Tölesler

Tölesler
Önemli nüfusa sahip bölgeler
	Doğu Asya
Diller
	Türk dilleri

Töles veya Töliş (Eski Türkçe: 𐱅𐰇𐰠𐱀 (töl^eş)^[1]^[2] / 𐱅𐰇𐰠𐰃𐰾 (tölis),^[3] Eski Çince: 突利失 (tūlìshī) / 都呂施 (dūlǚshī) / 突律佽 (tūlǜcì) / 突例 (tūlì) Pehlevice: ṯwlyš),^[4] eski bir Türk boyu veya boy birliği.^[5]

Töles ismi Orhun yazıtlarında 732 yılında geçiyor. Tölesler, sonraları Uygurlara bağlandı.^[6]^[7] Çin kaynaklarında Tölesler ile ilgili çok bilgi geçmemektedir.^[5]

Kökeni

Tölesler akademi camiasında çoğu araştırmacı tarafından Tiele olarak kabul edilir. Göktürk Devleti tarihinin 627 yılına kadar olan kısmında Baykal gölünün doğusundan Karadeniz'in kuzeyine kadar ulaşan geniş alanda Aşina hanedanına bağlı diğer Türk boyları yaşıyordu. Devletin kuruluşunda önemli bir unsur olan bu boylar ise, Çin kaynaklarında Tiele adı ile adlandırılmakta idi.^[4]^[6]

Töleslerin Tiele olduğunu ilk öne süren araştırmacı bir sinolog Friedrich Hirth iken karşıt görüşle ilk ortaya çıkan araştırmacı tarihçi Wilhelm Barthold olmuştur. Eski Çincenin fonetik yapısı göz önünde bulundurulduğunda Töles/Tölis/Töliş ve Tiele köken bakımından aynı sözcük değildir. Eski Çincede Tiele, tiele diye değil, t'ietlək diye okunur ve Chile, Tele, Dili gibi diğer karakterlerin eski Çincede okunuşu benzer şekilde *teklek^ okunuşuna çıkmaktadır. Bu söz Eski Türkçe tägrä(g)'e gider.^[4] Tegrek, Kıpçakça çember anlamına gelmektedir ve günümüzdeki bazı Türk dillerinde tekerlek anlamını taşır: Kırgızca, Altayca тегерек (tegerek), Nogayca төгерек (tögerek), tarihî Hakaniye Türkçesi tegrek...^[8] Dolayısıyla Tiele'nin Türk yazıtlarındaki karşılığı tegrek/g olmalıdır, Türk yazıtlarında geçen Töles/Töliş ve Tuvaca Tülüş ise etimolojik açıdan Tiele ile alakasızdır. Töles'in yön belirtebileceği hatta kuzeydeki ile doğudaki Türk boylarına atfedilmiş bir unvan olabileceği öne sürülmüştür. Buna paralel olarak Tarduş da devletin Batı ile Güney kısmını yönetenlerin unvanıdır.^[4]

Nesilleri

Soy adını Latin transkripi toläs şeklindedir. Bu söz yüzyıllar boyu değişime uğraşmış ve günümüz Tıva'da 'Tülüş olarak söylenmektedir. "Ulug-Tülüş, Düktüg-Tülüş ..." diye adlanan Tıva boylarının Töleslerden geldiği bilinir.

Yurdu

Töles boyunun halkı nereden nereye göçedip gittiği veya nerelerde yaşadığına dair çok açık bilgiler bulunmamakla birlikte dikilen tarihi taşlarda bunu görebilmekteyiz. Töles diye adlanan boy hakkında 3 dikili taş vardır.

Е-48, Abakan.
Е-55, Tıvadan, taşın dikildiği yer bilinmemektedir.
Е-147, Eerbek I.

Yenisey yazısı

Е-147.^[9] Eerbek I, günümüzde Aldan Maadır adlı Tıva Ulusal Müzesi'ndedir.

Latin transkripi.

