir halk direnişi hareketi ortaya çıktı ve bu da Dera'yı rejimin kontrolünden kurtulan Suriye'deki ilk illerden biri haline getirdi.[22][43][44] Dera, "Suriye Devrimi'nin Beşiği" olarak anılmaya başlandı.[22][45]
Hükûmet daha sonra çocuklara saldırılmadığını ve protestoların çoğunun Katar tarafından kışkırtıldığını iddia etti.[46] Yazar ve analist Luay Hüseyin, o dönemde devam eden Arap Baharı'na atıfta bulunarak, "Suriye artık bölgedeki ayaklanmalı ülkeler haritasında yer alıyor" diye yazdı.[41] Çok sayıda gösterici, demokrasi yanlısı aktivist ve çevrimiçi muhalefet grupları tarafından "Öfke Günü" olarak adlandırılan 15 Mart'ta, yüzlerce protestocu Şam ve Halep şehirlerinde Beşşar Esediın devrilmesini talep ederek yürüdü. Şam'da 35'ten fazla protestocu, Esed hükûmetinin emriyle düzenlenen bir sonraki operasyonda polis güçleri tarafından tutuklandı.[29][47]
Dera'da göstericiler yerel polisle çatıştı ve 18 Mart'ta Cuma namazının ardından çatışmalar tırmandı. Güvenlik güçleri, Ömer Camii'nde toplanan protestoculara önce tazyikli su ve göz yaşartıcı gaz, ardından da gerçek mermi kullanarak saldırdı ve dört kişiyi öldürdü.[42][48] 20 Mart'ta bir kalabalık, Baas Partisi genel merkezini ve diğer kamu binalarını yaktı. Güvenlik güçleri hızla karşılık vererek kalabalığa gerçek mermi ateşledi ve gösterilerin odak noktalarına saldırdı. İki gün süren saldırı sonucunda yedi polis memuru[49] ve on beş protestocu hayatını kaybetti.[50]
Bu arada, ülkenin diğer bölgelerinde de küçük çaplı protestolar yaşandı. Protestocular, siyasi tutukluların serbest bırakılmasını, Suriye'nin 48 yıllık olağanüstü hâl yasasının kaldırılmasını, daha fazla özgürlük ve yaygın hükûmet yolsuzluğunun sona erdirilmesini talep ettiler.[51] Olaylar, 18 Mart'ta Baniyas, Şam, Haseke, Dera, Deyrizor ve Hama dahil olmak üzere birçok şehirde büyük çaplı protestoların patlak verdiği bir "Onur Cuması"na yol açtı. Polis, protestolara göz yaşartıcı gaz, tazyikli su ve dayakla karşılık verdi. En az 6 kişi hayatını kaybetti ve çok sayıda kişi yaralandı.[52]
23 Mart'ta Mahir Esed komutasındaki Dördüncü Tümen birlikleri, Dera'daki bir Sünni camisindeki bir mitinge baskın düzenleyerek beş sivili daha öldürdü. Kurbanlar arasında yaralıları tedavi eden bir doktor da vardı. Olaya duyulan öfke, eyalette ve ülke genelinde katlanarak arttı. Rejim, ertesi gün vergi indirimleri ve maaş artışları açıklayarak protestoları yatıştırmaya çalıştı. 25 Mart'ta on binlerce kişi, "Ekmeğinizi değil, onurunuzu istiyoruz" sloganlarıyla hayatını kaybedenlerin cenazelerine katıldı. Olaylar sırasında Hafız Esed ve Beşşar Esed'in heykelleri ve reklam panoları yıkıldı.[53]
25 Mart'ta, Cuma namazının ardından göstericiler ortaya çıktıkça kitlesel protestolar ülke geneline yayıldı. En az 20 protestocu güvenlik güçleri tarafından öldürüldü. Protestolar daha sonra Humus, Hama, Baniyas, Halep, Şam ve Lazkiye gibi diğer Suriye şehirlerine de yayıldı. Toplamda 70'ten fazla protestocunun öldürüldüğü bildirildi.[54][55]
Esed, 30 Mart'ta yaptığı halka açık konuşmada, "komplocuların" " İsrail gündemini" dayattığını söyledi,[56] protestoları "yabancı bir komplo" olarak kınadı ve açılan ateş sonucu hayatını kaybedenleri "ulusal istikrar uğruna yapılan bir fedakarlık" olarak nitelendirerek geniş çaplı bir infiale yol açtı.[57] Esed, Suriye'de reformların değerlendirilebileceğini, ancak bunun ancak ülke istikrara kavuştuktan ve ekonomik koşullar iyileştikten sonra mümkün olabileceğini söyledi. Ancak, hangi reformların uygulanacağını belirtmedi ve değişim için bir zaman çizelgesi de vermedi. [56] Gözaltına alınan çocuklardan birinin akrabası olan bir protestocu gazetecilere şunları söyledi:
"Milletvekillerinden bir dakikalık saygı duruşunda bulunmalarını istemedi ve öldürülenlerin kurban şehitleri olduğunu söyledi. Fakat burada, Dera'da ordu ve güvenlik güçleri bize hainler veya İsrail ajanları gibi davranıyor. Ordumuzun işgal altındaki Golan'ı savaşarak kurtarmasını umuyorduk, sivillerle savaşmak için tanklar ve helikopterler göndermesini değil."
Tutuklama ve baskılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
Ayaklanma başlamadan önce bile Suriye hükûmeti, birçoğu Esed hükûmeti tarafından terörist olarak görülen çok sayıda siyasi muhalif ve insan hakları savunucusunu tutuklamıştı. Şubat 2011 başlarında yetkililer, siyasi liderler Hasan en-Necar[58] Abbas Abbas,[59] ve Adnan Mustafa.[60] da dahil olmak üzere birçok aktivisti tutukladı. Hükûmet güçleri, güvenlik güçlerini örgütlemek ve protestoculara ateş açmak için Baas partisi binalarını üs olarak kullandı.[61] 27 Aralık 2009'dan beri hapiste olan blog yazarı ve öğrenci Tal el-Malluhi,[62] 14 Şubat'ta Amerika Birleşik Devletleri adına casusluk yapmaktan suçlu bulunarak beş yıl hapse mahkûm edildi. Washington bu iddiaları reddetti ve el-Malluhi'nin derhal serbest bırakılmasını istedi. 15 Şubat'ta insan hakları örgütlerinin baskısı altında Suriye hükûmeti, kitlesel protesto çağrısı yaptığı gerekçesiyle tutuklanmasının ardından açlık grevine başlayan Hasan en-Necar'ı serbest bıraktı.[63] 22 Mart'ta Suriye yetkilileri insan hakları savunucusu Luay Hüseyin'i tutukladı.[64] 25 Mart'ta protestocuların toplu olarak tutuklandığı ve gözaltına alındığı yönünde haberler geldi.[65] 29 Nisan'da El Cezire'den Dorothy Parvaz Şam'a vardı ve birkaç gün boyunca kendisinden haber alınamadı [66] Suriye hükûmeti daha sonra gözaltına alındığını, süresi dolmuş bir İran pasaportuyla ülkeye yasadışı yollardan girmeye çalıştığını doğruladı.[67] Suriye ve İran'da gözaltına alındıktan sonra 18 Mayıs'ta serbest bırakıldı.
Hükûmet, barışçıl göstericilere karşı resmi bir ateş etme politikası yayınladı; keskin nişancılar, ağır makineli tüfekler ve topçu ateşi kullandı. Aynı fikirde olmayan veya kendilerini geri çeken güvenlik görevlilerine de Baasçı paramiliterler ve Şebbiha ölüm mangaları tarafından arkadan ateş açıldı.[68][69]
Polis ve güvenlik güçleri protesto gösterilerine şiddetle karşılık verdi; tazyikli su ve göz yaşartıcı gaz kullandı, protestocuları fiziksel olarak dövdü ve gerçek mühimmat kullandı.[70] Rejim ayrıca, protestoculara mezhepçi saldırılar düzenleme, Sünni göstericilere işkence etme ve Sünni karşıtı söylemlerde bulunma emri verilen, ateşli Alevi sadıklarından oluşan korkunç Şebbiha ölüm mangalarını da konuşlandırdı. Bu politika, ordu saflarında büyük çaplı firarlara ve bir direniş hareketi oluşturmaya başlayan subayların daha fazla firarına yol açtı.[71][72][73]
Ayaklanmalar yoğunlaştıkça, Suriye hükûmeti on binlerce insanı esir alan bir tutuklama kampanyası başlattı. Ayaklanmaya yanıt olarak, Suriye yasaları, polisin ve ülkenin 18 güvenlik gücünden herhangi birinin bir şüpheliyi arama emri olmaksızın sekiz gün boyunca gözaltına almasına izin verecek şekilde değiştirildi. Tutuklamalar iki gruba odaklandı: siyasi aktivistler ve Suriye Ordusu'nun Nisan ayında kuşatmaya başlayacağı kasabalardan gelen erkekler ve oğlanlar.[74] Gözaltına alınanların çoğu kötü muameleye maruz kaldı. Birçok tutuklu dar odalara tıkıldı ve sınırlı kaynaklar verildi ve bazıları dövüldü, elektrik şoku verildi veya küçük düşürüldü. İnsan Hakları İzleme Örgütü, 3 Temmuz 2012'de Suriye istihbarat teşkilatları tarafından işletilen en az 27 işkence merkezini ortaya çıkardı.[75] Alevilerin egemen olduğu Baas rejiminin devlet propagandası, siyasi çoğulculuk ve medeni haklar talep eden her türlü demokrasi yanlısı protestoyu "mezhepsel çatışma yaratma projesi" olarak göstermeye çalıştı."[76]
Rejim güçleri, Er-Resten sakinlerine karşı acımasız saldırılar düzenleyerek nüfusun %80'inden fazlasını yerinden etti. Yerinden edilen sivilleri "silahlı terörist gruplar" olarak nitelendiren Suriye Arap Silahlı Kuvvetleri, yakın bölgelere sığınan sivillere yönelik saldırılarını genişletti ve 127 kişinin ölümüne yol açtı.[77] Nisan ayının başlarında, güvenlik güçlerinin büyük bir konuşlanması, Lazkiye'deki çadır kamplarını engelledi. Protestoların yayılmasını önlemek için birçok şehirde ablukalar kuruldu. Tüm baskılara rağmen, Dera, Baniyas, Kamışlı, Humus, Duma ve Harasta'da ay boyunca yaygın protestolar devam etti.[78]
Ekim ayında Uluslararası Af Örgütü, Kanada, Şili, Fransa, Almanya, İspanya, İsveç, Birleşik Krallık ve Amerika Birleşik Devletleri'nde yaşayan en az 30 Suriyeli muhalifin Suriye büyükelçiliği yetkilileri tarafından sindirilmeye çalışıldığını ve bazı durumlarda Suriye'deki akrabalarının taciz edildiğini, gözaltına alındığını ve işkence gördüğünü gösteren bir rapor yayınladı. Londra ve Washington DC'deki Suriye büyükelçiliği yetkililerinin, yerel Suriyeli muhaliflerin fotoğraflarını ve videolarını çekip bunları Suriye yetkililerine gönderdikleri ve yetkililerin de ailelerine misilleme yaptığı iddia edildi.[79] Ocak 2012'de, Suriye İçişleri Bakanlığı'ndan sızdırılmış bir aranan şüpheliler listesi olduğu iddia edilen 718 sayfalık bir belge internette yayınlandı. Listede, protestolara katılmakla ve Esed hükûmetine karşı silahlı faaliyetlerde bulunmakla suçlanan binlerce muhbirin adı yer alıyor. Belgede ayrıca hükûmete muhbirlik yapanların isimleri de yer alıyor.[80]
Baas rejiminin tavizleri
[değiştir | kaynağı değiştir]_%D9%85%D8%B8%D8%A7%D9%87%D8%B1%D8%A7%D8%AA_%D8%A8%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A7%D8%B3_6_%D8%A3%D9%8A%D8%A7%D8%B1_2011.jpg)
20 Mart'ta hükûmetten yapılan açıklamayla gösterilerin başlamasından önce Dera'da tutuklanan 15 çocuğun serbest bırakılacağı bildirilirken,[81] ertesi gün çocuklar serbest bırakıldı.[82] 23 Mart'ta, Dera Valisi Faysal Kulsum'un görevine son verildi.[83][84] Buseyne Şaban, 25 Mart'ta yaptığı açıklamada ülkedeki olağanüstü hâlin kaldırılması ve siyasi partilere lisans verilmesini sağlayacak yasal değişiklikler yapmaya çalıştıklarını belirtti.[85] Aynı gün hükûmet tarafından şahsi vergi oranlarında düşüş, memur maaşlarına zam, basın özgürlüğünü arttırma vaadi, daha fazla istihdam oluşturma ve yolsuzluğun azaltılması yönünde çalışmalara başlanıldığı duyuruldu.[85][86] 26 Mart'ta, çoğu İslamcı olan Suriye İnsan Hakları Gözlemevi'ne göre en az 200, bir insan hakları avukatının söylemini kaynak alan Reuters'a göre ise 260 siyasi mahkûm, Suriye hükûmeti tarafından serbest bırakıldı.[87][88] 27 Mart'ta Şaban, ülkedeki olağanüstü hâlin kaldırılacağının kesinleştiğini açıkladı; ancak herhangi bir zaman vermedi.[89] 29 Mart'ta, Bakanlar Kurulu'nun istifası Esed tarafından onandı.[90] 31 Mart'ta Esed'in, hukuk uzmanlarının oluşturduğu bir komite kurmasıyla olağanüstü hâl yasalarından arındırılmış yeni bir anayasa hazırlanması çalışmalarına başlandı.[91] Aynı gün kurulan adli bir komite ise ülkedeki gösterilerde yaşanan ölümlerin soruşturulmasıyla görevlendirilmişti.[91] 4 Nisan'da Esed tarafından Dera Vilayetine Muhammed Halid el-Hennus atandı.[92]
Şii Nusayrilerin baskın olduğu hükûmet, Nisan ayında Sünniler ve ülkedeki diğer azınlıklara yönelik bir takım açılımlar gerçekleştirdi. 5 Nisan'da, Rakka'da tutuklu bulunan 48 Kürt serbest bırakıldı.[93][94] 6 Nisan'da, Temmuz 2010'da alınan kararın bozularak öğretmenlerin peçe giymesine tekrar izin verileceği açıklanırken, Şam'da bulunan ülkedeki tek kumarhane de "yasaları ve düzenlemeleri ihlal ettiği" gerekçesiyle kapatıldı.[95][96] 7 Nisan'da yayınlanan kararname ile, 1962'de vatandaşlığı reddederek vatansız kalan yaklaşık 120.000 Kürde (o dönemdeki nüfusunun 300.000'i bulduğu tahmin edilmektedir) Suriye vatandaşlığı verildi.[97] Aynı gün, Humus valisi de görevden alındı.[93]
Bahreyn örneğini izleyen Suriye hükûmeti, krizi hafifletmek amacıyla Temmuz ayında iki günlük bir ulusal diyalog düzenledi. Ancak diyaloğu düzenleyen temsilciler çoğunlukla Baas Partisi üyeleriydi; bunlara ek olarak Esed'e sadık kişiler ve rejim yanlısı uydu partilerin liderleri de vardı. Sonuç olarak, sokaklarda protestoculara yönelik devam eden baskılar ve şehirleri kuşatan tanklar nedeniyle birçok muhalefet lideri ve protesto lideri katılmayı reddetti.[98][99]
Protestocuların yaygın taleplerinden biri, yaklaşık 50 yıldır yürürlükte olan ülkedeki olağanüstü halin sona ermesiydi. Olağanüstü hal yasası, keyfi tutuklamaları ve gözaltıları meşrulaştırmak ve siyasi muhalefeti yasaklamak için kullanılmıştı.[100] 16 Nisan'da Bakanlar Kurulu toplantısında yaptığı konuşmada Esed, hükûmetin bir sonraki hafta olağanüstü hâl yasalarının kaldıracağını umduğunu söyledi. Mevcut yasalarla vatandaşlar ve devlet kurumları arasında boşluk olduğunu belirten Esed, "halkın isteklerine göre davranmamız lazım, aksi hâlde hiddetli durumlar ortaya çıkar" ifadelerini kullandı.[101] 19 Nisan'da, olağanüstü hâlin kaldırılması için sunulan yasa tasarısı hükûmet tarafından kabul edildi.[102] 21 Nisan'da ise yayınlanan kararname ile Esed'ın bu değişikliği onayladığı ve ülkedeki olağanüstü hâl durumunun sona erdiği duyuruldu.[103]
30 Nisan'da yaptığı açıklamada Başbakan Adil Sefer, ilerleyen birkaç hafta içerisinde "halkın ihtiyaç ve istekleri doğrultusunda" siyaset, ekonomi ve hukuk alanlarında reformlar yapılacağını ve emniyet sisteminde bir takım değişikliklere gidileceğini belirtti.[104][105] Ancak hükûmet karşıtı protestolar Nisan ayına kadar devam etti ve aktivistler, Esed'in belirsiz reform vaatlerinden memnun kalmadı.[106] 24 Temmuz'da hükûmet, "din, aşiret bağı, bölge, meslek örgütü gibi temelleri olmaması" ve "ırk, cinsiyet ya da renk ayrımı yapmaması" koşullarıyla yeni siyasi partilerin kurulabilmesine olanak sağlayan yasa değişikliğini kabul etti.[107][108][109]
_%D9%85%D8%B8%D8%A7%D9%87%D8%B1%D8%A7%D8%AA_%D8%A8%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A7%D8%B3_%D8%AC%D9%85%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B6%D8%A8_-_29_%D9%86%D9%8A%D8%B3%D8%A7%D9%86_2011.jpg)
