Tiele
Tiele (Çince: 丁零; pinyin: Dīnglíng, Wade-Giles: Dinlin, Kaoçe (高車 basit: 高车; Gāochē), Chile (敕勒; Chìlè), Tiele (鐵勒 basit: 铁勒; Tiělè/T'ieh-le), ayrıca Moğollarda tegreg,[1] tarihi Türk[2] topluluklarındandır. Dinlinler aslen, güney Sibirya'da Lena Nehri boyunca, Baykal Gölü'nün batısında yaşarlardı.[3] Millat'tan önce 3. yüzyılda, batıya doğru yayılmaya başladılar ve Hiung-nu imparatorluğunun bir parçası oldular.[4][5]
 | |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
|---|---|
| Kuzey Çin, Altay Dağları, Sincan Özerk Bölgesi (Dzungaria) ve Pontus–Hazar bozkırları (6. yüzyıla kadar)[6] | |
| Diller | |
| Din | |
Asya Hunları döneminde Dinlin adı verilen bu gruplara, Göktürk döneminde Tie-le adı verilmiştir. Türk tarihyazımında Tie-le boylarına Tölesler denmiştir. Tie-le boyları Onon nehri ile Karadeniz arasında yer almaktadırlar.
Kökenleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Dinlinlerin kökeni ve nereden geldikleri hakkında fazla bir bilgi yoktur. MÖ 3. yüzyılda, Mete (冒頓; Mao-Tun) tarafından Yüeçiler (Çince: (月氏 veya seyrek 月支; Pinyin: Yuèzhī) ve Vusun (Çince: 烏孫 / 乌孙, Wūsūn)larla birlikte Hiung-nu'ların egemenliği altına sokulmuşlardır.[3]
Dinlin'ler ile ilgili en eski kayıtlara MÖ 1 yüzyılda rastlanmaktadır.[7]
Türk boyları, Çince kao-ch'e denilen, dört tekerlekli kağnıları ile, sürülerini otlattıkları yaylalar ve surlar içindeki kışlıklar arasında göç etmişlerdir. Kubbeli veya kümbetli otağlar kışın surlar içine kurulmuştur. Surlar içine, ayrıca otağa benzer, ağaçtan köşklerde yapılmıştır. Yaz geldiğinde kerekü denilen ve katlanabilen otağ, kağnıya yüklenmiş halde veya kurulmuş durumda yaylalara göç edilmiştir. Bu göçlerde kağnı ile taşınabilen otağlar yanında; çok renkli keçeden, kilimden veya işlemeli kumaşlardan yapılmış örtüler; göçebe hayata uygun kaftanlar, çakşırlar, çizmeler, börkler, kemerler, süs eşyaları, at koşumları kağnılı boyların beraberinde bulunan önemli eşyaları arasında yer almıştır.
Çin kaynaklarında, Dinlin'ler ile ilgili sıklıkla bahsedilen temel karakteristik özellikleri, arabaları üzerindeki çadırlarda yaşadıkları göçebe hayat tarzları ile ilgilidir. Bu arabalarından dolayı Kaoçe (Çincede Yüksek araba anlamına gelir) olarak da anılmıştır.
İsim
[değiştir | kaynağı değiştir]Dinlin isminin arkaik Çincedeki biçimi "tieng-lieng" ismi Türkçedeki "Tekerlek" kelimesi ile ilişkilidir. Yüksek tekerlekli savaş arabaları kullandıklarından dolayı "tieng-lieng" olarak anılmışlardır.[8]
Tarih
[değiştir | kaynağı değiştir]
Hiung-nu dönemi (Dinlin)
[değiştir | kaynağı değiştir]Dinlin'ler, Türk kavimlerinin kurdukları devletlere katılmakta[kaynak belirtilmeli] ve devlet ortadan kalktığında bağımsız hareket edebilmekteydiler. Hiung-nu ve Göktürk politik hayatında oldukça etkili bir topluluktu.[kaynak belirtilmeli]
Hiungnunun ilk parçalanma dönemine girdiği MÖ 65 yıllarında Çin kaynaklarında Dinlinlerden bahsedilmeye başlandı. Hiungnuların MS 50 yıllarında yaşadığı ikinci kırılma sürecinde Dinlinler de bağımsız dönem yaşamaya başladı.