(1) jiti jägirmi jašïmda män täŋri elimkä qara boldïm bökmädim ajïta äsni

(2) quida qunčujum-a bökmädim buŋa özdä oγlïmka bökmädim ajïta buŋa

(3) oγlan atïm järlig čor täŋri elimdä tägzinmišim toläs alp tarqan atïmqä bökmädim

(4) kök täŋridä äsiz kün aj ärmiš jaγïz järdä äsiz el qan ärmiš bökmädim ajït-a äsizä

(5) bodunma boqunma bökmädim ajïta äsizimä uluγïm kičigimä bökmädim ajït-a äsizlärimä

Tıva Türkçesi'ne birebir çevirisi

(1) чеди чээрби чажымда мен дээр элимге кара болдум пөкпедим кударанчыын

(2) куйда кунчуйумга пөкпедим муңгак бодум оглумга пөкпедим кударап муңгарадым

(3) оглан адым Йерлиг-чор дээр элимде эгилзимзе төлес Алып Таркан адымга пөкпедим

(4) көк дээрде хайыраан хүн ай турган куу черде хайыраан эл хаан турган пөкпедим кударап хараададым

(5) чонумга улузумга пөкпедим айтырып кударап улуум бичиимге пөкпедим айтырза силерден

Tıvaca çevirisine açıklamalar

Бир дугаар одуругда, чеди чээрби чажымда дээрге "17 харлыымда" дигени ол-дур. Шаанда тываларның өгбелери сан адын арай өскертир адаар чораан. Сөөлгү äsni дээн сөстүң утказы билдинмес.
Ийи дугаар одуругда куйда кунчуйумга дээрге "өөмде кадайымга" дигени ол-дур. Амгы тыва дылда "кунчуг" деп сөстү шаандагы бижиктерде "кунчуй" кылдыр бижип турган. Ынчан ол сөстүң утказы база арай өске турган.
Үш дугаар одуругда, «оглан» дээрге "оол" дээни ол-дур, ол сөстү хевээрзин артырган.
Шаандагы «таркан» деп сөс амгы үеде "дарган" кылдыр адаттынар апарган. Мында «Таркан» дээрге тускай дужаал ады-дыр. «Таркан» деп сөс шаанда ийи утказылыг турган хевирлиг.

Dipnotlar

^ "E-48 Abakan". bitig.kz. 17 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2022.
^ "E-55 Tıvadan". bitig.kz. 17 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2022.
^ "Türk Bitig: Bilge Kağan Anıtı Metni". www.turkbitig.com. 24 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2022.
^ ^a ^b ^c ^d Koç, Dr. Öğr. Üyesi Hayrettin İhsan (Temmuz 2019). Prof. Dr. Zafer ÖNLER ARMAĞANI. Tiele 鐵勒 ve Tölish I. ss. 395-455. 9 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2022.
^ ^a ^b Aydın, Erhan. "Yenisey Yazıtlarında Geçen Türk Boyları Üzerine Notlar. In: XVI. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, vol. 2, Ankara, 2015: Türk Tarih Kurumu, pp. 47-57". 9 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi9 Ağustos 2022.
^ ^a ^b "Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları - Ahmet Taşağil". Turuz - Dil ve Etimoloji Kütüphanesi. s. 116. ISBN 9786059241373. 27 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2022.
^ "Şine Usu Yazıtı - Erhan Aydın". Turuz - Dil ve Etimoloji Kütüphanesi. ISBN 9789756467251. 9 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2022.
^ Clauson, Gerard (1972), “tegrek”, in An Etymological Dictionary of pre-thirteenth-century Turkish, Oxford: Clarendon Press, p. 485
^ Арын 164-165. E-147 (Eerbek I, Tuva). // Тюркские Енисейские эпитафии. Граматика, текстология. / И. В. Кормушин. [отв. ред Д, М. Насилов]; Ин-т языкознания РАН. — М.: Наука, 2008. — 342 с. — ISBN 978-5-02-036260-4

İlgili yayınlar

И. В. Кормушин. Тюркские Енисейские эпитафии: грамматика, текстология. / И. В. Кормушин; (отв. ред. Д. М. Насилов); Ин-т языкознания РАН — М.:Наука, 2008. — 342 с. — ISBN 978-5-02-036260-4

Türk tarihi ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz.

