Fiilimsi

Örnekler

koşmak (isim-fiil)
koşan (sıfat-fiil)
koşarak (zarf-fiil)

Fiilimsi ya da eylemsi, fiillerden türemelerine karşın fiilin bütün özelliklerini göstermeyen; cümle içerisinde isim soylu sözcükler gibi kullanılan fiil soylu kelimelerdir. Türkçede fiilimsiler, fiillere yapım ekleri ekleyerek oluşturulur. Fiilimsi aldığı yapım ekine göre cümlede isim, sıfat ya da zarf olarak kullanılabilir.^[1]

Özellikleri

Türkçede isim-fiil (mastar), sıfat-fiil (ortaç) ve zarf-fiil (ulaç) olmak üzere üç fiilimsi türü vardır. Bunların ortak özellikleri şöyle sıralanabilir:

Fiil, anlamını tamamıyla yitirmez.
Fiile gelen, olumsuzluk eki hariç, zaman ve şahıs ekleri gibi fiile özel ekleri almaz, yani fiil çekimine girmezler.
Fiil cümlelerinde yüklem olamazlar. Ancak isim cümlelerinde ek-fiil eki alarak yüklem olabilirler.
Fiilimsi olan kelimeler veya fiilimsi ile oluşan kelime grupları cümlede yan cümlecik oluşturabilirler.
Fiilimsiler bulundukları cümleyi birleşik yapılı hâle getirebilirler.
Fiilimsi ekleri yapım eki olarak da tanımlanabilir.
Fiilimsileri niteleyen kelimeler zarf görevinde olurlar.

Fiilimsi çeşitleri

İsim-Fiil

Ek-fiillerle karıştırılmamalıdır.

Fiillerin kök veya gövdelerine -ma, -ış ve -mak eklerinin (veya ses uyumlarına göre düzenlenmiş hallerinin) getirilmesiyle yapılan ve cümlede isim görevinde kullanılan sözcüklerdir:

Kardeşim okumayı öğrendi.
Bu bakışından hoşlanmadım.
Ülküm: Yükselmek, ileri gitmektir. - Andımız

İsim-fiil eki -iş ile işteşlik eki -iş karıştırılmamalıdır. İsim-fiiller isim görevinde kullanılırken işteşlik eki fiilden fiil üretir:

Ayrılmadan önceki son bakışı hepimizi derinden etkiledi. (isim-fiil, isim görevinde)
Işıklı bir ağaç gibi bakışıyor gözlerin. - İlhan İrem, Sevecen (bakmak fiilinden türetilmiş fiil)

İsim-fiil eki olan -me ile olumsuzluk eki olan -me birbirine karıştırılmamalıdır:

Sevgi sabahları koşmayı sever. (isim-fiil)
Koridorlarda koşmayın! (-ma olumsuzluk ekidir. Sözcük fiil hâlindedir.)

Ancak olumsuzluk ekinin ardından isim-fiil eki gelebilir:

Yarın sizinle gelmemeyi tercih ederim. (ilk -me olumsuzluk eki, ikincisi isim-fiil eki)

İsim-fiiller fiilimsi olmaktan çıkıp kalıcı birer isim halini alabilir:

Ocağın yanındaki çakmağı kullanabilirsin. (İsim olmuştur. Fiilimsi sayılmaz.)
Yazları her akşam dondurma yeriz. (İsim olmuştur. Fiilimsi sayılmaz.)

Sıfat-fiil

Fiillerin cümlede sıfat görevinde kullanılan hâlleridir. Fiillerin sonuna sıfat-fiil ekleri getirilerek oluşturulurlar.^[2] Fiillere -an, -ası, -mez, -ar, -di(k), -ecek, -miş ve -di(ği) eklerinin getirilmesiyle türemişlerdir.

Ne mutlu Türk'üm diyene! - Mustafa Kemal Atatürk
Gelecek yıl işe başlayacak.
Polisler olası kazaları önlemek için kar zinciri kontrolü yapıyorlardı.
Dönülmez yollara girdik.
Salonda hep tanıdık yüzler vardı.
Bastığın yerleri "toprak" diyerek geçme, tanı! - Mehmet Akif Ersoy
Haşladıktan sonra, suyu iyice süzülmüş sebzeleri kâseye boşaltıyoruz.
Okuldan sonra koşar adım yanıma geldi.

Sıfat-fiiller, ardından bir isim gelmiyorsa adlaşır:^[3]

Sinirli olduğu her halinden anlaşılıyor.^[3]
Toplantıya gelmeyeceğini biliyordum.
Yoldan geçenleri gözlüyordu.
Eve gelirken bir tanıdığa rastladım.

Zarf-fiil

Fiil kök ve gövdelerine getirilen eklerle geçici zarf oluşturan yapılara zarf fiil denir.^[4] Çekim eki almazlar.^[2] Fiillere -esiye, -ip, -meden, -ince, -ken, -eli, -dikçe, -erek, -r ... -mez, -diğinde, -e ... -e, -meksizin, -cesine eklerinin getirilmesiyle türemişlerdir.

Önce eve uğrayıp, daha sonra bize gelecekmiş.
Ancak çok çalışarak başarılı olabilirsin.
Yemeğimi bitirir bitirmez gelirim.
Gidiyordum, gurbeti gönlümde duya duya

Ulukışla yolundan Orta Anadolu'ya - Faruk Nafiz Çamlıbel

Kaynakça

^ Çetinoğlu, Özlem; Oflazer, Kemal (19 Aralık 2007). "Altsözcüksel Birimlerle Türkşe için Sözcüksel İşlevsel Gramer Geliştirilmesi" (PDF). Turkish Symposium on Artificial Intelligence and Neural Networks. Muğla: Sabancı Üniversitesi. ss. 207-214. 29 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 28 Nisan 2010.
^ ^a ^b Yıldız, Osman (Mayıs 2007). "Dâsitân-ı Sultân Mahmûd Mesnevisi'nde Fiiller" (PDF). Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (15 bas.). ss. 129-15028 Nisan 2010. ^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ ^a ^b Sıfat-fiiler 10 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Türkçeciler.com. Erişim: 2 Aralık 2012.
^ Gülsevin, Gürer. "Türkiye Türkçesinde Birleşik Zarf Fiiller" (PDF). Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. ss. 126-14428 Nisan 2010. ^{[ölü/kırık bağlantı]}

[1] Çetinoğlu, Özlem; Oflazer, Kemal (19 Aralık 2007). "Altsözcüksel Birimlerle Türkşe için Sözcüksel İşlevsel Gramer Geliştirilmesi" (PDF). Turkish Symposium on Artificial Intelligence and Neural Networks. Muğla: Sabancı Üniversitesi. ss. 207-214. 29 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 28 Nisan 2010.

[yıldız-2] Yıldız, Osman (Mayıs 2007). "Dâsitân-ı Sultân Mahmûd Mesnevisi'nde Fiiller" (PDF). Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (15 bas.). ss. 129-15028 Nisan 2010. ^{[ölü/kırık bağlantı]}

[Turkceciler-3] Sıfat-fiiler 10 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Türkçeciler.com. Erişim: 2 Aralık 2012.

[4] Gülsevin, Gürer. "Türkiye Türkçesinde Birleşik Zarf Fiiller" (PDF). Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. ss. 126-14428 Nisan 2010. ^{[ölü/kırık bağlantı]}

[1]

[2]

[3]

[4]