Dera Kuşatması, 25 Nisan-5 Mayıs 2011
[değiştir | kaynağı değiştir]Ayaklanmalar devam ederken, Suriye hükûmeti direnişi bastırmak için büyük askeri operasyonlar başlatmaya başladı ve bu da ayaklanmada yeni bir aşamanın sinyalini verdi. 25 Nisan'da, ayaklanmanın odak noktası haline gelen Dera, Suriye Ordusu tarafından kuşatılan ilk şehirlerden biriydi. Tahminen yüzlerce ila 6.000 asker konuşlandırıldı, göstericilere gerçek mühimmat ateşledi ve ev ev protestocuları arayarak yüzlerce kişiyi katletti.[110] Esed hanedanına sadık Şebbiha paralı askerleri de Esed rejimi tarafından ülke genelindeki kasaba ve şehirlere Suriyeli sivillere karşı şiddet uygulamak için konuşlandırıldı. Baasçı askeri aygıtın hedef aldığı nüfusların evlerini, işyerlerini ve ekonomik varlıklarını yağmaladılar.[111]
Tanklar ilk kez göstericilere karşı kullanıldı ve keskin nişancılar camilerin çatılarına mevzilendi. Göstericiler ve örgütçüler için karargah olarak kullanılan camiler özellikle hedef alındı.[110] Güvenlik güçleri su, elektrik ve telefon hatlarını kesmeye, un ve yiyeceklere el koymaya başladı. Silahlı protestocular ve firari askerlerin de aralarında bulunduğu muhalif güçlerle ordu arasında çıkan çatışmalar yüzlerce kişinin ölümüne yol açtı.[112]
28 Nisan'a gelindiğinde Suriye Arap silahlı kuvvetleri tüm iletişim kanallarını kapatmış ve Dera şehrini tamamen kuşatmıştı; bu da şehir halkının zorla aç bırakılmasına yol açtı.[113] Arap Sosyalist Baas Partisi'nden ayrılmalar da arttı; 28 Nisan'da 233 Baas Partisi üyesi istifa etti. Bu, sivillere yönelik giderek artan ölümcül şiddeti kınamak anlamına geliyordu.[114]
Nisan ayı boyunca Baasçı güvenlik güçleri, Suriyeli protestoculara, gazetecilere ve aktivistlere yönelik geniş çaplı gözaltı ve işkence kampanyasını eyalet hapishanelerinde yoğunlaştırdı.[115] 29 Nisan'da, Hamza Ali el-Hatib adlı 13 yaşındaki bir çocuk, Saida köyünde düzenlenen protestolar sırasında Baasçı muhaberat güçleri tarafından tutuklandı. Hamza, yaklaşık bir ay boyunca polis nezaretinde tutuldu ve burada düzenli olarak işkenceye ve vücudunun parçalanmasına maruz kaldı.[116]
Suriye Ordusu, Dera'daki baskın sırasında Şam çevresindeki birçok kasabayı kuşatma altına aldı ve abluka altına aldı. Mayıs ayı boyunca, Dera'da yaşananlara benzer durumlar, Baniyas, Humus, Talkalah, Lazkiye, Cisr eş-Şuğur, Halep, Şam ve diğer birçok kasaba ve şehir gibi kuşatma altındaki diğer kasaba ve şehirlerde de bildirildi.[111][117] Her kuşatmanın sona ermesinden sonra, aralıklı protestoların şiddetle bastırılması sonraki aylarda da devam etti.[118]
Telkele Kuşatması, 14-19 Mayıs 2011
[değiştir | kaynağı değiştir]15 Mayıs 2011'de Suriye Arap Ordusu, Telkele kasabasını kuşatmaya başladı. Sekiz sivil öldürüldü ve en az 2.000 kişi şehirden Lübnan'a kaçmaya çalıştı. Daha sonra, Suriye Arap Ordusu birliklerinin kasaba sakinlerini katlettiği yönünde haberler çıktı.[119][120]
20 Mayıs'ta, İdlib'deki El-Mestume köyündeki parti eğitim kampında konuşlanan güvenlik güçleri ve Baasçı militanlar, barışçıl göstericilerin katıldığı bir mitingi, uyarıda bulunmadan ateş açarak katletti; 30 kişiyi öldürdü, yaklaşık 200 kişiyi yaraladı. Yaralıların tedavi için hastanelere girişine izin verilmedi. 24 Mayıs itibarıyla, Mart ortasından bu yana ayaklanmada öldürülen 1.062 kişinin isimleri Suriye Ulusal İnsan Hakları Örgütü tarafından belgelendi [121]
— Ricken Patel[122]
Baas muhaberatı, 24 Mayıs'ta Hamza Ali el-Hatib'in işkence görmüş ve parçalanmış cesedini aile üyelerine teslim etti. Hamza'nın parçalanmış cesedinin bir videosu internete yüklendi ve bu durum, Dera'da büyük çaplı protestolara yol açtı. Bu protestolar sırasında bölge sakinleri askeri ablukaya meydan okuyarak polis baskısını protesto etmek için kalabalık gruplar halinde sokağa çıktı. Muhalefetteki Kürt Gelecek Hareketi Partisi sözcüsü Rezan Mustafa şunları söyledi: "Bu video sadece tüm Suriyelileri değil, dünya çapındaki insanları etkiledi. Kabul edilemez ve mazur görülemez. Bu korkunç işkence, göstericileri korkutmak ve taleplerini dile getirmekten alıkoymak için yapıldı." [116]
Er-Resten ve Telbise Kuşatması, 29 Mayıs-3 Haziran 2011
[değiştir | kaynağı değiştir]Haziran ve Temmuz 2011'de, hükûmet güçlerinin protestoculara defalarca ateş açması, gösterilere karşı tank kullanması ve tutuklamalar gerçekleştirmesiyle protestolar devam etti. Haziran başında Er-Resten ve Telbise kasabaları ile Ma'arretü'n-Nu'man kuşatıldı.[123]
30 Haziran'da, Suriye'nin en büyük şehri Halep'te Esed hükûmetine karşı büyük protestolar patlak verdi.[124]
Cisr eş-Şuğur Harekâtı, 4-12 Haziran 2011
[değiştir | kaynağı değiştir]3 Haziran'da yaklaşık 30.000 protestocu Cisr eş-Şuğur'da yürüdü. Güvenlik güçleri kalabalığı göz yaşartıcı gaz ve havaya ateş açarak dağıttı.[111] Silahlı ayaklanmanın ilk örneği 4 Haziran 2011'de İdlib'in Türkiye sınırına yakın Cisr eş Şuğur kentinde meydana geldi. 4 Temmuz 2011'de Suriye Arap Ordusu Cisr eş Şuğur şehrine askeri bir saldırı başlattı ve yüzlerce sivili öldürdü. Öfkeli protestocular, bir cenaze töreni sırasında güvenlik güçlerinin ateş açtığı bir binayı ateşe verdi. Göstericiler silahlara el koyarak bir polis karakolunun kontrolünü ele geçirirken çıkan yangında sekiz güvenlik görevlisi hayatını kaybetti. Göstericiler ve güvenlik güçleri arasındaki çatışmalar sonraki günlerde de devam etti. Şehir halkı insan kalkanları oluşturarak işgali savuşturmaya çalıştı. Baasçı komutanlar göstericilere ateş açma emri verdiğinde, yüzlerce asker itaat etmeyi reddetti ve ordudan kaçtı. Suriye ordusu durumun kontrolünü kaybedince, Esed hükûmeti kaçan askerlere ve gösterici kalabalığına ateş açmak için helikopterler gönderdi.[50][111][125][126][127] Sivilleri öldürmeyi reddeden askerleri gizli polis ve istihbarat ajanlarının infaz etmesinin ardından bazı güvenlik görevlileri firar etti. 6 Haziran'da Sünni milisler ve ordudan kaçanlar, şehre doğru ilerleyen bir grup güvenlik gücüne pusu kurdu ve bu pusu hükûmetten büyük bir karşı saldırıyla karşılaştı. Katliam korkusuyla isyancılar ve firar edenler, 10.000 sakinle birlikte Türkiye sınırından kaçtı. Şehre yönelik saldırı 12 Haziran 2011'e kadar sürdü.[50]
Hama Kuşatması, 3 Temmuz-4 Ağustos 2011
[değiştir | kaynağı değiştir]3 Temmuz'da, Suriye tankları, şehrin Beşşar Esed'e karşı en büyük gösteriye tanık olmasından iki gün sonra Hama'ya konuşlandırıldı.[128]11 Temmuz 2011'de, birkaç Baasçı kadro, Esed yanlısı "Senin için ölürüz Beşar" sloganları atarak Şam'daki Amerikan ve Fransız büyükelçiliklerini kuşattı ve tahrip etti.[129] 31 Temmuz'da, Suriye askerî güçlerinin ülke genelindeki kasaba, şehir ve köylerde başlattığı ve "Ramazan Katliamı" olarak bilinen ülke çapındaki bir baskında en az 142 kişi öldürüldü ve yüzlerce kişi yaralandı. Baasçı askerî güçlerin kalabalık sakinlere ateş açması ve şehrin sokaklarını tanklar ve ağır silahlarla bombalaması sonrasında Hama şehrinde en az 95 sivil katledildi.[130] Kuşatılmış bazı şehir ve kasabalar kıtlık benzeri koşullara düştü. Mart ayının sonundan bu yana Suriye Arap Silahlı Kuvvetleri tarafından acımasızca kuşatma altında olan Dera'daki El-Beled mahallesi, Le Monde gazetesi tarafından bir "ölüm gettosu" olarak tanımlandı [131] İngiliz Dışişleri Bakanı William Hague, Beşşar Esed'i Hama'da ayrım gözetmeden şiddet uyguladığı için kınadı ve Alman hükûmeti, Esed hükûmetine karşı ek yaptırımlar uygulama tehdidinde bulundu.[130] Temmuz ayı sonuna kadar, BM insan hakları örgütü ölü sayısının yaklaşık 2.000 kişi olduğunu tahmin etti.[132]
29 Temmuz 2011'de Suriye genelinde 20 protestocu öldürüldü. Deyrizor'da Suriye ordusu tanklarla şehre gönderilerek protestoculara gerçek mühimmatla ateş açıldı. Dera ve Lazkiye'de de siviiler öldürüldü. Hama, Humus, Kamışlı ve Halep te de protestolar yaşandı. Şam'da çok sayıda gösterici tutuklandı. Suriye ordusunun acımasız tepkisi, Haziran ayından bu yana en sert tepkilerden biriydi.[133]
31 Temmuz'da Hama Kuşatmasında ayaklanmanın bugüne kadarki en kanlı günü gibi görünen günde, Suriye tankları, keskin nişancılar ve birliklerin Deyr ez-Zor, Hama, Harak ve Ebu Kemal'e saldırdı.[134] "Ramazan Katliamı" lakaplı ülke çapında bir operasyon, en az 142 kişinin ölümüne ve yüzlerce kişinin yaralanmasına yol açtı.[135]
Ayaklanmanın en büyük protestosu Hama'nın Asi Meydanı'nda yaklaşık 1 milyon kişinin katılımıyla gerçekleşti.[136]
Özgür Suriye Ordusu'nun kuruluşu
[değiştir | kaynağı değiştir]29 Temmuz'da, bir grup firari subay, Özgür Suriye Ordusu'nun (ÖSO) kurulduğunu duyurdu. Suriye Silahlı Kuvvetleri'nden firari personelden oluşan isyancı milisler, sivilleri ordunun açtığı ateşlerden korumayı ve nihayetinde Beşşar Esed'i iktidardan indirmeyi hedefledi. 23 Ağustos'ta, ÖSO'nun siyasi muadili olarak Suriye Ulusal Konseyi kuruldu. Siviller, Baasçı güvenlik güçlerinin saldırılarından korunmak için ülke genelinde direniş milisleri oluşturmaya başladı.[137][138][139] Silahlı direniş, 2012 boyunca Suriye genelinde geniş bölgelerde kontrol sağlamaya başlayınca, BM 12 Haziran 2012'de çatışmayı resmen "iç savaş" olarak nitelendirdi.[140][141]
Ayaklanma ilerledikçe muhalif savaşçılar daha iyi donanımlı ve daha örgütlü hale geldi. Eylül 2011'e kadar, yaklaşık iki üst düzey askeri veya güvenlik görevlisi muhalefete geçti. [142] Bazı analistler, bu kaçışların Esed'in zayıflayan yakın çevresinin işaretleri olduğunu belirtti.[143] Kaçışların artmasıyla birlikte, sivilleri vurma emirlerini reddeden veya ihmal eden askerler de öldürüldü.[144]
Lazkiye Kuşatması, 13-19 Ağustos 2011
[değiştir | kaynağı değiştir]Ağustos ayı boyunca Suriye güçleri büyük kent merkezlerine ve çevre bölgelere baskın düzenledi ve protestoculara saldırmaya devam etti. 14 Ağustos'ta, Suriye Deniz Kuvvetleri'nın ilk kez askeri operasyona dahil olmasıyla Lazkiye Kuşatması devam etti. Zırhlı araçlarla desteklenen kara birlikleri ve güvenlik güçleri çeşitli mahallelere baskın düzenlerken, savaş gemileri Lazkiye'nin kıyı bölgelerine ağır makineli tüfeklerle ateş açtı.[145] 14 Ağustos'ta Suriye Donanması'nın ilk kez askeri müdahaleye dahil olmasıyla Lazkiye Kuşatması devam etti. Zırhlı birliklerle desteklenen kara birlikleri ve güvenlik güçleri çeşitli mahallelere baskın düzenlerken, savaş gemileri Lazkiye'nin kıyı bölgelerine ağır makineli tüfeklerle ateş açtı [146] Suriye Deniz Kuvvetleri'nın Akdeniz kıyısındaki Lazkiye'ye ateş açtığı ve en az 28 kişinin öldüğü bildirildi.[147]
Süren protestolar, Ağustos-Aralık 2011
[değiştir | kaynağı değiştir]— Suriyeli Sufi alimi Muhammad el-Yakubi[148]
Ağustos 2011 boyunca hükûmet güçleri büyük kent merkezlerine ve çevre bölgelere baskınlar düzenledi ve protestoculara saldırmaya devam etti. Ağustos ayı sonunda başlayan Ramazan Bayramı kutlamaları, güvenlik güçlerinin Humus, Dera ve Şam'ın banliyölerinde toplanan protestoculara ateş açmasının ardından sessizliğe gömüldü. [149] 12 Ağustos'ta rejim güçlerinin Cuma namazından kısa bir süre önce protestoculara ateş açması sonucu 23 kişinin öldüğü bildirildi.[150] 26 Ağustos'ta Ramazan ayının son Cuma günü, binlerce kişi Şam, Deyrizor, Dera, Duma, Hama, Humus ve İdlib'de protesto düzenledi; güvenlik güçleri gösterilere canlı ateşle karşılık verdi.[151] 29 Ağustos'ta Humus'ta en az 15 kişinin öldü.[152] Ağustos ayının sonlarına doğru başlayan Ramazan Bayramı kutlamaları, Baasçı askerî güçlerin Humus, Dera ve Şam'ın banliyölerindeki büyük gösterilere ateş açmasının ardından Esed hükûmeti tarafından bastırıldı.[153]
16 Eylül'de Dera, Humus ve Hama başta olmak üzere çeşitli şehirlerde düzenlenen gösterilere polis ve ordu güçlerinin ateş açması sonucu 45 sivil öldürüldü.[154] 23 Eylül'de Hama, Humus, Şam, Halep ve Dera'da gösteriler düzenledi; Humus'ta 50.000 kişi yürüdü. 12 protestocu güvenlik güçleri tarafından öldürüldü.[155] 30 Eylül'de on binlerce kişi ülke genelinde Devlet Başkanı Beşşar Esed'in istifasını talep etti; güvenlik güçleri protestoculara ateş açtı ve en az 30 kişi öldü.[156]
Ekim ayı boyunca kitlesel protestolar, mitingler, gösteriler ve isyanlar devam etti ve şiddetli baskılarla karşılandı. Ekim 2011'de 4 gün süren hükûmet karşıtı gösteriler ülke çapında dayak ve kavgalara yol açtı. Öğrenciler, işçiler, çalışanlar, emekliler, köylüler, çiftçiler, üniversite öğrencileri ve sokak satıcıları harekete her gün katıldı. Bu protestolar 200 katılımcıyla başladı ancak öldürme ve dayak olaylarının on binlerce kişiye ulaştığı bildirilmesiyle doruğa ulaştı. İsyanlar ve yağmalar yaşanırken protestocular güvenlik güçleri tarafından öldürüldü ve polisle isyancılar arasındaki çatışmalarda gerçek mühimmat ve plastik mermiler ateşlendi. 7 Ekim'de protestolarda güvenlik güçleri tarafından en az 21 kişi öldürüldü.[157][158] Suriyeli Kürt aktivist Meşal Temo evinde öldürüldü.[159] 14 Ekim'de 20.000 Kürt, Meşal Temo anısına Kamışlı'da yürüdü. aynı gün hükûmet karşıtı gösterilerde rejim güçleri en az altı protestocuyu öldürdü; [160] 28 Ekim'de Suriye'de 36 kişi öldü binlerce protestocu uçuşa yasak bölge talep etti; 100'den fazla kişi yaralandı ve 500 kişi tutuklandı.[161]
4 Kasım'da ülke genelinde rejim karşıtı gösterilerde güvenlik güçleri en az 20 kişiyi öldürdü;[162] Humus'ta El-Vatani Hastanesi'ne üç gün içinde 126 kimliği belirsiz ceset getirildi.[163] 7 Kasım'da Humus'ta 110'dan fazla sivil öldürüldü.[164] 11 Kasım'da en az 30 sivil rejim güçleri tarafından öldürüldü.[165] 18 Kasım'da rejim güçleri, büyükelçilerin sınır dışı edilmesini isteyen protestoculara ateş açtı.[166]18-19 Kasım'daki gösteriler sırasında Şam'a ve Suriye Devlet Başkanı Beşşar Esed'in ikametgâhına yürümeye çalışan 4-18 protestocu öldürüldü. İşçiler ücretlerinin ödenmesini talep ettiler. Billboardlardaki Beşşar Esed resimlerine taşlar ve taşlar atıldı.