[1] "E-48 Abakan". bitig.kz. 17 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2022.

[2] "E-55 Tıvadan". bitig.kz. 17 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2022.

[3] "Türk Bitig: Bilge Kağan Anıtı Metni". www.turkbitig.com. 24 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2022.

[:0-4] Koç, Dr. Öğr. Üyesi Hayrettin İhsan (Temmuz 2019). Prof. Dr. Zafer ÖNLER ARMAĞANI. Tiele 鐵勒 ve Tölish I. ss. 395-455. 9 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2022.

[:2-5] Aydın, Erhan. "Yenisey Yazıtlarında Geçen Türk Boyları Üzerine Notlar. In: XVI. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, vol. 2, Ankara, 2015: Türk Tarih Kurumu, pp. 47-57". 9 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi9 Ağustos 2022.

[:1-6] "Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları - Ahmet Taşağil". Turuz - Dil ve Etimoloji Kütüphanesi. s. 116. ISBN 9786059241373. 27 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2022.

[7] "Şine Usu Yazıtı - Erhan Aydın". Turuz - Dil ve Etimoloji Kütüphanesi. ISBN 9789756467251. 9 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2022.

[8] Clauson, Gerard (1972), “tegrek”, in An Etymological Dictionary of pre-thirteenth-century Turkish, Oxford: Clarendon Press, p. 485

[9] Арын 164-165. E-147 (Eerbek I, Tuva). // Тюркские Енисейские эпитафии. Граматика, текстология. / И. В. Кормушин. [отв. ред Д, М. Насилов]; Ин-т языкознания РАН. — М.: Наука, 2008. — 342 с. — ISBN 978-5-02-036260-4