Göktürk dönemi (Tiele)
[değiştir | kaynağı değiştir]Çin kaynaklarında Uygurların MÖ Ding-ling, MS 4. Yüzyıldan sonra ise Tie-le adı verdikleri boylardan geldikleri belirtilmektedir. Türk tarihyazımında ve literatüründe Tiele, Töles olarak adlandırılmaktadır.[9] Tiele boyları bir araya geldiklerinde devlet kurulmuş oluyordu. Çin kaynaklarına göre, Göktürkleri kuran Aşina boyu da dahil olmak üzere,[10][11] Orta Asya'da yaşayan Türk boylarının büyük çoğunluğu Tiele kökenlidir. Göktürklerden sonra Tiele boyları Oğuz boylarına dönüşmüştür. Kendisi arasında ikiye ayrılmıştır. Tiele boylarından doğu'da kalanlar, Dokuz Oğuzları yani Uygurlar'ı oluşturmuşlardır. Batı Türkistan'da kalan boylar ise On-okları yani Batı Oğuzları oluşturmuşlardır. Türgişler ve Oğuz Yabgu Devleti'nin temelini atmışlardır.[10][12]
Tarihteki Tiele boyları şunlardır;[13][14]
- Tola Irmağının kuzeyindekiler; Bugut, Tongra, Wei-ho, Bayırku, Fu-lo, Mengch'en, T'u-jo-ho, İzgil, Hun, Hu-hsie
- Karaşar çevresi; Ch'i-pi, P'u-lo-chih, İ-shih, Su-p'o, Na-ho, Wu-kuan, Ye-shih, Yü-hi-huan
- Altay Dağlarının güney batısı; Sir Tarduş (Yantuo), Shih-p'an, Ta-ch'i
- Semerkand'ın kuzeyi; Ho-shih, Ho-chie, Po-hu, Pi-kan, Chü-hai, Ho-pi-hsi, Ho-ts'o-su, Pa-ye-wei; Ho-ta
- Hazar Denizinin doğusu; San-suo-yen, Mie-ts'u, Lung-hu
- Bizans'ın doğusunda; En-chü, Pei-ju, Chiou-li, Fu-wen-hun
- Issık Göl çevresi; Chuyue (Çiğil), Chumi, Chumuhun and Chuban
- Güney Sibirya çevresi; Dubo (Tuvalılar)
Göktürkler'in yıkılmasından sonra;
- Dokuz Oğuzları yani Uygurları oluşturan Tiele boyları:[15] Bugut, Hun, Bayırku, Tongra, İzgil, Ch'i-pi, Apuse, Kulunwuku, Ediz (Ati-e)
- On Okları (Türgişler) yani Batı Oğuzları oluşturan Tiele boyları:[16] Beş Tuo-lu (Tuchi-shih, A-li-sih, Suo-ho-mo-he, Chu'mu-kun, Hu-lu-wuchü, She-she-titun, Shu-ni-shih-Chu-pan), Nu-shih-pi (A-hsi-chie ch'üe, Ke-shu ch'üe, Pa-sai-kan, A-hsi-chie Ni-shu, Ke-shu-ch'u-pan). Batı Oğuzları daha sonra Oğuz Yabgu Devletini ve Büyük Selçuklular'ı kurmuşlardır.
Dingling yöneticileri
[değiştir | kaynağı değiştir]| Aile adları ve verilmiş ad | Saltanatların süreçleri |
|---|---|
| Aile adı ve verilmiş ad | |
| 阿伏至羅 Āfúzhìluó | 487-503 |
| 跋利延 Bálìyán | 503-505 |
| 彌俄突 Mí'étú | 505-516 |
| 伊匐 Yīfú | 516-524 |
| 越居 Yuèjū | 524-536 |
| 比造 Bǐzào | 536-540 |
| 去賓 Qùbīn | 540-541 |
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ [2] Ḡozz at Encyclopædia Iranica
- ^ Lee, Joo-Yup; Kuang, Shuntu (18 Ekim 2017). "A Comparative Analysis of Chinese Historical Sources and y-dna Studies with Regard to the Early and Medieval Turkic Peoples". Inner Asia. 19 (2): 197-239. doi:10.1163/22105018-12340089. ISSN 1464-8172. 4 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi2 Eylül 2022.
- ^ a b Putzger Historischer Weltatlas - sayfa 46, Cornelsen Verlag, Berlin 2005.
- ^ Li, "A Research on Migration of Northwestern Minorities Between pre-Qin to Sui and Tang", sayfa 110-112
- ^ Lu, "A History of Ethnic Groups in China", sayfa 111, 135-137.
- ^ Duan, "Dingling, Gaoju and Tiele", map. 4, 6, 13, 16, 17 (no page.no).
- ^ Tinglingler 29 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - tarih.gen.tr
- ^ Egemen Çağrı Mızrak. Bozkır Kavimleri: M.Ö. VII. Yüzyıldan M.S. VI. Yüzyılın Ortalarına Kadar Batı Türkistan Ve Kuzey Hindistan’daki Bozkırlılar. s. 212. 28 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2022.
- ^ https://ahmettasagil.files.wordpress.com/2010/10/toles.pdf 21 Nisan 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Sayfa 60). Töles=Tielo
- ^ a b Richard L Davis, Historical Records of the Five Dynasties, https://books.google.com.tr/books?id=R0QpslzUi50C&pg=PA39&dq=ashina+tribe&hl=tr&sa=X&ved=0ahUKEwiN2NGOnt_oAhWRtXEKHczMBx0Q6AEIZzAH#v=onepage&q=ashina%20tribe&f=false
- ^ https://books.google.com.tr/books?id=qsNoHtgkGPkC&pg=PA48&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false [yalın URL]
- ^ "Yörük Kültürü Uygulama ve Araştırma Merkezi" (PDF). 18 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 13 Ağustos 2022.
- ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 21 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 21 Nisan 2021.
- ^ Ölmez, Mehmet; Maue, Dieter; Vaissière, Etienne de la. "The Historical context to the Hüis Tolgoi inscription". 30 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi13 Ağustos 2022.
- ^ "Yörük Kültürü Uygulama ve Araştırma Merkezi" (PDF). 18 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 13 Ağustos 2022.
- ^ "Yörük Kültürü Uygulama ve Araştırma Merkezi" (PDF). 18 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 13 Ağustos 2022.
- Xue, Zongzheng: A History of Turks. Peking: Chinese Social Sciences Press, 1992.