9 Aralık'ta 7'si çocuk en az 41 kişinin rejim güçleri tarafından öldürüldü.[167] 16 Aralık'ta yüz binlerce Suriyeli, Beşşar Esed'i protesto etmek için sokaklara döküldü; rejim güçlerinin açtığı ateş sonucu 22 kişi öldü.[168] 25 Aralık'ta Humus'u 4.000'e yakın asker şehri kuşattı Baba Amr semtinde en az 15 sivilin topçu bombardımanında öldürüldü.[169] 26 Aralık'ta Humus'ta en az 34 kişi ve ülke genelinde toplam 42 kişi öldürüldü.[170] 30 Aralık'ta Arap Birliği gözlemcilerinin Suriye'ye gelmesinden bu yana 6'sı çocuk 130'dan fazla protestocu öldürüldü; Hama ve İdlib'de 500.000'den fazla kişi gösteri yaptı.[171]
Cebel el-Zaviye katliamları, 19-20 Aralık 2011
[değiştir | kaynağı değiştir]19 Aralık'ta, yeni firarilerin İdlib vilayetindeki Kensafra ve Kefr Uveyd köyleri arasındaki mevzilerini ve üslerini terk etmeye çalışmasıyla ÖSO en büyük can kaybına uğradı. Muhalif aktivist gruplar, özellikle de Suriye İnsan Hakları Gözlemevi, 72 firarinin kaçma girişimleri sırasında vurularak öldürüldüğünü bildirdi. Baasçı Suriye Ordusu da çatışmalarda üç asker kaybetti.[172] Ayrıca aynı gün, SOHR, eyalette hükûmet güvenlik güçleri tarafından bir önceki güne göre öldürülen sivil sayısını 37'den 111'e güncelledi. Bu bir "katliam" olarak adlandırılmıştı.[173]
Ez-Zabadani Muharebesi, 7 Ocak-11 Şubat 2012
[değiştir | kaynağı değiştir]7 Ocak 2012'de Suriye Ordusu Lübnan sınırındaki Ez-Zabadani kasabasına saldırı başlattı Bu operasyon, şehirde ve Rif Şam Vilayeti'nde gerçekleşen büyük çaplı hükûmet karşıtı protestoların ardından gerçekleşti.[174] Baas rejimi şehri tanklarla bombalayp ve 12 sivili öldürdü.[175] 13 Ocak'ta ordu bir kez daha şehre saldırdı. Özgür Suriye Ordusu saldırıyı geri püskürtmüştür. Suriye rejimi kasabanın kenar mahallelerine mevzilenmiştir.[176] 18 Ocak'ta Suriye Ordusu ile muhalifler arasında ateşkes imzalanmıştır. Ordu, şehri terk etmiştir. Ayrıca Medaye kasabası da muhaliflerin eline geçmiştir.[177] 4 Şubat'ta Suriye rejimi Zabadani'ye bir kez daha saldırı başlatmıştır. Şehrin kenar mahalleleri ağır bir şekilde bombalandı.[178] 11 Şubat'ta ordu şehir merkezini kuşatı. Komşu Madaya kasabası da ele geçirildi. Zabadani ve Madaya'da pek çok kişiy tutuklandı.[179] Şehrin bombalanmasında 100 sivil öldürüldü.[180]
Süren protestolar, Ocak-Nisan 2012
[değiştir | kaynağı değiştir]16 Ocak'ta ülke genelinde 12 kişinin rejim güçleri tarafından öldürüldü.[181] 17 Ocak'ta rejim güçleri 18'i Humus'ta en az 30 kişi öldürüldü. Ölenlerin 2'si çocuk ve 4'ü rejim ordusu firarisi idi.[182][183] 27 Ocak'ta ülke genelinde 23'ü Humus'ta 102 kişi rejim güçleri tarafından öldürüldü.[184] 30 Ocak'ta 8'ü çocuk ve 1'i kadın olmak üzere 100 sivil öldürüldü Ölümlerin 56'sı Humus'ta, 20'si Er-Resten'da, 15'i Dera'da, 6'sı Şam banliyölerinde, 1'i Haseke'de ve 2'si İdlib'de idi.[185]
1 Şubat'ta rejim güçleri tarafından 70 kişi öldürüldü. 14'ü Özgür Suriye Ordusu'ndan, 2'si kadın ve 2'si çocuk. 35 kişi Vadi Barada'da, 8 kişi Dera'da, 14 kişi Humus'ta, 6 kişi Doğu Garba'da, 3 kişi Şam banliyölerinde (Arbein ve Muadamiye), 3 kişi İdlib'de ve biri de Kamışlı'da öldürüldü.[186][187] 6 Şubat'ta en az 300 roketin düştüğü Humus'ta en az 15 kişi öldürüldü.[188] 8 Şubat'ta Suriye ordusu, başta Baba Amr mahallesi olmak üzere Humus'a yoğun bir topçu ateşi başlattı ve 117sivili öldürdü.[189] [190] 9 Şubat'ta rejimin topçu atışları Humus'ta 110 sivili öldürdü.[191][192] 17 Şubat'ta Suriye'de, özellikle Şam, Halep, Hama, Dera ve İdlib'de kitlesel protestolarda rejim tarafından 56 kişi öldürüldü. [193] [194]
2 Mart'ta ülke geneli Cuma protestolarında 75 protestocu ve sivil öldürüldü.[195][196][197] 10 Mart'ta Suriye ordusu İdlib Muharebesi'ni başlattı; şehir topçu, havan ve tanklarla yoğun şekilde bombalayarak 63 sivili öldürdü.[198][199] 12 Mart'ta Humus'un Kerm ez Zutan ve Bab Dreyd mahallelerinde 50 sivil katledildi;[200] İdlib kuşatma altına alındı.[200][201][201] 15 Mart'ta ayaklanmanın] 1. yıl dönümü nedeniyle Suriyeliler sokaklara döküldü. 45'i İdlib'de 55 sivil öldürüldü.[202][203][204] 27 Mart'ta İdlib'de Suriye ordusu 40 sivili öldürdü; bunların 23'ü Serakib'de yargısız infaz edildi.[205]
2 Nisan'da Suriye ordusunun Humus ve Deyrizor'a düzenlediği bombardımanda 65 sivil öldü; ÖSO Humus Ulusal Hastanesi'ni ele geçirdi ve 75 ceset buldu.[206] 7 Nisan'da Humus'ta topçu saldırıları nedeniyle 150'den fazla kişi öldü; Hama kırsalında 50'den fazla sivil hayatını kaybetti.[207] 9 Nisan'da Suriye ordusu 160 sivil öldürdü; bunlardan 52'si Humus, 45'i Halep, 36'sı Hama'da idi.[208] 17 Nisan'da Suriye ordusu başta Humus ve İdlib olmak üzere 77 sivil öldürdü.[209][210]
Mayıs 2012'de Halep'teki protestolar sırasında polis göz yaşartıcı gaz ve silah kullanarak emeklileri vurdu. Ocak-Nisan aylarında Rakka'da çiftçiler ve işçilerin düzenlediği gösterilerde çıkan çatışmalarda 21 kişi hayatını kaybetti. Yüzlerce kişinin katıldığı sokak protestoları, Eylül 2012'de üniversitelere düzenlenen baskına kadar devam etti. Rejim, 2011-12 yılları boyunca baskı kampanyalarını yoğunlaştırdı; Beşşar Esed, Suriye Hava Kuvvetleri'ne sivil bölgelere hava bombardımanı başlatma emri verdi. 2012 yılı sonuna kadar, 60.000'den fazla Suriyeli sivil Suriye askerî güçleri tarafından katledildi.[211]
Simge isimler
[değiştir | kaynağı değiştir]Saha aktivistleri
[değiştir | kaynağı değiştir]- Muaviye Sayasna: Suriyeli genç bir protestocudur. Mart 2011'de, o zamanlar 14 veya 15 yaşında olan Sayasna ve arkadaşları, Dera'daki okullarının duvarlarına hükûmet karşıtı grafitiler yazdılar ve bu da tutuklanmalarına ve işkence görmelerine yol açtı.[130] Birçok kişi, grafiti olayını, sonunda Suriye iç savaşına dönüşen Devlet Başkanı Beşşar Esed rejimine karşı yaygın protestoların başlamasının tetikleyicisi olarak gördü .[212]
- Gıyas Matar: memleketi Deraya'da askerlere çiçek vermesiyle tanınan Suriyeli bir aktivistti. Gıyas, 6 Eylül 2011'de Suriye hükûmetinin güvenlik güçleri tarafından tutuklandı. [213] Dört gün sonra, bedeni ağır işkenceden kaynaklanan yara izleri ve yaralarla ailesine geri verildi. [214] Cenazesine Amerika Birleşik Devletleri, Japonya, Almanya, Fransa ve Danimarka büyükelçileri katıldı. Gıyas öldüğünde, eşi ilk bebeklerini bekliyordu.[215] Bebeğe babasının adı verildi. Gıyas Matar, Suriye devriminin barışçıl direnişinin sembolü haline geldi [56] Film yapımcısı Sam Kadi'nin Matar hakkındaki belgeseli Little Gandhi, Nisan 2016'da Bağımsız Avrupa Film Festivali'nde Arap Film Yapımında Mükemmellik dalında Ahmed Khedr Ödülü'nü kazanarak birinci oldu.[216]
- Yahya Çorbacı Suriyeli bir siyasi aktivist ve şiddet içermeyen inançları ve sivil eylemlerle değişimi hedefleyen aktivist grubu Deraya Gençliği'nin bir parçasıdır.Şam'ın bir banliyösü olan Deraya'da doğdu. Şam Üniversitesi Fen Fakültesi'nde okudu, ancak eğitimini tamamlamadı.[217] 1998 ile 2003 yılları arasında iki yıl tutuklu kaldığı dönemde çok sayıda hukuk davasına katıldı. Daha sonra ABD öncülüğündeki Irak işgaline karşı düzenlenen gösterilere katıldı. Suriye Devrimi sırasında da birçok gösteriye katıldı ve rejim askerlerine ve güvenlik güçlerine hakaret etmemek veya onları kışkırtmamak, protestoları bastırmak için gönderilen ordu askerlerine çiçek vermek ve askerlere su şişesi vermek gibi eylemlerde şiddet kullanılmaması konusunda ısrar etti.[218] 6 Eylül 2011'de Deraya'daki Hava Kuvvetleri Güvenlik Şubesi tarafından kardeşi Ma'an ve arkadaşı Gıyas Matar ile birlikte tutuklandı. Sednaya Hapishanesinde gözaltında ve işkence altında öldürüldüğü bildirilmiştir. [219][220]
- Abdülbâsıt Sarut Suriyeli bir millî futbolcudur. Ülkesini Suriye U17 ve Suriye U20 takımlarında temsil etti. Ayrıca Suriye iç savaşında önde gelen bir isyancı figürü olduğundan "Devrimin Bülbülü"[221] olarak bilinmektedir. Suriye devriminden önce hem El-Karamah Futbol Kulübü hem de Suriye millî futbol takımı için kaleci olarak görev yapıyordu. İsyan başladığında Humus'taki memleketinde gösterileri yönetti ve bir süre boyunca aktris Fedva Suliman'ı misafir etti. Birlikte Suriye Devlet Başkanı Beşşar Esed'ın görevden alınması ve Suriye isyanının genel talepleri gibi konularda mitingler düzenlediler. Hükûmet destekçisi ve hükûmet karşıtı gruplar arasında şiddet patlak verdiğinde dört kardeşi Suriye güvenlik güçleri tarafından öldürüldü. Amcası Muhyiddin Sarut da Kasım 2011'de Humus'ta öldürüldü.[222] Hükûmet karşıtı gösteriler sırasında yaptığı konuşmalarla tanındı. Sarut, 8 Haziran 2019 tarihinde Suriye Ordusu'nun topçu ateşi sonucu yaralandı ve Hatay Reyhanlı'daki bir Türk hastanesinde öldü.[223]
- Mazen Hamada: Deyrizor doğumlu ve Suriyeli bir aktivistti.[224] Hamada, 2011 yılında Arap Baharı bağlamında rejim karşıtı protestolara katıldığı için bir buçuk yıldan fazla bir süre boyunca hapsedildi ve işkence gördü. Suriye'den kaçtıktan sonra Hollanda'da sığınmacı oldu ve burada maruz kaldığı işkenceleri açıkça duyurdu. Hamada, 2020 yılında Suriye'ye döndükten sonra havaalanında Suriye istihbaratı tarafından tutuklandı ve zorla kaybedildi. Cesedi Aralık 2024'te Sednaya Hapishanesi'nde bulundu.[225] Cesedinin bulunmasından iki gün önce infaz edildiği düşünülen Hamada'nın bedeninde yoğun işkence ve darp izleri görülmüştür.[226]
Aydınlar ve insan hakları savunucuları
[değiştir | kaynağı değiştir]
.jpg)
- Rezan Zeytune Suriyeli bir insan hakları avukatı ve sivil toplum aktivistidir. Suriye ayaklanmasına aktif olarak katılmış, Baas rejimi tarafından yabancı ajan olmakla suçlandıktan sonra saklanmıştır [227] Zeytune, Suriye Yerel Koordinasyon Komiteleri için Suriye'deki insan haklarını belgelemiştir. [228] Baas rejiminden kaçan Zeytune'nin 9 Aralık 2013'te kocası Vail Hamade ve iki meslektaşı Samira Halil ve Nazım Hammadi ile birlikte Şam'ın kuzeyindeki muhaliflerin elinde olan Duma kasabasına geçti. Zeytune, büyük olasılıkla Ceyşül İslam tarafından 9 Aralık 2013'te kaçırılmıştır. Akıbeti henüz bilinmemektedir. Öldürüldüğünden şüphelenilmektedir
- Riyad el-Türk yaklaşık 20 yıldır siyasi tutuklu olan ve "Suriye muhalefetinin yaşlı adamı" olarak anılan demokrasi yanlısı Suriyeli muhalefet lideriydi.[229] 1973 yılındaki kuruluşundan 2005 yılına kadar Suriye Komünist Partisi-Siyasi Büro'nun genel sekreteri olarak görev yapmıştır.
- Heysem el-Malih Suriyeli bir insan hakları aktivisti ve eski bir yargıçtır.[230] Bağımsız bir İslamcı [231] ve Suriye'nin Baas rejiminin uzun süredir muhalifi olan el-Malih, insan hakları için mücadele edip anayasal reformlar çağrısında bulunduktan sonra birkaç kez hapse atıldı.[232] 2000'lerin başında el-Malih, Şam Baharı'nın bir figürüydü. Suriye İç Savaşı sırasında muhalif gruplarda aktifti. Suriye Ulusal Konseyi'nin ve ardından Suriye Ulusal Koalisyonu'nun bir üyesiydi.[233]
- Suheyr el-Etâsi Suriye muhalefetinde laik bir aktivist ve Kasım 2012 ile Aralık 2013 arasında Suriye Muhalif ve Devrimci Güçler Ulusal Koalisyonu'nun eş başkan yardımcısıydı [234] Suriye muhalefet yapısı içindeki laik ve entelektüel çevrelerde geniş çapta saygı gördü.[235] Daha önce yasaklı Cemal el-Etâsî Forumu'nun medya kanadını yönetmişti. Forum, Baas Partisi'nin kurucu üyelerinden olan ve daha sonra ayrılıp Demokratik Arap Sosyalist Birliği'ni kuran babasının adını taşıyordu [236]
- Mişel Kilo "Suriye'nin önde gelen muhalif düşünürlerinden biri" olarak anılan Suriyeli bir Hristiyan yazar ve insan hakları aktivistiydi. [237]
- Mazen Derviş Suriye'nin en önde gelen aktivistlerinden biri olan avukat ve ifade özgürlüğü savunucusudur. Suriye Medya ve İfade Özgürlüğü Merkezi'nin başkanıdır.[238] 2012'den Ağustos 2015'teki serbest bırakılışına kadar Suriye'de hapis yattı.