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

Türk tarihi
dizisinin bir parçası

İlk Çağ • Büyük Hun İmparatorluğu (İÖ 220-İÖ 58) • Batı Şyung-nu (İÖ 56-36) • Kuzey Şyung-nu (48-156) • Güney Şyung-nu (48-216) • Siyenpi İmparatorluğu (93-234) • Avrupa Hun İmparatorluğu (352-469) • Sabar Hanlığı (5. yüzyıl-6. yüzyıl)
Orta Çağ • Ak Hun İmparatorluğu (420-670) • Göktürk Kağanlığı (552-744) • Doğu Göktürk (583-630) • Batı Göktürk (583-659) • İkinci Göktürk (681-744) • Avar Kağanlığı (562-803) • Seyanto Hanlığı (628-647) • Hazar Kağanlığı (630-1048) • Büyük Bulgar Hanlığı (632-668) • İdil Bulgar Devleti (7. yy-1240'lar) • Kangar Birliği (659-750) • Birinci Bulgar İmparatorluğu (681-1018) • Uygur Kağanlığı (742-840) • Kansu Uygur (848-1036) • Kırgız Kağanlığı (693-1207) • Karahoca Uygur (991-1209) • Karluk Hanlığı (743-1220) • Oğuz Yabguluğu (750-1055) • Karluk Yabgu Devleti (756-940) • Şirvanşahlar Devleti (799-1539) • Karahanlılar (840-1212) • Doğu Karahanlılar (1032-1210) • Batı Karahanlılar (1041-1212) • Peçenek Hanlığı (860-1091) • Tolunoğulları (868-905) • İhşîdîler (935-969) • Gazneliler (961-1186) • Büyük Selçuklu İmparatorluğu (1040-1157) • Türkiye Selçuklu (1077-1308) • Kirman Selçuklu (1092-1187) • Suriye Selçuklu (1092-1117) • Irak Selçuklu (1118-1194) • Mengücekliler (1072-1277) • Harezmşahlar İmparatorluğu (1077-1231) • Danişmendliler (1080-1178) • Çaka Bey (1081-1098) • Çubukoğulları (1085-1092) • Dilmaçoğulları (1085-1192) • Saltuklu Beyliği (1092-1202) • İnaloğulları (1098-1183) • Ahlatşahlar (1100-1207) • Artuklu Beyliği (1102-1408) • Böriler (1104-1154) • Zengîler (1127-1250) • İldenizliler (1142-1225) • Erbil Beyliği (1146-1232) • Salgurlular (1148-1286) • Cengiz İmparatorluğu (1206-1368) • Delhi Sultanlığı (1206-1527) • Çobanoğulları (1227-1309) • Çağatay Hanlığı (1227-1347) • Doğu Çağatay Hanlığı (1347-1680) • Batı Çağatay Hanlığı • Altın Orda Devleti (1242-1502) • Memlûk Devleti (1250-1382) • Karamanoğulları (1256-1483) • İnançoğulları (1261-1368) • Sâhib Ataoğulları (1275-1342) • Pervaneoğulları (1277-1322) • Eşrefoğulları (1280-1326) • Menteşe Beyliği (1280-1424) • Karesi Beyliği (1297-1360) • Candaroğulları (1299-1462) • Osmanlı İmparatorluğu (1299-1922) • Germiyanoğulları (1300-1423) • Hamitoğulları (1301-1423) • Saruhanoğulları (1302-1410) • Taceddinoğulları (1303-1415) • Aydınoğulları (1308-1426) • Tekeoğulları (1321-1390) • Ramazanoğulları (1325-1608) • Eretna (1335-1381) • Dulkadiroğulları (1339-1521) • Taşanoğulları (1350-1398) • Sufi Devleti (1361-1379) • Timur İmparatorluğu (1370-1507) • Akkoyunlular (1378-1508) • Erzincan Beyliği (1379-1410) • Karakoyunlular (1380-1469) • Kadı Burhâneddin Devleti (1381-1398) • Mâlvâ Sultanlığı (1392-1562) • Nogay Ordası (1398-1642) • Şeybânî Hanlığı (1428-1599) • Kazan Hanlığı (1438-1552) • Kırım Hanlığı (1441-1783) • Astrahan Hanlığı (1446-1556) • Kasım Hanlığı (1452-1681)
Yeni Çağ • Sibir Hanlığı (1464-1598) • Kazak Hanlığı (1465-1729) • Buhara Hanlığı (1500-1785) • Safevî Devleti (1501-1736) • Yarkand Hanlığı (1514-1680) • Hive Hanlığı (1515-1920) • Kutbşah Devleti (1518-1687) • Babür İmparatorluğu (1526-1858) • Bakü Hanlığı (1718-1806) • Afşar İmparatorluğu (1736-1796) • Hokand Hanlığı (1740-1876) • Revan Hanlığı (1747-1828) • Buhara Emirliği (1785-1920)
Yakın Çağ • Kaçar İmparatorluğu (1794-1925) • Batı Trakya Bağımsız Hükûmeti (1913) • Türkistan Millî Özerk Hükûmeti (1917-1918) • Aras Türk Cumhuriyeti (1918-1919) • İdil Ural Devleti (1918-1919) • Alaş Orda (1917-1920) • Kırım Halk Cumhuriyeti (1917-1918) • Azerbaycan DC (1918-1921) • Güneybatı Kafkas Geçici Milli Hükümeti (1918-1919) • Azadistan (1919-1920) • Buhara Sovyet Halk Cumhuriyeti (1920-1925) • Harezm Sovyet Halk Cumhuriyeti (1920-1925) • Tuva Halk Cumhuriyeti (1921-1944) • Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti (1932-1934) • Hatay Devleti (1938-1939) • Doğu Türkistan Cumhuriyeti (1944-1949) • Azerbaycan Millî Hükûmeti (1945-1946) • Kıbrıs Geçici Türk Yönetimi (1964-1974) • Otonom Kıbrıs Türk Yönetimi (1974-1975) • Kıbrıs Türk Federe Devleti (1975-1983) • Türkiye • Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti • Kırgızistan • Özbekistan • Azerbaycan • Kazakistan • Türkmenistan Tarihi Türk devletleri listesi • Tarihî ve çağdaş Türk devletleri • Türk tarihi edebiyatı
g t d