İnsan hakları ihlalleri
[değiştir | kaynağı değiştir]2011-12 yıllarında yayınlanan çeşitli BM raporlarına göre Suriye Arap Silahlı Kuvvetleri ve Baasçı güvenlik aygıtı şunlardan sorumluydu:
- Çocukların (çoğunlukla erkek çocuklar), tıbbi personelin ve hastane hastalarının da dahil olduğu hukuka aykırı öldürmeler ("Bazı özellikle ağır durumlarda, tüm aileler evlerinde idam edildi");
- İşkence, çocuklara (çoğunlukla erkek çocuklara, bazen ölüme) ve hastane hastalarına yönelik işkence ve cinsel ve psikolojik işkenceyi de içerir;
- "Kitlesel ölçekte" keyfi tutuklama ;
- Nüfus yoğunluğunun fazla olduğu bölgelere tank ve helikopter konuşlandırılması;
- Sivillerin yaşadığı bölgelere yönelik yoğun ve ayrım gözetmeyen bombardıman ;
- Toplu cezalandırma;
- Zorla kaybetmeler;
- Geniş çaplı ve sistematik bir şekilde mülkün tahrip edilmesi ve yağmalanması;
- Bazı bölgelerde sistematik olarak yiyecek ve suyun reddedilmesi; ve 15 Mart 2011'den bu yana çocuklara yönelik tıbbi tedavinin engellenmesi.[239]:20–4[240]:4–6[241]:2–4[242]:10–20
İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne göre Suriye güvenlik güçleri Mart-Aralık 2011'de 4.000'den fazla göstericiyi öldürmüş, on binlercesini yaralamış ve çok sayıda kişiyi gözaltına alıp işkence etmiştir. Bu ihlallerin yaygın ve sistematik olmasını, onları insanlığa karşı suç niteliğine taşıdığını belirtmiştir. Çok sayıda tanıklık, ihlallerin doğrudan devlet politikası doğrultusunda ve üst düzey liderlerin bilgisi dâhilinde gerçekleştiğini göstermektedir. Araştırmalar, güvenlik güçlerinin keyfi tutuklamalar, işkence ve ölümcül güç kullanımına ilişkin sürekli emirler aldığını ortaya koymuştur. HRW, Suriye'deki öldürme ve kötü muamelelerin üst düzey liderlik tarafından bilindiğini, gösterilerin şiddetle bastırılmasında Beşşar Esed ve yakın çevresinin doğrudan bilgi sahibi olduğunu işaret etmektedir. [243]
Uluslararası Af Örgütü, 2012 baharında hükûmetin onayı olmadan ülkeye girdi ve Suriye ordusu ve şebbiha tarafından "büyük çapta ağır insan hakları ihlalleri " gerçekleştirildiğini, bunların "çoğunun insanlığa karşı suç ve savaş suçu teşkil ettiğini" belgeledi. Bu ihlaller, silahlı muhalefete karşı, sivilleri ve muhalefeti desteklediği düşünülen kaleleri cezalandırmak ve sindirmek için ve muhalefetle hiçbir ilgisi olmayan kişilere karşı ayrım gözetmeksizin işlendi. BM tarafından yukarıda listelenen suçlara ek olarak, insanların diri diri yakılması; eczanelerin ve sahra hastanelerinin tahrip edilmesi (normal hastaneler, ordu tarafından yaralananlara kapalıdır); ve bazen ölümcül olabilen işkencenin ("kırık kemikler, eksik dişler, elektrik şoklarından ve elektrik kabloları ve diğer aletlerle şiddetli dayak ve kırbaçlamadan kaynaklanan derin yaralar ve açık yaralar") ezici bir çoğunlukla erkeklere ve erkek çocuklarına yönelik olduğunu kaydetti.[244]:7–10
Göstericilerin öldürülmesi
[değiştir | kaynağı değiştir]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün görüştüğü 63 saf değiştiren asker ve memur, komutanlarının göstericileri durdurmak için “ne gerekiyorsa yapın” şeklinde süresiz emirler verdiğini belirtmiştir. Bu ifade herkes tarafından ölümcül güç kullanma izni olarak anlaşılıyordu. Askerler, özellikle gerçek mermi dağıtıldığında bu niyetin açık olduğunu söyledi. Bazı askerler, üst rütbeli komutanların açıkça ateş açma emri verdiğini aktardı. Şam çevresinde görev yapan bir taburda subayların doğrudan ateş emri verdiği belirtildi. Dera'daki istihbarat biriminde de benzer şekilde “ölümcül güç dahil her yolun” kullanılmasının istendiği ifade edildi. Saf değiştirenlerin yaklaşık yarısı, komutanların göstericilere ateş açmalarını emrettiğini söyledi. Bazıları bu saldırılara bizzat katıldıklarını itiraf etti. Tanıklara göre göstericiler silahsızdı ve güvenlik güçleri için ciddi bir tehdit oluşturmuyordu. Şam'ın Muademiye bölgesinde doğrudan ateş açma emirleri verildiği bildirildi. Dera'da da birliklere sözlü ateş emri verildiği aktarıldı. HRW, özel birliklerin ve istihbaratın birçok şehirde öldürme, işkence ve toplu tutuklamalara karıştığını belgeledi. Ülkedeki haber kısıtlamaları nedeniyle kesin ölü sayısı bilinmese de BM, 4.000'in üzerinde sivilin öldürüldüğünü açıkladı. Suriyeli aktivistlerin kayıtları yaklaşık 3.934 sivil ölümü kaydetti.[243]
Keyfi gözaltı, işkence ve infazlar
[değiştir | kaynağı değiştir]İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne göre Suriye güvenlik güçleri, Mart 2011'den beri protestoculara yönelik yaygın keyfi tutuklama ve işkence uygulamaktadır. Saf değiştiren asker ve memurlar, bu kötü muamelelerin gerçekliğini doğrulamaktadır. Ülke genelinde “temizlik” operasyonları sırasında ve kontrol noktalarında sıkça keyfi tutuklamalar yapılmıştır. Bu tutuklamaların çoğunun istihbarat birimlerince gerçekleştirildiği, ordunun ise destek sağladığı belirtilmiştir. Gözaltına alınanların sayısı tam olarak bilinmese de İBM 15.500 tutuklamayı belgelemektedir. Bir istihbarat mensubu, Temmuz 2011'e kadar 44.350 kişinin gözaltında olduğunu aktarmıştır. Bazı kaynaklar toplam gözaltı sayısının 100.000'i geçtiğini söylemektedir. Saf değiştirenlerin anlattıkları, geniş kapsamlı bir gözaltı kampanyasının yürütüldüğünü göstermektedir. Birçok şehirde yüzlerce kişinin, hatta çocukların bile topluca gözaltına alındığı bildirilmektedir. Bazı askerler, tutuklama operasyonları sırasında yağma ve yakma olaylarının yaşandığını ifade etmiştir. Kontrol noktalarında her hafta onlarca kişinin gözaltına alındığı anlatılmıştır. Tutuklamalar sırasında sistematik dayak ve kötü muamele uygulandığı belirtilmiştir. Gözaltı merkezlerinde işkence yapıldığına dair tanıklıklar da mevcuttur. Saf değiştirenler, yakaladıkları kişilere nakil sırasında bile şiddet uyguladıklarını söylemiştir. Temmuzdan itibaren gözaltında ölüm vakalarının arttığı kaydedilmiştir. Tanıklar, Şam, Duma ve Bukamel'de işkence veya infaz sonucu ölümler gördüğünü anlatmıştır.[243]
BM, 2011 Mart ortası ile Haziran sonu arasında 10.000 kişinin keyfi olarak gözaltına alındığını bildirdi;[245]:5 bir yıl sonra bu sayı iki katından fazla arttı, ancak tutukluların gerçek sayısı çok daha yüksek olabilir.[246]:11[247]:12Şam'ın kuzeyindeki kötü şöhretli Sednaya Hapishanesinde, emirleri dinlemedikleri veya firar girişiminde bulundukları için 2.500 askeri subay ve daha düşük rütbeli kişi tutuluyordu.[248] İnsan Hakları İzleme Örgütü, tutuklulara karşı kullanılan 20'den fazla farklı işkence yöntemini belgeledi, bunlar arasında şunlar yer alıyordu: genellikle cop ve tel gibi nesnelerle uzun süreli ve şiddetli dayak; acı verici stres pozisyonları; elektrik verme; araba aküsü asidiyle yakma; cinsel saldırı; tırnak çekme; sahte infaz; ve cinsel şiddet. [247]:18–19 Birçoğu iğrenç ve acımasızca aşırı kalabalık koşullarda tutuluyordu; tıbbi yardıma ihtiyaç duyan birçok kişiye bu yardım reddedildi ve bunun sonucunda bazıları öldü.[247]:14–17
Cinsel şiddet ve tecavüz
[değiştir | kaynağı değiştir]Suriyeli aktivistler, hükûmet güçlerini ülkenin isyancı bölgelerinde kadınları kaçırıp tecavüz etmekle, muhtemelen cinsel şiddeti halkı terörize etmek ve muhalefeti bastırmak için bir araç olarak kullanmakla suçladı. Muhalif bir aktivist, The Globe and Mail'e daha önce bilinmeyen altı kadına yönelik şiddet vakasıyla ilgili ayrıntılar verdi ve Şam'ın ayaklanmayı bastırmaya çalıştığı şu dönemde bu tür olayların gizli kaldığını belirtti.[249] Türkiye'ye kaçan Suriyeli mültecilere göre, Suriye Arap Ordusu askerlerinin çok sayıda kadına toplu tecavüz ve sakatlama uyguladığını beyan etti. [250][251]
13 Ağustos 2012'de, özel kuvvetlerden firar eden bir çavuş, Alevi subayların Humus'ta genç kızlara tecavüz emri verdiğini ve bu kızların daha sonra vurulacağını iddia etti. Firari çavuş ayrıca, bunu reddeden askerlerin ordu tarafından vurulduğunu söyledi[252]
Uluslararası Kurtarma Komitesi tarafından yayınlanan bir raporda, Suriyeli mültecilerin kaçmasının temel nedeninin tecavüz korkusu olduğu belirtildi. [253]
Çocuk kaçırma
[değiştir | kaynağı değiştir]Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Yüksek Komiseri Navi Pillay, Mart 2012'de Suriye askeri güçlerinin ve Baasçı paramiliterlerin sistematik olarak çocukları kaçırdığını, alıkoyduğunu ve işkence ettiğini belirtti. BM Güvenlik Konseyi'nin Beşşar Esed'i Uluslararası Ceza Mahkemesi'nde yargılanmak üzere teslim etmesi gerektiğini söyleyen Navi Pillay, "Çocukları -ne amaçla olursa olsun- büyük sayılar halinde hedef aldılar. Yüzlerce kişi alıkonuldu ve işkence gördü... Bu gerçekten korkunç... Dizlerinden vurulan, yetişkinlerle birlikte insanlık dışı koşullarda tutulan, yaraları için tıbbi tedavi görmeleri engellenen, rehin tutulan veya bilgi kaynağı olarak tutulan çocuklar." dedi. [254]
Tıbbi yardımın engellenmesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Baas rejimi, hastaneleri tedavi yerine baskı ve gözaltı mekanizması olarak kullanıldı. Saf değiştiren görevliler, yaralı protestoculara tıbbi yardımın engellendiğini ve ambulansların yaralıları yakalamak için kullanıldığını anlattı. Bu uygulamaların bireysel değil, komutanların bilgisi ve onayıyla gerçekleştiği belirtildi. Yaralı göstericilerin bir kısmının doğrudan gözaltı merkezlerine götürülerek kötü muameleye maruz bırakıldı. Askeri veya asker kontrolündeki hastanelerde yaralılara istihbarat görevlileri ve bazı personeller tarafından dayak ve kötü muamele uygulandı. Ağır yaralıların başka merkezlere nakledilene kadar geçici gözaltı alanlarında tutuldu. [243]
Hukuksuz emirlere uymayan askerler
[değiştir | kaynağı değiştir]Hukuksuz emirlere uymamak askerler ve polisler için ağır sonuçlar doğurmaktadır. İtaatsizlik eden askerlerin subaylar veya istihbarat görevlilerince öldürüldüğü ve işkenceye uğradığı bildirilmektedir. Bazıları, gösterilere katıldıkları gerekçesiyle askerlikten önce veya izin dönemlerinde gözaltına alınmıştır. Saf değiştirenler genellikle kısa süreli olarak askeri üslerdeki gözaltı merkezlerinde tutulmuştur. Bazıları ise kötü şöhretli Tedmur Hapishanesine gönderilmiş ve burada binlerce tutuklunun şiddete maruz kaldığını aktarmıştır. Kaçakların özellikle ağır işkence gördüğü belirtilmiştir. Saf değiştiren askerleri, birliğine dönmesi için aile üyeleri gözaltına alınmıştır. Çoğu, emirlere uymazlarsa öldürüleceklerinden emin olduklarını söylemiştir. Bazıları hayatta kalmak için havaya ateş açtığını, ayaklara nişan aldığını veya zorla ihlallere katıldığını, durumu fark eden pek çoğunun ise kaçmayı seçtiğini dile getirmiştir.[243]
Medya ve sansür
[değiştir | kaynağı değiştir]
Bu çatışmayı haberleştirmek başından beri zor ve tehlikeliydi: Gazeteciler saldırıya uğruyor, gözaltına alınıyor, işkence görüyor ve öldürülüyordu. Suriye hükûmeti tarafından teknik imkânlar (internet, telefon vb.) sabote ediliyordu. Bu çatışmadaki her iki taraf da, karşı tarafı olumsuz etiketler ve terimlerle suçlayarak veya sahte deliller sunarak itibarsızlaştırmaya çalıştı.
Mart ayında gösteriler başladığından beri, Esed hükûmeti bağımsız haberciliği yasaklayan, yabancı özgür basın kuruluşlarını engelleyen ve protestoları haberleştirmeye çalışan muhabirleri tutuklayan tam bir medya karartması uyguladı. Bazı gazetecilerin kaybolduğu, gözaltına alındığı, gözaltında işkence gördüğü veya görev başında öldürüldüğü bildirildi. Uluslararası medya, siviller tarafından çekilen ve genellikle internete yüklenen görüntülere büyük ölçüde güvendi. Gazetecileri Koruma Komitesi, 2012 yılında yayınladığı raporunda Suriye'yi dünyanın en sansürlü üçüncü ülkesi olarak tanımladı.[255]
Esed hükûmetinin siber güçleri, birçok yerde cep telefonlarını, sabit hatları, elektriği ve interneti devre dışı bıraktı. Yetkililer, gazetecilerden dayak ve işkence yoluyla sosyal medya sitelerinin şifrelerini ele geçirmişti. Suriye Elektronik Ordusu adlı Esed yanlısı bir bilgisayar korsanı grubu, Baasçı propaganda yayınlamak için sık sık web sitelerini hacklemişti ve Esed hükûmeti, krizle ilgili haber yapanları hedef alan kötü amaçlı yazılım saldırılarına karışmıştı.[256] Esed hükûmeti ayrıca, baskıları eleştiren siyasi karikatürist Ali Farzat'ı da hedef aldı ve işkence etti.[257]
Uluslararası tepkiler
[değiştir | kaynağı değiştir]_Montreal_Syrian_solidarity_demonstration_March_27.jpg)
Arap Birliği,[258] Avrupa Birliği,[259] Birleşmiş Milletler,[260] ve birçok Batılı hükûmet, Suriye hükûmetinin protestoculara karşı uyguladığı şiddetli baskıyı kınadı ve birçoğu Suriye devrimine desteklerini dile getirdi.[261][262][263] Uluslararası Af Örgütü, 6 Temmuz 2011'de Suriye hükûmetinin Talkalakh kasabası sakinlerine uyguladığı şiddetli baskının "insanlığa karşı işlenen suçların sistematik bir kampanyası"na tekabül ettiğini bildirdi.[264]
Esed rejiminin Suriyeli sivillere yönelik eşi benzeri görülmemiş vahşeti, küresel tepkilere yol açtı ve Arap Birliği, Birleşmiş Milletler, Avrupa Birliği gibi uluslararası kuruluşlardan güçlü kınamalar aldı. Baas rejiminin acımasız baskısına yanıt olarak Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Konseyi tarafından sırasıyla 29 Nisan ve 18 Ağustos 2011'de iki acil durum oturumu düzenlendi. BM tarafından atanan bir soruşturma heyeti, Esed rejimini hükûmetin doğrudan emrettiği öldürme amaçlı ateş politikasının bir sonucu olarak toplu katliamlar, suikastlar, kaçırmalar, zorla kaybetmeler ve diğer savaş suçlarından sorumlu buldu. BM İnsan Hakları Konseyi Yüksek Komiseri, Güvenlik Konseyi'ni Esed'i Uluslararası Ceza Mahkemesi'nde yargılamaya çağırdı. 18 Ağustos'taki ikinci acil durum oturumunda, İnsan Hakları Konseyi'nin birçok üye devleti Esed'in istifasını talep ederken diğer ülkeler Suriye hükûmetini derhal tüm baskı çabalarını durdurmaya ve protestocularla siyasi bir çözüm için diyalog başlatmaya çağırdı.[68][265][266]
İnsan Hakları İzleme Örgütü, 9 Temmuz'da Suriye Arap Ordusu (SAA) askerlerine Esed hükûmeti tarafından gösteriler sırasında protestocuları vurmaları ve keyfi gözaltılara katılmaları emri verildiğini doğrulayan bir rapor yayınladı. Grup, emirlere uymadıkları takdirde Esed yanlıları tarafından vurulacaklarını söyleyen SAA firarilerine atıfta bulundu.[267] New York Times gazetesi, Eylül ayı ortasında, her ikisi de Suriye'de barışçıl protestoculara yönelik rejim şiddetini kınayan ABD ve Türkiye'nin, Esed sonrası Suriye'ye hazırlanmak için birlikte çalıştıklarını bildirdi.[268] Arap Amerikan Enstitüsü tarafından Kasım 2011'de yapılan bir anket, Arapların ezici çoğunluğunun rejime karşı devrimcilerin yanında yer aldığını ve Lübnan'daki Şii çoğunluklu bölgelerde Beşşar'a verilen desteğin neredeyse azaldığını ortaya koydu.[68][269][270]
Türkiye Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan, 2 Nisan 2011'de, 4 Nisan'da Esed'e baskı yaparak olağanüstü hal uygulamasını kaldıracağını, siyasi tutukluları serbest bırakacağını ve yeni bir anayasa kabul edeceğini söyledi.[271] 2 Mayıs 2011'de Erdoğan, Suriye hükûmetinin bu ayaklanma sırasında 1982 Hama Katliamı gibi bir olayı tekrarlaması halinde Türkiye'nin buna seyirci kalmayacağı konusunda uyardı.[272] 10 Haziran 2011'de Erdoğan, güvenlik güçlerinin Suriyeli protestoculara saldırdığı görüntülerdeki "vahşiliği" eleştirerek Esed'ı açıkça kınadı. Türkiye'nin, Suriye hükûmetini kınayan bir Güvenlik Konseyi kararını destekleyebileceğini söyledi.[273] Türkiye, biri Mart 2011'de, diğeri ise Ağustos 2011'in başlarında Suriye'ye giden İran silahları olduğunu iddia ettiği en az iki sevkiyatı durdurdu;.[274] Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu, 9 Ağustos 2011'de "kesin bir mesaj" iletmek üzere Suriye'yi ziyaret etti, Esed ve diğer Suriyeli yetkililerle altı saatten fazla süren görüşmenin ardından, Suriye hükûmetinin atması gereken "somut adımları" özetledi.[275] 15 Ağustos 2011'de Davutoğlu, şiddetin "derhal ve koşulsuz veya mazeretsiz" durdurulması gerektiği, aksi takdirde Türkiye'nin belirtilmemiş "adımlar" atacağı konusunda uyarıda bulundu.[276] 22 Kasım'da Recep Tayyip Erdoğan, "Esed ortaya çıkıp ölümüne savaşacağını söylüyor. Allah aşkına, kime karşı savaşacaksın? Kendi halkına karşı savaşmak kahramanlık değil, korkaklıktır. Kendi halkına karşı ölümüne savaşmış birini görmek istiyorsanız, Nazi Almanyası'na, Hitler'e, Benito Mussolini'ye, Romanya'da Nikolay Çavuşesku'ya bakın " dedi. [277] Erdoğan, 10 Nisan 2012'de Esed rejimini sert bir dille eleştirerek, "Kaçan insanları arkadan vuruyorlar. Çocuk ya da kadın demeden acımasızca vuruyorlar." dedi ve ekledi: "Gerçekten de (Esed) Sayın Annan'a söz verdi, ama söz vermesine rağmen her gün 60, 70, 80, 100 kişiyi öldürmeye devam ediyor. Durum bu." dedi. [278]
22 Mart'ta, AB Dışişleri ve Güvenlik Politikası Yüksek Temsilcisi Catherine Ashton, Avrupa Birliği'nin "Suriye'nin çeşitli yerlerinde gerçekleşen barışçıl protestoların canlı mühimmat kullanımı da dahil olmak üzere şiddetle bastırılmasını şiddetle kınadığını" belirten bir bildiri yayınladı.[279] Ashton, 31 Temmuz'da Esed hükûmetinin Hama'daki katliamının ardından AB'nin kınamasını yineledi.[280] Bu katliam Hama kentinde 200'den fazla kişinin öldürülmesiyle sonuçlandı.[281] Ashton 18 Ağustos'ta, "AB, Beşşar Esed'in Suriye halkının gözünde meşruiyetini tamamen kaybettiğini ve onun istifa etmesinin gerekliliğini not eder." dedi.[282] 3 Ağustos'ta, Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi, Esed hükûmetinin protestoları şiddetle bastırmasını kınadı ve "Suriye yetkilileri tarafından yaygın olarak gerçekleştirilen insan hakları ihlallerini ve sivillere karşı güç kullanımını" kınayan bir bildiri yayınladı.[283]
.jpg)
Körfez İşbirliği Konseyi (KİK) grubu, 6 Ağustos'ta yayınladığı ortak bir bildiride, "artan şiddeti ve çok sayıda insanın ölümüne ve yaralanmasına yol açan aşırı güç kullanımını" kınadı ve "sürekli kan dökülmesinden duyduğu üzüntüyü dile getirdi".[283] 12 Kasım'da Arap Birliği, Beşşar Esed hükûmetinin 16 Kasım'a kadar protestoculara yönelik şiddeti durdurmaması halinde Suriye'yi örgütten çıkaracağını duyurdu ve Suriye muhalefet partilerini Kahire'deki Birlik merkezinde yapılacak görüşmelere katılmaya davet etti. Suriye, Lübnan ve Yemen bu eyleme karşı oy kullanırken, Irak oylamada çekimser kaldı. Birlik ayrıca Suriye'ye yönelik olası yaptırımlar konusunda da uyarıda bulundu.[284][285]
23 Kasım 2011'de, Şam'daki ABD büyükelçiliği, tüm Amerikan vatandaşlarına, 23 Kasım 2011'de "ticari ulaşım mümkünken" Suriye'den derhal ayrılmaları konusunda uyarıda bulundu.[286] 24 Kasım'da, Reuters'ın bir haber bülteni, ABD Donanması Uçak Gemisi Saldırı Grubu İki'nin, devam eden Suriye ayaklanmasını izlemek üzere Suriye açıklarında faaliyet gösterdiğini bildirdi ve bölgedeki ismi açıklanmayan Batılı bir diplomat şunları söyledi: "Muhtemelen rutin bir hareket. Ancak rejim üzerinde psikolojik baskı oluşturacak ve Amerikalılar bunu umursamıyor."[287] 25 Kasım 2011'de; Rusya, Çin ve diğer BRICS grubu ülkeleri, Esed hükûmetini Suriye muhalefetiyle görüşmelere başlamaya çağırdı.[288]
4 Şubat 2012'de, Humus kentinde Esed hükûmet güçleri tarafından 200'den fazla kişinin katledildiğine dair haberlerin ortaya çıkmasının ardından, 150'den fazla protestocu, saat 02:00'de Londra'daki İngiltere'deki Suriye Büyükelçiliği önünde toplandı. Bazı protestocular İngiliz polisi tarafından tutuklandı.[289] Günün ilerleyen saatlerinde, yaklaşık 300 protestocudan oluşan bir başka kalabalık, büyükelçiliğin dışında İngiliz polisiyle çatıştı.[290] Kahire'de, yaklaşık 50 protestocu, 4 Şubat 2012'de Mısır'daki Suriye Büyükelçiliği'ni yağmaladı.[290]
Sonrası
[değiştir | kaynağı değiştir]İç savaşın alevlenmesi, 2012-2014
[değiştir | kaynağı değiştir]Suriye devrimi 2012'nin ortalarına doğru tam teşekküllü bir iç savaşa dönüştü. 25 Mayıs 2012'de 108 kişinin yargısız infaz edildiği Hule katliamının ve ardından Özgür Suriye Ordusu'nun (ÖSO) Suriye Baas rejimine verdiği ültimatomunun ardından, ÖSO'nun rejim birliklerine karşı ülke çapında saldırılara başlamasıyla ateşkes fiilen çöktü. 1 Haziran 2012'de Devlet Başkanı Beşşar Esed, rejim karşıtı ayaklanmayı bastıracağına yemin etti.[291] 12 Haziran 2012'de BM, Suriye'deki çatışmaların iç savaş olduğunu ilan etti.[292] Çatışma, en büyük iki şehir olan Halep ve başkent Şam'a doğru yayılmaya başladı. Ekim 2012'de bir başka ateşkesin başarısız olmasının ardından, 2012-2013 kışı ve 2013 ilkbaharının başlarında isyancılar tüm cephelerde ilerlemeye devam etti. Aralık 2012 ortalarında Amerikalı yetkililer, Suriye rejimini Suriye'deki muhalif mevzilerine Scud balistik füzeleri atmaya başladığını söyledi. 11 Ocak 2013'te, El-Nusra Cephesi de dahil olmak üzere muhalif gruplar, haftalarca süren çatışmaların ardından İdlib Vilayetindeki Taftanaz hava üssünün tam kontrolünü ele geçirdi. Ocak 2013 ortalarında, Rasulayn'da muhalifler ve YPG arasında çatışmalar yeniden patlak verdi.[293]
6 Mart 2013'e gelindiğinde muhalifler Rakka şehrini ele geçirmişti ve burası Esed rejiminin kaybettiği ilk il merkezi olmuştu. Muhaliflerin ilerleyişi, Baas rejiminin yeniden örgütlenmesi ve ardından saldırılara başlamasıyla Nisan 2013'te durduruldu. 17 Nisan 2013'te rejim güçleri, İdlib yakınlarındaki Vadi Deif üssünde altı aylık muhalif ablukasını aştı. Rejim birliklerinin Halep'e giden ana otoyolun kontrolünü ele geçirmeye çalışmasının ardından Babuleyn kasabası çevresinde şiddetli çatışmalar bildirildi. Kuşatmanın kaldırılması, hükûmet güçlerinin bölgedeki, ara sıra hava indirmelerine dayanan iki büyük askeri üssü yeniden ikmal etmesine de olanak sağladı. [294] Nisan 2013'te, çatışmalara giderek daha fazla dahil olan hükûmet ve Hizbullah güçleri, El-Kusayr yakınlarındaki bölgeleri ele geçirmek için bir saldırı başlattı. 21 Nisan'da Esed yanlısı güçler, Lübnan-Suriye sınırına yakın Burhaniye, Sakraca ve El-Radvaniye kasabalarını ele geçirdi.[295][296] Temmuz 2013'ten itibaren durum bir çıkmaza girdi, çeşitli gruplar arasında tüm cephelerde çatışmalar devam etti ve çok sayıda kayıp verildi, ancak önemli toprak değişiklikleri olmadı. 28 Haziran 2013'te muhalif güçler güneydeki Dera şehrinde büyük bir askeri kontrol noktasını ele geçirdi [297] 6 Ağustos 2013'te muhalifler 10 aylık bir kuşatmanın ardından Minek Hava Üssü'nü ele geçirdiğinde büyük bir ilerleme kaydedildi.
21 Ağustos'ta Şam kırsalındaki Guta bölgesinde kimyasal bir saldırı gerçekleşti ve muhaliflerin elindeki bölgede binlerce can kaybına ve birkaç yüz kişinin ölümüne yol açtı. Saldırıyı hükûmet güçlerinin bölgeye yönelik bir askeri saldırısı izledi.[298] Büyük ölçüde Esed güçlerine atfedilen saldırı, uluslararası toplumun Baas rejimini kimyasal silahsızlandırılmasını istemesine neden oldu. 2013'ün sonları, muhalif gruplara karşı çeşitli cephelerde saldırılar düzenleyen Baas rejinin artan ilerleyişi ile sürdü. Suriye rejimi, müttefikleri Hizbullah ve el-Abbas tugayıyla birlikte Kasım ayında Şam ve Halep'e bir saldırı başlattı.[299][300]
ABD, Rusya ve Türkiye'nin müdahaleleri, 2014-2024
[değiştir | kaynağı değiştir]Nisan 2013'ün başlarında köktenci grup Irak İslam Devleti, Irak'tan Suriye'ye yayıldı. Adını Irak ve Şam İslam Devleti olarak değiştirdi. 2013 sonlarında güçlenen IŞİD Suriye muhalefetine taarruza başladı. 2014'ün başında muhaliflerin Halep ve İdlib'de IŞİD'e karşı geniş çaplı operasyonları bölgedeki güç dengesini önemli ölçüde etkilemiştir. Aynı dönemde IŞİD'in Rakka'daki hâkimiyetini pekiştirmesi örgütün Suriye'deki yükselişinde kritik bir aşama olmuştur. 2014 yılında IŞİD hem isyancı gruplara hem de Suriye hükûmetine karşı birçok savaş kazandı. Irak'taki eş zamanlı başarının yanı sıra grup, Doğu Suriye ve Batı Irak'ın büyük bölümlerinin kontrolünü ele geçirmeyi başardı ve ABD liderliğindeki CJTF koalisyonunu, Halk Savunma Birlikleri (YPG) liderliğindeki Suriye Demokratik Güçleri'ne kara desteği ve malzeme sağlarken, ona karşı bir hava bombardımanı kampanyası başlatmaya teşvik etti. ABD öncülüğündeki koalisyonun Eylül 2014'te başlayan hava saldırıları, savaşın uluslararası boyutunu derinleştirmiştir. Aynı süreçte Ayn el Arab kuşatması uluslararası kamuoyunun dikkatini yoğun biçimde Suriye'ye çevirmiştir.
2015 yılı, Fetih Ordusu'nun İdlib'de önemli kazanımlar elde ettiği ve rejimin bölgede ciddi toprak kayıpları yaşadığı bir dönem olmuştur. Bu gelişmelere karşılık Baas rejimi Hizbullah ve İran destekli milislerle savunma hatlarını güçlendirmeye çalışmıştır. 2015 sonbaharında Rusya'nın savaşa doğrudan müdahil olması çatışmaların seyrini köklü biçimde değiştirmiştir. Rus hava desteği sayesinde rejim güçleri Halep, Lazkiye ve Dera gibi kritik cephelerde yeniden ilerlemeye başlamıştır. 2016 yılı boyunca Halep çevresi savaşın en yoğun çatışma alanı hâline gelmiştir. Aynı yıl YPG ve SDG'nin kuzeyde IŞİD'den önemli bölgeleri geri alması sahadaki güç dengelerini yeniden şekillendirmiştir.
Türkiye, Fırat Kalkanı Harekâtı ile Cerablus hattına müdahalesi savaşa doğrudan müdahil olmuştur. Savaşın başından itibaren Suriye muhalefetine siyasi ve askeri destek veren Türkiye, Ağustos 2016'dan itibaren Türk Silahlı Kuvvetlerinin harekâtlarıyla savaşa bizzat müdahil oldu. Kuzey Suriye'nin bazı bölgelerini kontrolü altına alan Türkiye sonradan Suriye Milli Ordusu adını alacak olan Türkiye destekli Özgür Suriye Ordusu'nu oluşturarak kara gücü olarak kullandı. Türkiye ve ÖSO/SMO ortak operasyonlarla YPG öncülüğündeki Suriye Demokratik Güçleri, Esed rejimi ve DAİŞ ile savaştı.
2016 sonunda rejim güçlerinin Halep'in tamamını ele geçirmesi savaşın en kritik dönüm noktalarından biri olmuştur. Bu gelişme, muhaliflerin kuzeydeki en önemli şehir merkezini kaybetmesine yol açmıştır. Aynı süreçte Baas rejimi ve Rusya, Halep'in tamamen geri alınmasından başlayarak ülke genelinde kapsamlı bir karşı saldırı dalgası yürüttü. Rejim güçleri, Barada Vadisi, Palmira ve Doğu Guta gibi kritik alanları yeniden ele geçirerek başkent Şam çevresindeki kuşatmaları kırdı. Han Şeyhun ve Duma'daki kimyasal saldırı iddiaları uluslararası tepkiye yol açtı. Rusya'nın yoğun hava desteği, özellikle 2017-2018 döneminde rejimin ilerleyişinin ana belirleyicisi oldu. Bu dönemde ABD destekli SDG, IŞİD kontrolündeki geniş alanları ele geçirerek örgütün Suriye'deki toprak hâkimiyetini büyük ölçüde sona erdirdi. Rakka ve Deyrizor çevresindeki operasyonlar, hem yoğun koalisyon bombardımanı hem de ağır sivil kayıplarıyla sonuçlandı.
Türkiye ise Fırat Kalkanı'nın ardından Afrin'e yönelik Zeytin Dalı Harekâtı'nı başlatarak kuzeydeki güç dengelerini kökten değiştirdi. Afrin'in ele geçirilmesi, Türkiye ile ABD arasındaki gerilimi artırdı ve SDG'nin konumunu zayıflattı. Aynı dönemde güneydeki muhalif bölgeler rejim tarafından art arda düşürüldü ve Dera ile Kuneytire tamamen rejim kontrolüne geçti. İdlib, Rusya ve Türkiye'nin arabuluculuğunda kurulan ateşkes ve tampon bölgelerle savaşın son büyük muhalif kalesi hâline geldi. 2018 ve 2019'da SDG'nin Fırat'ın doğusundaki son IŞİD kalelerine saldırısı sonucunda Baghuz'un düşmesi, örgütün Suriye'deki “halifeliğinin” resmi olarak sona erdi. Türkiye, Barış Pınarı Harekâtı'nı başlatarak SDG'nin kontrol ettiği geniş bir hattı hedef aldı. 2019–2020 kışında rejim ve Rusya'nın İdlib'e yönelik büyük operasyonu, milyonlarca sivili etkileyen yeni bir insani krize yol açtı. Türkiye, başlattığı Bahar Kalkanı Harekâtı ile Baas rejimine ağır kayplar yaşattı ve İdlib'e yönelik Baas/Rus ilerleyişinin yarattığı bu krizi engelledi ve 5 Mart 2020'de Türkiye ve Rusya arasında imzalanan ateşkes, cephe hatlarını dondurarak çatışmaları kısmen durdurdu.
2017 sonrası Esed yönetimine muhalefet eden alternatif hükûmetler ortaya çıktı. Bunlar arasında askerî güçleri Suriye Millî Ordusu (SMO) ve müttefik Özgür Suriye milislerinden oluşan, demokratik, milliyetçi muhalif grupların büyük bir ittifakı olan Suriye Geçici Hükûmeti de yer aldı. Bir diğeri ise silahlı kuvvetleri Heyet Tahrir el-Şam (HTŞ) liderliğindeki Sünni milis koalisyonu tarafından temsil edilen Suriye Kurtuluş Hükûmeti'dir. Bunlardan bağımsız olan Kuzey ve Doğu Suriye Özerk Yönetimi, YPG liderliğindeki Suriye Demokratik Güçleri'dir (SDG). Savaştaki şiddet, isyancıların ve hükûmetin saldırıları ile mezhepsel şiddet 2012-2017 yılları arasında zirveye ulaştı.[301][302] Uluslararası örgütler, büyük çoğunluğu Esed rejiminin sorumluluğunda olmak üzere tarafları ağır insan hakları ihlalleri ve katliamlarla suçladı.[303] Çatışma, milyonlarca insanın Türkiye, Lübnan ve Ürdün gibi komşu ülkelere kaçmasıyla büyük bir mülteci krizine neden oldu;[304][305] Ancak, önemli bir azınlık da Orta Doğu dışındaki ülkelere sığındı; Almanya tek başına 2011'den beri yarım milyondan fazla Suriyeliyi kabul etti.[305] 2011'den beri, Birleşmiş Milletler öncülüğünde Suriye konusunda Mart 2017'de Cenevre'de gerçekleştirilen barış görüşmeleri de dahil olmak üzere bir dizi barış girişimi başlatıldı, ancak çatışmalar devam etti.[306]
8 Aralık 2024 devrimi ve sonrası
[değiştir | kaynağı değiştir]
Kasım 2024'te Hey'et-i Tahrîrü'ş-Şâm liderliğinde ve Türkiye destekli Suriye Millî Ordusu'ndaki müttefik grupların desteğiyle kuzeybatıda büyük bir isyancı saldırısıyla yeniden başlayan şiddetli çatışmalar, Halep, Hama ve Humus'un ele geçirilmesiyle sonuçlandı. Daha önce hükûmetle uzlaşan güneyli isyancılar daha sonra kendi saldırılarını başlatarak Dera ve Süveyda'yı ele geçirdiler. Suriye Özgür Ordusu ve Suriye Demokratik Güçleri sırasıyla Palmira ve Deyrizor'da kendi saldırılarını başlattılar. Esed rejiminin düşüşü, Şam'ın düşüşü sırasında Esed'ın Moskova'ya kaçtığı 8 Aralık'ta gerçekleşti. Suriye Başbakanı Muhammed Gazi el-Celali, 8 Aralık 2024'te iktidarı devrimcilere devretti.
Suriye, 8 Aralık 2024'te Esed rejiminin devrilmesinden bu yana siyasi bir geçiş sürecinden geçiyor.[307] Ülkeyi yönetmek üzere Muhammed el-Beşir liderliğinde bir geçici hükûmet kuruldu.[308][309]
29 Ocak 2025'te Suriye'nin fiili lideri Ahmed eş-Şara, Suriye Genel Komutanlığı tarafından geçiş dönemi için Suriye cumhurbaşkanı olarak atandı ve Suriye Devrim Zaferi Konferansı'nı düzenledi.[310] Şara, cumhurbaşkanı olarak ilk konuşmasında, 2012 Baasçı Suriye Anayasası'nın feshedilmesinin ardından siyasi geçiş sürecinde "yasal referans" olarak hizmet edecek bir "ulusal diyalog konferansı" düzenleyeceğini ve bir "anayasa bildirgesi" yayınlayacağını söyledi [311][312] Zaferi Konferansı sırasında Suriye Genel Komutanlığı, Esed rejiminin devrilmesinden sonra fiili lider olarak görev yapan Ahmed el-Şara'yı geçiş dönemi için cumhurbaşkanı olarak atadı.[313]Suriye geçiş hükûmeti, birçok silahlı milis grubunun dağıtıldığını ve bunların Suriye Savunma Bakanlığı'na entegre edildiğini, ayrıca geçiş döneminde Ahmed eş-Şara'nın Suriye cumhurbaşkanı olarak atandığını duyurdu.
13 Mart 2025'te, eş-Şara, beş yıl geçerli olacak geçici anayasayı onayladı.[314][315] Anayasa, başbakanlık makamı olmaksızın bir başkanlık sistemi belirliyor.[316][317] Beş yıllık geçiş döneminde geçici parlamento olarak hizmet vermek üzere Halk Meclisi kuruldu ve yeni kalıcı anayasanın taslağının hazırlanmasına nezaret edildi.[318] [319] Anayasal beyannamede beş yıllık bir geçiş dönemi tanımlandı. Geçici anayasa, yasama yetkisi için oluşturulacak geçici halk meclisi hükmünü içeriyor; bu meclis, yeni seçimler yapılana dek yasal ve yönetsel boşluğu doldurmak üzere planlanmıştı. Geçici anayasa, yasama ve yürütme erkleri bakımından önemli düzenlemeler getiriyor. Bu metin, geçiş dönemi boyunca başkanın yürütme yetkilerini elinde tutacağını, aynı zamanda yeni bir geçici halk meclisi kurulacağını öngörüyor. Bu meclis, parlamento boşluğu doldurarak yasa yapma ve denetim işlevlerini üstlenecek. [320] Bu hukuki yeniden yapılanma süreci, bir yandan "geçiş adaleti" için zemin hazırlamayı, eski rejim dönemindeki insan hakları ihlalleri ve yaptırımlar için yargı yolunu açmayı; ama diğer yandan da yeni kurallar ve meşruiyet sınırlarının netleşmesini hedefliyor. Eski rejime bağlı ordu, güvenlik ve istihbarat kurumları fiilen feshedildi; tüm silahlı grupların dağıtılması veya yeni devlet kurumlarına entegre edilmesi yönünde karar verildi. Bu, hem merkezi otoritenin yeniden tesis edilmesi hem de ülkenin bölgesel ve mezhepsel çatışmalar yerine ulusal bir güvenlik mimarisi kurma çabasının bir parçası olarak görülüyor. Yeni savunma ve güvenlik kurumlarının kuruluşu, geçiş hükûmetinin öncelikli hedeflerinden biri oldu. Geçici hükûmetin ilan ettiği “yeni ulusal ordu ve güvenlik yapıları”, eski silahlı grupların tasfiyesini ve devlet kontrolüne entegrasyonunu içeriyor. Bu yeniden yapılanma çabası, hem iç güvenlik hem de ulus-devlet inşası açısından yaklaşık on yıl süren iç savaş ve parçalanmışlık sonrası kritik bir adım olarak değerlendiriliyor.[321] [322] [323] [324]
29 Mart 2025'te, Şara, 23 bakanlıktan oluşan İkinci Suriye Geçiş Hükûmeti, Şam'daki Cumhurbaşkanlığı Sarayı'nda düzenlenen bir törenle duyurdu. Yeni hükûmet yapısında dikkat çekici kurumsal değişiklikler de oldu: Örneğin, kabinede geleneksel bakanlıklara ek olarak “Afet ve Acil Durumlar Bakanlığı ve “Spor ve Gençlik Bakanlığı gibi yeni bakanlıklar kuruldu.
Esed rejiminin çöküşünden sonra, Türkiye destekli Suriye Millî Ordusu savaşçıları, 11 Aralık'ta ateşkes sağlanana kadar Kuzey Suriye'de ABD destekli ve YPG öncülüğündeki Suriye Demokratik Güçleri'ne (SDG) harekâtlarını sürdürdü.[325][326] Şubat 2025'te SDG, Özerk Yönetim ve Suriye Demokratik Konseyi, SDG'nin Suriye Silahlı Kuvvetleri ile birleşmesine karar verdi. IŞİD'e Karşı Uluslararası Koalisyon da SDG ile yeni Suriye hükûmeti arasındaki diyaloğun devam etmesine destek verdi.[327]10 Mart 2025'te SDG lideri Mazlum Abdi'nin eş-Şara ile görüşmesinin ardından SDG, Suriye Silahlı Kuvvetleri ile birleşmeyi kabul etti.
Devrim sonrası, bir dizi Batılı hükûmet, özellikle de Amerika Birleşik Devletleri ve Birleşik Krallık, Suriye'ye yönelik yaptırımları kaldırdı.[328][329] Esed rejiminin devrilmesinden birkaç gün önce, Suriye Amerikan Konseyi (SAC), Sezar Yasası yaptırımlarının ABD Ulusal Savunma Yetkilendirme Yasası 2025 (NDAA 2025) aracılığıyla yenilenmesi için başarılı bir lobi faaliyeti yürüttü. Ancak, Esed'in 8 Aralık 2024'te devrilmesi ve Suriye geçici hükûmetinin kurulmasının ardından, SAC yaptırım maddesini zamanında tasarıdan çıkarmayı başaramadı[330] 23 Aralık'ta Biden yönetimi, NDAA 2025'i yasalaştırarak[331] yaptırımları beş yıl daha yeniledi ve Reason dergisi yaptırımları Esed sonrası "Suriye'nin yeniden inşası için ciddi bir engel" olarak nitelendirdi.[332]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Oliver, Christin (26 Ekim 2010). "Corruption Index 2010: The Most Corrupt Countries in the World – Global Development". The Guardian. Londra. 17 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2011.
- ^ Phillips, Christopher (2015). "Sectarianism and conflict in Syria". Third World Quarterly. 36 (2). Taylor & Francus. ss. 357-376. doi:10.1080/01436597.2015.1015788. JSTOR 24523162. 21 October 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi20 October 2023.
The greatest responsibility for sectarianising the conflict lies with the regime
- ^ Droz- , Philippe, Vincent (2014). ""State of Barbary" (Take Two): From the Arab Spring to the Return of Violence in Syria". Middle East Journal. 68 (1). Middle East Institute. ss. 33-58. doi:10.3751/68.1.12. JSTOR 43698560. 6 November 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi20 October 2023.
The use and abuse of sectarianism has been a foundational feature of Assad family rule since November 1970.
- ^ C. Hof, Simon, Frederic, Alex. Sectarian Violence in Syria's Civil War. United States Holocaust Memorial Museum. ss. 2, 4, 9.
Alawites, in the service of a family-based regime trying desperately to save itself, have played a central role in violations of human rights and international law that include indiscriminate artillery and aerial bombardments of villages, summary executions, and massacres of civilians. Sunni Arabs.. have inevitably borne the overwhelming brunt of this abuse..This period has witnessed.. the rise to power of an Alawite-dominated regime whose forty-year reign preached secularism only to deepen sectarian fault-lines when challenged, laying the groundwork for a civil war that has torn Syria's complex ethno-religious tapestry... the 1963 coup was accompanied by a dramatic surge of Alawite power in the military leadership. This trend of Alawite consolidation was accelerated by systematic discrimination against Sunnis among the Ba'ath's military adherents, as Alawites sought to further enhance their control.
- ^ Zafar, Saad (24 Mart 2011). "The Assad Poison". AllVoices. 11 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Nisan 2011.
- ^ Mroue, Bassem (18 Haziran 2011). "Bashar Assad Resignation Called For By Syria Sit-In Activists". The Huffington Post. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2017.
- ^ Oweis, Khaled; al-Khalidi, Suleiman (8 Nisan 2011). "Pro-democracy protests sweep Syria, 22 killed". Reuters. 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2011.
- ^ Colvin, Mark (25 Mart 2011). "Syrian protestors want a regime change". ABC News. 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2011.
- ^ McShane, Larry (25 Mart 2011). "Violence erupts in Syria, Jordan; anti-government protestors shot, stoned". New York Daily News (İngilizce). 2 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mart 2011.
- ^ "Syria to lift decades-old emergency law". Al Jazeera. 19 Nisan 2011. 22 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2011.
- ^ Oweis, Khaled (29 Nisan 2011). "Muslim Brotherhood endorses Syria protests". Reuters (İngilizce). 9 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2017.
- ^ Story, AP. "Syrian troops detain dozens, 3 killed in north". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Temmuz 2013.
- ^ "As Syria flares, some U.N.'ers take flight". CNN. 18 Ağustos 2011. 17 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ağustos 2011.
- ^ a b "Syrian Revolution 13 years on | Nearly 618,000 persons killed since the onset of the revolution in March 2011". Syrian Observatory for Human Rights. 15 Mart 2024. Erişim tarihi: 15 March 2024.
- ^ "UN Human Rights Office estimates more than 306,000 civilians were killed over 10 years in Syria conflict". United Nations. 28 Haziran 2022. 1 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2023.
- ^ "Civilian Deaths in the Syrian Arab Republic: Report of the United Nations High Commissioner for Human Rights". United Nations. 28 Haziran 2022. 28 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi.
Over the past ten years, civilians have borne the brunt of the conflict, with an estimated 306,887 direct civilian deaths occurring.
- ^ "Syria". GCR2P. 1 Aralık 2022. 28 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Almost 3,000 missing in Syria crackdown, NGO says". NOW News. 28 Temmuz 2011. 11 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2017.
- ^ "Syria emergency". United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR). 29 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2024.
- ^ "Syrians mark revolution anniversary with roses, songs and tight security". Al Jazeera (İngilizce). 15 Mart 2025. 19 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2025.
- ^ Umar, Baba. "Syria says 'great revolution' triumphed, December 8 is new National Day". Syria says 'great revolution' triumphed, December 8 is new National Day (İngilizce). 19 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2025.
- ^ a b c Katerji, Oz (11 Ağustos 2021). "Damascus's False Reconciliation Failed in Daraa". Foreign Policy. 11 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2023.
More than a decade ago, as protests erupted across the Middle East in a series of democratic uprisings that became known as the Arab Spring, [Daraa] was the first place in Syria to cast off the shackles of 40 years of Ba'athist dictatorship.
- ^ Laub, Zachary (15 Ekim 2019). "Syria's War and the Descent Into Horror". Council on Foreign Relations. 7 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2023.
Twelve years after protesters in Syria first demonstrated against the four-decade rule of the Assad family, hundreds of thousands of Syrians have been killed
- ^ "UN human rights office renews call on Syria to end brutal crackdown". UN News. 23 Eylül 2011. 22 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2023.
"We are extremely alarmed by ongoing reports of the increasingly brutal crackdown by Syrian authorities against protestors in Syria," said Ravina Shamdasani, spokesperson for the Office of the High Commissioner for Human Rights (OHCHR).
- ^ "Troops open fire on protests as crackdown continues". France 24. 17 Haziran 2011. 20 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2023.
The uprising has proven to be the boldest challenge to the Assad family's 40-year dynasty in Syria. [Assad] inherited power in 2000, raising hopes that [he] might transform his late father's stagnant and brutal dictatorship into a modern state... Now, as his regime escalates a brutal crackdown, it seems increasingly unlikely that he will regain any political legitimacy.
- ^ Bowen, Jeremy (2013). "Prologue: Before the Spring". The Arab Uprisings: The People Want the Fall of the Regime. Simon & Schuster. ss. 14, 15, 118, 341. ISBN 9781471129827.
- ^ "RSF". RSF: Reporters Without Borders. 3 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2023.
- ^ Yacoub Oweis, Khaled (22 Mart 2011). "Fear barrier crumbles in Syrian "kingdom of silence"". Reuters. 11 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2017.
- ^ a b Flock, Elizabeth (15 Mart 2011). "Syria revolution: A revolt brews against Bashar al- Assad's regime". The Washington Post. ISSN 0190-8286. 11 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2016.
- ^ "How Syria controls its dissidents: Banning travel". The Economist. 30 Eylül 2010. 12 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Predators: Bashar Al-Assad". Reporters Without Borders. 8 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Fountain, Henry (2 Mart 2015). "Researchers Link Syrian Conflict to a Drought Made Worse by Climate Change". The New York Times. ISSN 0362-4331. 25 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2017.
- ^ M. Sadowski, Yahya (1987). "Patronage and the Ba'th: Corruption and Control in Contemporary Syria". Arab Studies Quarterly. 9 (4). ss. 442-461. JSTOR 41857946. 2 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi26 Temmuz 2025.
- ^ Gersh, Nick (6 Şubat 2017). "The Role of Corruption in the Syrian Civil War". GAB. 19 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "'Day of Rage' Protest Urged in Syria". NBC News. 3 Şubat 2011. 13 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2011.
- ^ "Syria's Graffiti Boy Recalls Start of Deadly Conflict". Anadolu Agency. 14 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2024.
- ^ Fahim, Kareem; Saad, Hwaida (8 Şubat 2013). "A Faceless Teenage Refugee Who Helped Ignite Syria's War". The New York Times. ISSN 0362-4331. 27 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2017.
- ^ Droz-Vincent, Philippe (Kış 2014). ""State of Barbary" (Take Two): From the Arab Spring to the Return of Violence in Syria". Middle East Journal. 68 (1). Middle East Institute. ss. 33-58. doi:10.3751/68.1.12. 24 September 2015 tarihinde kaynağından
arşivlendi – HighBeam Research vasıtasıyla.
- ^ Macleod, Hugh (23 Nisan 2011). "Syria: How it all began". Public Radio International. 16 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2016.
- ^ Sinjab, Lina (19 Mart 2011). "Middle East unrest: Silence broken in Syria". BBC News (İngilizce). 3 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2017.
- ^ a b "Middle East unrest: Silence broken in Syria". BBC News. 19 Mart 2011. 5 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2015.
- ^ a b "We've Never Seen Such Horror". Human Rights Watch. 1 Haziran 2011. 3 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2016.
- ^ Flock, Elizabeth (15 Mart 2011). "Syria revolution: A revolt brews against Bashar al- Assad's regime". The Washington Post. 30 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Nassar, Alaa (18 Mart 2021). "The Syrian revolution on its 10th anniversary". Syria Direct. 18 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Mid-East unrest: Syrian protests in Damascus and Aleppo". BBC News (İngilizce). 15 Mart 2011. 21 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2013.
- ^ "President Assad's interview with SBS News Australia". Erişim tarihi: 22 Nisan 2018 – YouTube vasıtasıyla.
- ^ "Middle East unrest: Syria arrests Damascus protesters". BBC. 16 Mart 2011. 5 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2014.
- ^ Al Jazeera Arabic قناة الجزيرة (23 Mart 2011), اقتحام الأمن السوري المسجد العمري في مدينة درعا, 22 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi17 Şubat 2016
- ^ "Syria: Seven Police Killed, Buildings Torched in Protests". Israel National News. 21 Mart 2011. 21 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2015.
- ^ a b c Holliday, Joseph (December 2011). "The Struggle for Syria in 2011" (PDF). Institute for the Study of War. 17 December 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF)22 June 2013.
- ^ "Officers Fire on Crowd as Syrian Protests Grow". The New York Times. 20 Mart 2011. ISSN 0362-4331. 16 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2017.
- ^ Iddon, Paul (30 Temmuz 2012). "A recap of the Syrian crisis to date". Digital Journal. 23 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2012.
- ^ Macleod, Hugh (25 Nisan 2011). "Syria: how it all began". Global Post. 2 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Slackman, Michael (25 Mart 2011). "Syrian Troops Open Fire on Protesters in Several Cities". The New York Times. ISSN 0362-4331. 21 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2013.
- ^ "Syria Timeline: Since the Uprising Against Assad". United States Institute of Peace. 1 Ocak 2021. 24 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2022.
- ^ a b c Katherine Marsh; Martin Chulov (30 Mart 2011). "Assad blames conspirators for Syrian protests". The Guardian. 13 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2025. Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi: "guardian" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme) - ^ Macleod, Hugh (25 Nisan 2011). "Syria: how it all began". Global Post. 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Arrest of leader of the Islamic Democratic movement in Syria". Elaph (Arapça). 7 Şubat 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2011.
- ^ "Jailed prominent Syrian opposition for seven and a half years". Free Syria (Arapça). 25 Ocak 2011. 11 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2011.
- ^ "Syrian authorities detain national identity Adnan Mustafa Abu Ammar". Free Syria (Arapça). 28 Ocak 2011. 11 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2011.
- ^ "Report of the United Nations High Commissioner for Human Rights on the situation of human rights in the Syrian Arab Republic" (PDF). United Nations:OHCHR. United Nations General Assembly: Human Rights Council. 15 Eylül 2011. s. 13. 3 Mart 2023 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ "An Open Letter to The Syrian President, Bashar al- Assad Requesting to Release Tal al-Mallouhi, The Youngest Prisoner of Conscience in The Arab World". anhri.net. 2016-03-02 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2016-02-17.
- ^ Taylor, Paul (16 February 2011). "Egypt-Inspired Protests Gain Pace Across Region". Reuters. 24 September 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 December 2019.
- ^ "Syria arrests opposition leader as protests continue". CNN. 22 March 2011. 15 May 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 March 2011.
- ^ Fassihi, Farnaz (25 March 2011). "Troops Open Fire on Syrian Protesters". The Wall Street Journal. 18 December 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 March 2011.
- ^ "Al Jazeera journalist missing in Syria". Al Jazeera. 2 May 2011. 4 May 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 May 2011.
- ^ "Al-Jazeera: Dorothy Parvaz free after Syria detention". BBC News. 18 May 2011. 21 May 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 June 2011.
- ^ a b c "Human Rights Council debates situation of human rights in Syrian Arab Republic in Special Session". UN:OHCHR. 22 Ağustos 2011. 12 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Report of the United Nations High Commissioner for Human Rights on the situation of human rights in the Syrian Arab Republic" (PDF). United Nations:OHCHR. United Nations General Assembly: Human Rights Council. 15 Eylül 2011. 3 Mart 2023 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ "Police Kill 6 Protesters in Syria". The New York Times. 18 Mart 2011. ISSN 0362-4331. 22 Mart 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2012.
- ^ Glynn Williams, Brian (2017). "6: The New War on ISIS". Counter Jihad: America's Military Experience in Afghanistan, Iraq, and Syria. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. s. 270. ISBN 978-0-8122-4867-8.
- ^ Lefevre, Raphael (2013). "9: Uprisings in Syria: Revenge on History". Ashes of Hama: The Muslim Brotherhood in Syria. New York: Oxford University Press. ss. 185. ISBN 978-0-19-933062-1.
- ^ A. Shoup, John (2018). "10: Bashar al-Asad's Syria: 2000–Present". The History of Syria. Santa Barbara, CA: ABC-CLIO, LLC. ss. 144. ISBN 978-1-4408-5834-5.
- ^ "Beyond Arms, Syria Uses Arrests Against Uprising". The New York Times. 27 Haziran 2012. ISSN 0362-4331. 1 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2012.
- ^ "Syria: Torture Centers Revealed". Human Rights Watch (İngilizce). 3 Temmuz 2012. 31 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2012.
- ^ "Syria lifts niqab ban, shuts casino, in nod to Sunnis". Reuters. 6 Nisan 2011. 16 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2017.
- ^ "Opposition: 127 dead as Syrian forces target civilians". CNN. 7 Nisan 2012. 7 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2012.
- ^ Oweis, Khaled (22 Nisan 2011). "Almost 90 dead in Syria's bloodiest day of unrest". Reuters. 27 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Nisan 2011.
- ^ Mozgovaya, Natasha (7 June 2011). "U.S. raps Syria over claim of photographing D.C. demonstrations". Haaretz Daily Newspaper. 16 December 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 January 2012.
- ^ "Details and translation of the leaked wanted suspects list from Syrian security". Tabeer. 29 January 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 January 2012.
- ^ "Syria protesters torch buildings" (İngilizce). Al Jazeera. 20 Mart 2011. 24 Mart 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2016.
- ^ Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi;BBC-21 Martisimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme) - ^ "Syrian president fires Daraa governor after violence at mosque" (İngilizce). CNN. 23 Mart 2011. 13 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2016.
- ^ Marsh, Katherine (24 Mart 2011). "Syrian people outraged over government shootings in Daraa" (İngilizce). Şam: The Guardian. 19 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2016.
- ^ a b Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi;CNN-25 Martisimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme) - ^ "Protests prompt Syria to pledge reforms" (İngilizce). Al Jazeera. 25 Mart 2011. 24 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2016.
- ^ "Syria turmoil: Political inmates 'freed' after protests" (İngilizce). BBC News. 26 Mart 2011. 19 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2016.
- ^ "Syrian authorities release 260 prisoners - lawyer" (İngilizce). Reuters. 26 Mart 2011. 18 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2016.
- ^ "Syria 'to lift emergency law'" (İngilizce). Al Jazeera. 27 Mart 2011. 4 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2016.
- ^ "Syrian cabinet resigns amid unrest" (İngilizce). Al Jazeera. 29 Mart 2011. 17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2016.
- ^ a b "Assad orders review of Syrian laws" (İngilizce). Al Jazeera. 31 Mart 2011. 24 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2016.
- ^ "Assad appoints new governor for Daraa" (İngilizce). Al Jazeera. 4 Nisan 2011. 21 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2016.
- ^ a b "Assad attempts to appease minority Kurds" (İngilizce). Al Jazeera. 8 Nisan 2011. 18 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2016.
- ^ "Assad tries to appease Kurds after unrest". Beyrut: Reuters. 7 Nisan 2011. 17 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2016.
- ^ "Syria reverses ban on Islamic face veil in schools" (İngilizce). Şam: Al Arabiya. 6 Nisan 2011. 18 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2016.
- ^ "Assad overturns ban on face veil" (İngilizce). Al Jazeera. 6 Nisan 2011. 28 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2016.
- ^ "Stateless Kurds in Syria granted citizenship" (İngilizce). CNN. 8 Nisan 2011. 30 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2016.
- ^ Hassan, Nidaa; Borger, Julian (10 Temmuz 2011). "Syrian 'national dialogue' conference boycotted by angry opposition". The Guardian (İngilizce). ISSN 0261-3077. 11 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2017.
- ^ "Syria opens 'national dialogue' with opposition". BBC News (İngilizce). 10 Temmuz 2011. 28 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2017.
- ^ Oweis, Khaled Yacoub; Karouny, Mariam; al-Khalidi, Suleiman; Aboudi, Sami (21 Nisan 2011). "Syria's Assad ends state of emergency". Reuters. Beirut, Amman, Cairo. 22 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Nisan 2011.
- ^ Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi;AJ-16 Nisan-2isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme) - ^ "Syria to lift decades-old emergency law" (İngilizce). Al Jazeera. 19 Nisan 2011. 29 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2016.
- ^ Uveys, Halid Yakub (21 Nisan 2011). "Syria's Assad ends state of emergency" (İngilizce). Amman: Reuters. 18 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2016.
- ^ "Tanks shell centre of Syrian city as death toll in violent anti-government protests hits 535" (İngilizce). Daily Mail. 2 Mayıs 2011. 19 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2016.
- ^ "Regierung lockt mit Reformen - und schlägt zu" (Almanca). Der Spiegel. 1 Mayıs 2011. 19 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2016.
- ^ Macfarquhar, Neil; Stack, Liam (1 Nisan 2011). "In Syria, Thousands Protest, Facing Violence, Residents Say". The New York Times. ISSN 0362-4331. 13 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2012.
- ^ "Syria passes law to allow political parties" (İngilizce). Al Jazeera. 25 Temmuz 2011. 18 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2016.
- ^ Ali, Nur (25 Temmuz 2011). "Syria passes law to allow rival parties" (İngilizce). Şam: The Guardian. 19 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2016.
- ^ "Suriye'de 'yeni siyasi parti kurulabilecek'". BBC Türkçe. 25 Temmuz 2011. 19 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2016.
- ^ a b Shadid, Anthony (25 Nisan 2011). "Syria Escalates Crackdown as Tanks Go to Restive City". The New York Times. ISSN 0362-4331. 26 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2011.
- ^ a b c d "Report of the Fact-Finding Mission on Syria pursuant to Human Rights Council resolution S-16/1" (PDF). Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights. August 2011. s. 10. 26 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 9 Şubat 2024.
- ^ "Civilian killings in Syrian demonstrations rises to 800". The Jerusalemn Post. 5 Temmuz 2011. 30 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2012.
- ^ "No water, power in Syrian protest town". News24. 28 Nisan 2011. 6 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Report of the United Nations High Commissioner for Human Rights on the situation of human rights in the Syrian Arab Republic" (PDF). United Nations:OHCHR. United Nations General Assembly: Human Rights Council. 15 Eylül 2011. s. 118. 3 Mart 2023 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ "Syria: Rampant Torture of Protesters". Human Rights Watch. 15 Nisan 2011. 13 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b Flamand, Hugh Macleod and Annasofie. "Tortured and killed: Hamza al-Khateeb, age 13". Al Jazeera. 9 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2018.
- ^ "Syrian army tanks 'moving towards Hama'". BBC News. 5 Mayıs 2011. 20 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2012.
- ^ Abdelaziz, Salma (15 Mayıs 2011). "Shallow grave yields several bodies in Syrian city marked by unrest". CNN. 20 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2011.
- ^ Wikstrom, Cajsa (3 Eylül 2011). "Escaping Syria's crackdown". Al Jazeera. 24 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ağustos 2012.
- ^ "Syrian security forces kill "at least eight" in Tall Kalakh". 18 Mayıs 2011. 30 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2014.
- ^ "Syria death toll 'surpasses 1,000'". Al Jazeera. 24 Mayıs 2011. 21 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2017.
- ^ Flamand, Hugh Macleod and Annasofie. "Tortured and killed: Hamza al-Khateeb, age 13". Al Jazeera. 9 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2018.
- ^ "Syrian forces take over northwestern town of Maaret al-Numan". Associated Press. 17 Haziran 2011. 13 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2017 – Haaretz vasıtasıyla.
- ^ "Syria unrest: Protests in Aleppo as troops comb border". BBC News. 30 Haziran 2011. 5 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2012.
- ^ "Syria town of Jisr al-Shughour braces for army assault". BBC News. 7 Haziran 2011. 7 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2011.
- ^ Krietner, Ricky (8 Haziran 2011). "Syrian Army Turned Helicopter Gunships On Defecting Soldiers". Business Insider. 9 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Eyewitness: The view from the epicentre of the Syrian revolt". Independent. 8 Haziran 2011. 9 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Syria: 'Hundreds of thousands' join anti-Assad protests". BBC News. 1 Temmuz 2011. 5 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2011.
- ^ Ali, Nour (11 Temmuz 2011). "Syria: Assad loyalists besiege US and French embassies in Damascus". The Guardian. 20 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b c "Syrian army kills at least 95 in Hama". Dawn. Agence France-Presse. 31 Temmuz 2011. 7 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2011. Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi: ":1" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme) - ^ Clanet, Christian (10 Haziran 2011). "A French Journalist in Dara'a, Syria's 'Ghetto of Death'". Time. 11 June 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi21 June 2011.
- ^ Mchugo, John (2 Mart 2015). Syria. Saqi Books. s. 226. ISBN 978-0863561603. 16 Şubat 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 April 2025.
- ^ Rights group says 20 protesters killed across Syria, Reuters, 30 July 2011.
- ^ "'Scores dead' as Syrian tanks storm Hama city". Al Jazeera English. 31 Temmuz 2011. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2011.
- ^ "Syrian army kills at least 95 in Hama: activist". Dawn. Agence France-Presse. 31 July 2011. 26 June 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 June 2015.
- ^ وكالات, عواصم ــ (29 Temmuz 2011). "تظاهرة مليونية في حماة تطالب بإسـقاط الأسد". www.emaratalyoum.com (Arapça). Erişim tarihi: 9 Şubat 2022.
- ^ "'Free Syrian Army' poses growing threat to Assad". France 24. 14 Ekim 2011. 10 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Tanir, Ilhan (4 Ekim 2012). "In the Land of the Free Syrian Army". Carnegie endowment. 19 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Yezdani, İpek (23 Ağustos 2011). "Syrian dissidents form national council". The Edmond Sun. 4 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Kasım 2011.
- ^ "Syria in civil war, says UN official Herve Ladsous". BBC News. 12 Haziran 2012. 23 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Charbonneau, Louis (13 Haziran 2012). "Syria conflict now a civil war, U.N. peacekeeping chief says". Reuters. 21 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Interactive: Tracking Syria's defections". Al Jazeera. 26 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Eylül 2013.
- ^ Dagher, Sam; Gauthier-Villars, David (6 Temmuz 2012). "In Paris, Diplomats Cheer Syria General's Defection". The Wall Street Journal. ISSN 0099-9660. 21 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2012.
- ^ "Report of the United Nations High Commissioner for Human Rights on the situation of human rights in the Syrian Arab Republic" (PDF). United Nations:OHCHR. United Nations General Assembly: Human Rights Council. 15 Eylül 2011. ss. 13, 15-17, 21. 3 Mart 2023 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ Oweis, Khaled Yacoub (14 Ağustos 2011). "Tank, navy attack on Syria's Latakia kills 26-witnesses". Reuters. Amman. 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2011.
- ^ Oweis, Khaled Yacoub (14 August 2011). "Tank, navy attack on Syria's Latakia kills 26-witnesses". Reuters. Amman. 15 August 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 August 2011.
- ^ "'Thousands flee' Latakia assault; Reports of residents rounded up at stadium as they attempt to leave coastal city under attack by Syrian security forces". Al Jazeera English. 15 Ağustos 2011. 17 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mart 2021.
- ^ al-Yaqoubi, Muhammad (5 Aralık 2014). "To defeat the Islamic State we must first remove Bashar al-Assad". The Washington Post. 16 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Syrian forces kill seven protesters as Muslims celebrate first day of Eid". Al Arabiya. 30 August 2011. 17 June 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 February 2012.
- ^ "Saturday, August 13, 2011 – 10:14 – Syria". Al Jazeera Blogs. 13 Ağustos 2011. 25 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2011.
- ^ "More deaths as Syrian protests continue". Al Jazeera English. 26 Ağustos 2011. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2011.
- ^ Abu-Nasr, Donna (29 Ağustos 2011). "Syria Besieges Town as Erdogan Says Violence Means Assad Risks Mubarak End". Bloomberg. Erişim tarihi: 29 Ağustos 2011.
- ^ "Syrian forces kill seven protesters as Muslims celebrate first day of Eid". Al Arabiya. 30 Ağustos 2011. 17 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2012.
- ^ "Deaths reported as Syrians stage protests". Al Jazeera. 16 Eylül 2011. Erişim tarihi: 16 Eylül 2011.
- ^ "More deaths in Syria as sanctions tighten". Al Jazeera. Erişim tarihi: 26 Ocak 2012.
- ^ "'Dozens killed' in Syria protests". Al Jazeera. Erişim tarihi: 26 Ocak 2012.
- ^ "Kurdish activist among latest killed in Syria". Al Jazeera. Erişim tarihi: 26 Ocak 2012.
- ^ "Syrian troops fire on protesters; 8 killed". Dawn. 8 Ekim 2011. Erişim tarihi: 26 Ocak 2012.
- ^ "Syrian Kurdish activist Mishaal al-Tammo shot dead". BBC News. 7 Ekim 2011.
- ^ "Syrian forces kill six protesters: activists". Reuters. 14 Ekim 2011.
- ^ "36 killed in Syria as activists call for 'no-fly' zone". Channel NewsAsia. 29 Ekim 2011. 1 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2012.
- ^ "Deaths in Syria as crackdown continues". Al Jazeera. 5 Kasım 2011. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2012.
- ^ "Scores of bodies in Homs, activists say". CNN. 5 Kasım 2011.
- ^ "Syrian opposition: Homs a 'disaster area'". Al Jazeera. 7 Kasım 2011. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2012.
- ^ "Death toll rises as pressure mounts on Arab League over Syrian 'crimes'". Al Arabiya. 11 Kasım 2011. 17 Aralık 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2012.
- ^ "Scores killed as Syria requests change to Arab plan; Russia calls for 'restraint'". Al Arabiya. 18 Kasım 2011. 25 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2012.
- ^ "41 Syrian civilians killed in one day say activists". Agence France-Presse. 10 Aralık 2011. 24 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2011.
- ^ "More deaths reported as Syrians protest against Assad after Russia's U.N. move". English.alArabiya.net. 17 Aralık 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2018.
- ^ "Syrian National Council calls for Arab League monitor to go to besieged Homs". Al Arabiya. 25 Aralık 2011. 25 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2012.
- ^ "Tens of thousands protest in 'flashpoint city' as Syria hides tanks from Arab League observers". National Post. 27 Aralık 2011. Erişim tarihi: 27 Aralık 2011.
- ^ "Syrian Troops Filmed 'Targeting Civilians'". Sky News. 19 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2012.
- ^ Jim Muir (2011-12-20). "Syria unrest: Dozens of army deserters 'gunned down'". BBC. Erişim tarihi: 2012-07-11.
- ^ "SNC calls for action to halt Idlib 'massacre'". English.alarabiya.net. 2011-12-21. 20 March 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2012-07-11.
- ^ "Syria tanks and troops 'enter protest town, Zabadani'". BBC News. 13 January 2012. Erişim tarihi: 25 October 2014.
- ^ "Syria tanks and troops 'enter protest town, Zabadani'". 25 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Eylül 2016.
- ^ "From Resort To Rebel Stronghold". 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Eylül 2016.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 25 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Eylül 2016.
- ^ "Syrian troops launch attack on Zabadani, near Damascus". 26 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Eylül 2016.
- ^ "Syrian forces retake Zabadani as rebels withdraw, refugees say". 3 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Eylül 2016.
- ^ "Syria Rockets Homs As Arab League Meets In Cairo". The Huffington Post. 12 February 2012. Erişim tarihi: 25 October 2014.
- ^ "Twelve more killed in Syria despite Arab monitors". Reuters. 16 Ocak 2012.
- ^ "Syria: 30 activists killed today". Ansamed. 17 Ocak 2012. Erişim tarihi: 26 Ocak 2012.
- ^ "More Martyrs 17-1-2012". Local coordination committees of Syria. 17 Ocak 2012. 30 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2012.
- ^ "102 killed across Syria as bloody crackdown on opposition continues". Al Arabiya. 27 Ocak 2012. Erişim tarihi: 27 Ocak 2012.
- ^ "100 Martyrs 30-1-2012 | Local coordination committees of Syria". Lccsyria.org. 30 Ocak 2012. 30 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2012.
- ^ "68 Martyrs till Now 1-2-2012 | Local coordination committees of Syria". Lccsyria.org. 1 Şubat 2012. 30 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2012.
- ^ "U.N. Security Council talks Syria peace as deaths mount". CNN. 2 Şubat 2012. Erişim tarihi: 6 Mart 2012.
- ^ Paul Wood (6 Şubat 2012). "Syria crisis: Army steps up Homs shelling". BBC News. Erişim tarihi: 6 Mart 2012.
- ^ "'Besieged' Homs endures tank assault". Al Jazeera. 8 Şubat 2012. Erişim tarihi: 6 Mart 2012.
- ^ "At least 117 killed in military attacks mostly across Syrian city of Homs". Al Arabiya. 8 Şubat 2012. 19 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2012.
- ^ "'Scores killed' in shelling of Syria's Homs". Al Jazeera. 9 Şubat 2012. Erişim tarihi: 6 Mart 2012.
- ^ "More Martyrs 9-2-2012 | Local coordination committees of Syria". Lccsyria.org. 9 Şubat 2012. 30 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2012.
- ^ "Syria Today 17-2-2012 | Local coordination committees of Syria". Lccsyria.org. 17 Şubat 2012. 30 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2012.
- ^ Sterling, Joe (17 Şubat 2012). "Syrian protesters hail 'resistance'". CNN. Erişim tarihi: 24 Şubat 2012.
- ^ "Demos under fire in Aleppo, Damascus: activists". Ahram Online. 2 Mart 2012. Erişim tarihi: 6 Mart 2012.
- ^ "Death toll mounts as demos come under fire; Red Cross not allowed to enter Baba Amro". Al Arabiya. 2 Mart 2012. 25 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2012.
- ^ "Syria 2-3-2012 | Local coordination committees of Syria". Lccsyria.org. 2 Mart 2012. 6 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2012.
- ^ "syria – Mar 10, 2012 – 13:16". Al Jazeera Blogs.
- ^ "Syria: Witnesses Describe Idlib Destruction, Killings". Huffington Post. 15 Mart 2012.
- ^ a b "'Massacre' in Homs as Idlib endures assault". Al Jazeera. 12 Mart 2012. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2012.
- ^ a b "Syria Today 12-3-2012 | Local coordination committees of Syria". Lccsyria.org. 12 Mart 2012. 6 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2012.
- ^ "Syria marks revolt anniversary amid violence". Al Jazeera. 14 Mart 2012. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2012.
- ^ "As revolt against Assad enters 2nd year, 'up to 500,000' Syrians may flee crackdown". Al Arabiya. 15 Mart 2012. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2012.
- ^ "One year later, Syria still boiling". CNN. 16 Mart 2012.
- ^ "From Syria 27-3-2012 | Local coordination committees of Syria". Lccsyria.org. 27 Mart 2012. 30 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2012.
- ^ "Death toll of Syria attacks up to 140 – General – 02/04/2012". Kuwait News Agency. 4 Şubat 2012. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2012.
- ^ "Syria death toll exceeds 150 as killing escalates ahead of ceasefire deadline". Al Arabiya. 7 Nisan 2012. 26 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Nisan 2012.
- ^ "160 Martyrs 9-4-2012 | Local coordination committees of Syria". Lccsyria.org. 30 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2012.
- ^ "Syria cease-fire under threat as at least 67 killed in recent violence". Allvoices.com. 17 Nisan 2012. 16 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2012.
- ^ "38 Martyrs in Idlib till Now 17-4-2012 | Local coordination committees of Syria". Lccsyria.org. 30 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2012.
- ^ Ahmed, Akbar (2013). "4: Musharraf's Dilemma". The Thistle and the Drone. Washington, D.C.: Brookings Institution Press. ss. 187. ISBN 978-0-8157-2378-3.
- ^ "The Boy Who Started the Syrian War". Al Jazeera. 10 February 2017. Erişim tarihi: 21 July 2025.
We tell the story of Mouawiya Syasneh, the boy whose anti-Assad graffiti lit the spark that engulfed Syria.
- ^ Ashton, Catherine (12 September 2011). "Statement by the spokesperson of EU High Representative Catherine Ashton on the killing of Ghiath Matar by Syrian security forces and on the detention of other human rights activists in Syria" (PDF). Council of the European Union. Erişim tarihi: 26 August 2012.
- ^ "Syria : death of opposition member Ghiath Matar under torture (September 12, 2011)". France Diplomatie. 30 March 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 September 2016.
- ^ Abeer (September 11, 2011). "Joint statement about martyrdom of activist Ghiath Matar". LCC Syria. 6 August 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 August 2012.
- ^ detroitfreepress
- ^ "University of Minnesota Human Rights Library". Erişim tarihi: 21 March 2017.
- ^ "ثورة واحدة لا تكفي". Erişim tarihi: 21 March 2017.
- ^ "Syria: Syrian activists held incommunicado at risk". Amnesty International. Erişim tarihi: 2020-02-18.
- ^ "Fears grow for Syrian activists as deaths in custody increase". Amnesty International. 2011-09-13. Erişim tarihi: 2020-02-18.
- ^ "Syrians mourn Abd al-Basset al-Sarout, 'the revolution's nightingale'". www.middleeasteye.net (İngilizce). 24 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2024.
- ^ "Abdul Baset Al-Sarout - Songs of the Syrian Revolution". YouTube. 24 Ağustos 2016. 11 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2019.
- ^ "Syrian footballer and 'singer of revolution' killed in conflict". The Guardian. 8 Haziran 2019. ISSN 0261-3077. 8 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2019.
- ^ Taub, Ben (11 Nisan 2016). "Exposing Assad's War Crimes". The New Yorker (İngilizce). Condé Nast. 23 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi21 Aralık 2021.
- ^ "Watch: Mazen al Hamada describes being tortured by Assad regime - he was later murdered". Sky News (İngilizce). 11 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2024.
- ^ Adrian Blomfield (12 Aralık 2024). "'Hero' who exposed Assad horrors tortured to death by vindictive regime in its final hours". The Telegraph. Erişim tarihi: 9 Nisan 2025.
- ^ "Syrian Activist In Hiding: 'If We Didn't Believe We Will Win, We Couldn't Bear All This'". Radio Liberty. 7 October 2011. Erişim tarihi: 27 October 2011.
- ^ "Syrian woman activist wins human rights award". Amnesty International. 2011-10-07. 2012-01-15 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2012-01-05.
- ^ Wright, Robin (2008). Dreams and Shadows, the Future of the Middle East. New York: Penguin Press. s. 213. ISBN 978-1-59420-111-0.
- ^ "Haitham al-Maleh". Carnegie Endowment. January 27, 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Divided They Stand - An Overview of Syria's Political Opposition Factions" (PDF). Foundation for European Progressive Studies. October 2014. Erişim tarihi: 2025-01-19.
- ^ Khaled Yacoub Oweis (2010-07-04). "Syria jails elderly government critic for 3 years". Reuters. Erişim tarihi: 2011-07-17.
- ^ "هيثم المالح" (Arapça). Al Jazeera. 12 October 2014.
- ^ Syria crisis: Gulf states recognise Syria opposition
- ^ Parker, Joel (May 31, 2013). "Assad May Defeat Opposition". Sharnoff's Global Views. Erişim tarihi: September 2, 2013.
- ^ "Q&A: Syrian activist Suhair Atassi". Al Jazeera. 9 February 2011. 12 February 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 February 2011.
- ^ "Minutes of US envoy meeting with Syrian opposition: Report". al Alam. 21 January 2014.
- ^ Tom Miles (8 August 2012). "Syrian free speech campaigner may face death penalty: ICJ". Reuters. 19 December 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 August 2012.
- ^ Report of the United Nations High Commissioner for maggagistic Human Rights on the situation of human rights in the Syrian Arab Republic (PDF), UN Human Rights Council, 15 September 201130 June 2012 Geçersiz
|mod=cs1(yardım) - ^ Preliminary report of the High Commissioner on the situation of human rights in the Syrian Arab Republic (PDF), UN Human Rights Council, 14 June 201130 June 2012 Geçersiz
|mod=cs1(yardım) - ^ Periodic Update of the Independent International Commission of Inquiry on the Syrian Arab Republic (PDF), UN Human Rights Council, 24 May 201225 June 2012 Geçersiz
|mod=cs1(yardım) - ^ Report of the independent international commission of inquiry on the Syrian Arab Republic (PDF), UN Human Rights Council, 23 November 201123 June 2012 Geçersiz
|mod=cs1(yardım) - ^ a b c d e ""Ne Gerekiyorsa Yapın!" Suriye'de İşlenen İnsanlığa Karşı Suçlarda Bireysel ve Komuta Sorumluluğu" (PDF). İnsan Hakları İzleme Örgütü. 5 Aralık 2011. Erişim tarihi: 27 Kasım 2025.
- ^ "Deadly Reprisals: deliberate killings and other abuses by Syria's armed forces" (PDF). Amnesty International. June 2012. Erişim tarihi: 25 June 2012.
- ^ Preliminary report of the High Commissioner on the situation of human rights in the Syrian Arab Republic (PDF), UN Human Rights Council, 14 June 201130 June 2012 Geçersiz
|mod=cs1(yardım) - ^ "Deadly Reprisals: deliberate killings and other abuses by Syria's armed forces" (PDF). Amnesty International. June 2012. Erişim tarihi: 25 June 2012.
- ^ a b c Solvang, Ole (2012). Torture archipelago: arbitrary arrests, torture, and enforced disappearances in Syria's underground prisons since March 2011 (PDF). New York, N.Y: Human Rights Watch. ISBN 978-1-56432-906-6. 25 July 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 7 July 2016.
- ^ "Sunni 'cannon fodder' abandon Syria's Alawite-led military". MSNBC. 7 December 2012. 12 July 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 February 2013.
- ^ Stuart, Lucy (6 July 2011). "Amnesty cites murder, torture, rape, mutilation in Syria". Al Arabiya. 13 November 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 November 2011.
- ^ Abouzeid, Rania (20 June 2011). "Syria: In Search of the Rape Victims Among the Refugees". Time. 3 September 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi13 November 2011.
Everybody, it seemed, had heard the stories, and could relay the same horrific details about Syrian soldiers allegedly raping women and girls with cruel impunity. There were ugly accounts, told by many refugees from the northern Syrian town of Jisr al-Shughour, some of whom had crossed into nearby Turkey, and by others who remained in a strip of Syrian territory hugging the Turkish border.
- ^ "Syrian refugees tell of rape, murder and destruction". BBC News. 23 June 2011. 13 November 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 November 2011.
- ^ "Syrian Army Accused of Vicious, Systematic Rape". Ya Libnan. 13 August 2012. 16 August 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 January 2013.
- ^ "Syria: A Regional Crisis. The IRC Commission on Syrian Refugees" (PDF). International Rescue Committee. January 2013. s. 2. 15 January 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 January 2013.
- ^ "Syria authorities target children, says UN rights chief". BBC News. 28 March 2012. 21 July 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 June 2012.
- ^ "10 Most Censored Countries". Committee to Protect Journalists. 25 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ağustos 2012.
- ^ Karam, Zeina (27 Eylül 2011). "Syrian Electronic Army: Cyber Warfare From Pro-Assad Hackers". The Huffington Post. 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2013.
- ^ Ali, Nour (25 Ağustos 2011). "Syrian forces beat up political cartoonist Ali Ferzat". The Guardian. Londra. 23 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2012.
- ^ "Saudi Arabia withdraws ambassador from Syria". BBC. 7 Ağustos 2011. 8 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2011.
- ^ "EU condemns 'unacceptable' repression in Syria". Middle East Online. 22 Mart 2011. 28 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2011.
- ^ "UN chief slams Syria's crackdown on protests". Al Jazeera. 18 Mart 2011. 13 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2024.
- ^ "Canada condemns violence in Yemen, Bahrain, Syria". AFP. 21 Mart 2011. 1 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2011.
- ^ "Obama Condemns 'Abhorrent Violence' of Syrian Gov't". Reuters. 9 Nisan 2011. 2 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Nisan 2011.
- ^ Lebanon News. "France condemns violence against protesters in Syria". 21 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mart 2011.
- ^ "Syria accused of crimes against humanity". Al Jazeera English. 6 Temmuz 2011. 6 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Temmuz 2011.
- ^ "Report of the United Nations High Commissioner for Human Rights on the situation of human rights in the Syrian Arab Republic" (PDF). United Nations:OHCHR. United Nations General Assembly: Human Rights Council. 15 Eylül 2011. 3 Mart 2023 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ Debusmann, Bernd (17 Mayıs 2023). "How Syria's Bashar al-Assad got away with murder". WION. 17 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ HRW: Syrian troops describe shooting protesters – World news – Mideast/N. Africa – msnbc.com
- ^ U.S. Is Quietly Getting Ready for Syria Without Assad By HELENE COOPER nyt.com 19 September 2011]
- ^ Zogby, James. "Arab Attitudes Toward Syria: 2011". 30 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2011.
- ^ "Report of the United Nations High Commissioner for Human Rights on the situation of human rights in the Syrian Arab Republic" (PDF). United Nations:OHCHR. United Nations General Assembly: Human Rights Council. 15 Eylül 2011. 3 Mart 2023 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ Brown, Cameron S. (2 April 2011). "Erdogan says he will press Syria's Assad to reform". Jerusalem Post. Israel. Erişim tarihi: 21 November 2013.
- ^ Brown, Cameron S. (2 April 2011). "Erdogan says he will press Syria's Assad to reform". Jerusalem Post. Israel. Erişim tarihi: 21 November 2013.
- ^ "Turkey slams Syrian 'savagery'". SBS News (İngilizce). 2011-06-10. Erişim tarihi: 2025-10-22.
- ^ "Turkey stops arms shipment to Syria". Sacramento Bee. 5 August 2011. Erişim tarihi: 8 August 2011.[ölü/kırık bağlantı]
- ^ "Turkey, Syria discuss steps to end violence". Albany Times-Union. 9 August 2011. Erişim tarihi: 9 August 2011.
- ^ "Fresh deaths in Syria crackdown". Al Jazeera English. 28 August 2011. Erişim tarihi: 28 August 2011.
- ^ "Erdoğan tells Assad to draw lessons from fate of Gaddafi, Hitler". Turkey Daily News. 22 November 2011. 29 October 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Erdogan slams Assad for killing dozens "every day"". m3com.com.sa. 2012-09-12 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2012-10-06.
- ^ "EU condemns 'unacceptable' repression in Syria". Middle East Online. 22 Mart 2011. 28 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2011.
- ^ "EU condemns 'totally unjustified' Syrian crackdown". Khaleej Times. 31 Temmuz 2011. 31 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2011.
- ^ Bakri, Nada (4 Ağustos 2011). "Civilian Toll Is Mounting in Assault on Syrian City". The New York Times. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2011.
- ^ "Thursday, August 18, 2011 - 17:49 - Syria". Al Jazeera Blogs. 18 Ağustos 2011. 25 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2011.
- ^ a b "GCC urges end to Syrian 'bloodshed,' calls for reforms". Al Arabiya. 6 Ağustos 2011. 24 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2011.
- ^ MacFarquhar, Neil (12 Kasım 2011). "Arab League Votes to Suspend Syria". The New York Times. 27 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Kasım 2011.
- ^ "Syria threatened with Arab League suspension". Aljazeera. 12 Kasım 2011. 6 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Kasım 2011.
- ^ "Emergency Message for U.S. Citizens: Significant decrease in the number of commercial flights from Syria". Consular Section. Embassy of the United States of America - Damascus, Syria. 23 Kasım 2011. 27 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2011.
- ^ Dina Zayed and Ayman Samir (24 Kasım 2011). "Arab League gives Syria one day to allow monitors before imposing sanctions". News - Reuter. National Post. Erişim tarihi: 26 Kasım 2011.
- ^ "Russia, China, urge Syria talks, stress U.N. role". Reuters. 25 Kasım 2011. Erişim tarihi: 25 Kasım 2011.
- ^ Arrests at Syrian embassy protest 11 Ekim 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., BBC, 4 February 2012.
- ^ a b 12 arrests during protests at Syrian embassy in London 16 Ağustos 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Daily Telegraph, 4 February 2012.
- ^ "Deadly violence flares in Syria as EU-Russia seek solutions". Al Arabiya. 4 June 2012. 2012-07-05 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 July 2012.
- ^ "Syria in civil war, says UN official Herve Ladsous". BBC News. 12 June 2012. 26 January 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 January 2014.
- ^ van Wilgenburg, Wladimir (17 January 2013). "Kurdish Forces Clash with Main Syrian Opposition in Syria, Reports Say". Rudaw. 18 January 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 February 2013.
- ^ "Syrian forces Loyal to Asaad break Rebel Blockade in North Syria". Jafria News. 17 April 2013. 2014-11-03 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2017-05-24.
- ^ "Syria army closes in on Qusayr near Lebanon". Al Arabiya Network. 21 April 2013. 26 June 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 June 2015.
- ^ Yacoub, Khaled (21 April 2013). "Syria fighting flares both sides of Lebanese border". Reuters. 22 October 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 June 2017.
- ^ "Syrian army, backed by jets, launches assault on Homs". Haaretz. 29 June 2013. 15 July 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 May 2017.
- ^ Sam Dagher; Farnaz Fassihi (22 August 2013). "Syria Presses Offensive, Shrugs Off Gas Attack Claims". The Wall Street Journal. 27 June 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 September 2013.
- ^ "Boosted by Foreign Shi'ite Militia, Assad's Forces Advance on Aleppo". Voice of America. Reuters. 2014-11-29 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2017-05-24.
- ^ "Syria rebels urge Aleppo mobilisation to halt assault". BBC. 13 November 2013. 15 October 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 December 2019.
- ^ "2021 will be a defining year for Syria". Middle East Institute. 17 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2022.
- ^ "Crisis in Syria: Economic crisis compounds a decade of war". International Rescue Committee (IRC). 31 Ocak 2022. 14 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2022.
- ^ Barnard, Anne; Hubbard, Ben; Fisher, Ian (15 Nisan 2017). "As Atrocities Mount in Syria, Justice Seems Out of Reach". The New York Times. 17 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2017.
- ^ Karasapan, Omer (27 Ocak 2022). "Syrian refugees in Jordan: A decade and counting". Brookings Institution.
- ^ a b Todd, Zoe (19 Kasım 2019). "By the Numbers: Syrian Refugees Around the World". Frontline (İngilizce). Public Broadcasting Service. 20 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Nisan 2023.
- ^ Lundgren, Magnus (2016). "Mediation in Syria: Initiatives, strategies, and obstacles, 2011–2016". Contemporary Security Policy. 37 (2). ss. 283-298. doi:10.1080/13523260.2016.1192377. 2 February 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi20 January 2017.
- ^ "The Assad regime falls. What happens now?". Brookings (İngilizce). Erişim tarihi: 24 Mart 2025.
- ^ "Syria Rebel Group Political Chief to Form Temporary Government". Bloomberg.com (İngilizce). 9 Aralık 2024. Erişim tarihi: 9 Aralık 2024.
- ^ Picheta, Rob; Regan, Helen (9 Aralık 2024). "After decades of brutal rule, Bashar al-Assad's regime has been toppled. Here's what we know". CNN (İngilizce). 14 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2024.
- ^ "General Command appoints Ahmed al-Sharaa as President of Syria". Enab Baladi. 29 Ocak 2025. 21 Nisan 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2025.
- ^ "Syria: Ahmed al-Sharaa vows to pursue criminals in first interim president speech". www.bbc.com (İngilizce). 31 Ocak 2025. 27 Şubat 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2025.
- ^ "Ahmed al-Sharaa named Syria's transitional president". BBC. 30 Ocak 2025. 30 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Temmuz 2025.
- ^ Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi;english.enabbaladi.netisimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme) - ^ "Syrian leader signs constitution that puts the country under an Islamist group's rule for 5 years". CNN (İngilizce). Erişim tarihi: 13 Mart 2025.
- ^ "Syrian leader signs constitution that puts the country under an Islamist group's rule for 5 years". The Washington Post. 13 Mart 2025. 24 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mart 2025.
- ^ "sweeping powers, ignores minority rights". France24. 14 Mart 2025. Erişim tarihi: 16 Mart 2025.
- ^ "Syria's Constitutional Draft Set for Release as Fact-Finding Committee Begins Investigations". Watan News. 12 Mart 2025. 18 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2025.
- ^ "Syrian leader signs constitution that puts the country under an Islamist group's rule for 5 years". Associated Press News. 13 Mart 2025. 13 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mart 2025.
- ^ "Syria gets temporary constitution for five-year transition". www.bbc.com (İngilizce). 14 Mart 2025. 15 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mart 2025.
- ^ [1]
- ^ https://www.theguardian.com/world/2025/jan/29/rebel-leader-ahmad-al-sharaa-made-transitional-president-of-syria
- ^ https://www.dw.com/en/syrian-interim-president-vows-to-form-inclusive-government/a-71464567
- ^ "Syria_interim_guidance" (PDF).
- ^ https://english.alarabiya.net/News/middle-east/2025/03/30/syria-s-president-al-sharaa-forms-new-transitional-government
- ^ "As Assad falls, fighting intensifying over northern Syria town". VOA News. 8 Aralık 2024. 9 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Temmuz 2025.
- ^ "Kurdish-led Force Announces US-brokered Truce In Syria's Manbij". Barron's (İngilizce). 11 Aralık 2024. 12 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "SDF says it will be joining the Syrian army". Voice of America (İngilizce). 18 Şubat 2025. 17 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2025.
- ^ Viser, Matt; Birnbaum, Michael (13 Mayıs 2025). "Trump pulls sanctions on Syria, extends olive branch to Iran". The Washington Post (İngilizce). ISSN 0190-8286. 14 Mayıs 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mayıs 2025.
- ^ "UK lifts sanctions on Syrian defence ministry". BBC News (İngilizce). 24 Nisan 2025. 8 Mayıs 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mayıs 2025.
- ^ "Despite extending to 2029, Syria Caesar Act temporarily 'ceased to be in effect'". The New Arab. 24 Aralık 2024. 26 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2024.
- ^ "Biden signs defense bill despite transgender care restrictions". Politico. 23 Aralık 2024. 27 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2024.
- ^ "Congress Sanctions a Syrian Government That No Longer Exists". Reason.com. 26 Aralık 2024. 26 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2024.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ""Ne Gerekiyorsa Yapın!" Suriye'de İşlenen İnsanlığa Karşı Suçlarda Bireysel ve Komuta Sorumluluğu" (PDF). İnsan Hakları İzleme Örgütü. 5 Aralık 2011.
- "Suriye Yerel Koordinasyon Komiteleri".