Ünlü (dilbilim)
| Ön (İnce) |
Öne yakın |
Merkez | Arkaya yakın |
Arka (Kalın) | |
| Kapalı (Dar) | |||||
| Kapalıya yakın | |||||
| Yarı kapalı | |||||
| Orta | |||||
| Yarı açık | |||||
| Açığa yakın | |||||
| Açık (Geniş) | |||||
sağdaki ünlü yuvarlaktır, soldaki ise düzdür. Ayrıca uzun ünlüler Uluslararası Fonetik Alfabe
sembolü [ː] ile belirtlir.
Ünlü, sesli[1][2] veya vokal;[3] ses yolu görece açık durumda iken, ses tellerinin titreşmesi ile (duyulabilecek şekilde) bir engele takılmadan oluşan; hecenin en küçük birimini oluşturan konuşma sesi.[4] Ünsüz veya sessiz karşıtıdır. Ünlülük kavramı harflerden ziyade "sesleri" tanımlar zira bir harf kimi sözcüklerde ünlü, kimi sözcüklerde ise ünsüz bir sesi simgeleyebilir.[5]
Kökenbilim
[değiştir | kaynağı değiştir]Uygurcada da görülen ün sözcüğü Eski Türkçede "ses, avaz" anlamlarına, "ünü-" fiili ise "seslenmek, bağırmak" anlamlarına gelir.[6] Ünlü sözcüğü muhtemelen 19. yüzyılda "meşhur" anlamında kullanılmaya başlanmıştır.[6]
Türk yazı dillerinde ünlülerin gösterimi
[değiştir | kaynağı değiştir]Türk dilinin bilinen ilk dönemlerinde 9 ünlünün bulunduğu belirtilmiştir: a, e, é, ı, i, o, ö, u, ü. Bugün kapalı e sesi (é) yalnızca Azerice yazı dilinde bulunur.
Türkçe
[değiştir | kaynağı değiştir]a, e, ı, i, o, ö, u ve ü harfleri ünlü harfler, diğer harfler ise ünsüz harfler olarak adlandırılır.
Sınıflandırma
[değiştir | kaynağı değiştir]| Ünlülerin Nitelikleri | ||||
|---|---|---|---|---|
| İnce | Kalın | |||
| Düz | Yuvarlak | Düz | Yuvarlak | |
| Dar | i | ü | ı | u |
| Geniş | e | ö | a | o |
Türkçede ünlüler, çıkış yeri ve dilin durumuna, dudakların durumuna, ağzın açıklığına göre şu şekilde sınıflandırılır:[7]
- Çıkış yeri ve dilin durumuna göre
- Kalın (arka) ünlüler: a, ı, o, u
- İnce (ön) ünlüler: e, i, ö, ü
- Dudakların durumuna göre
- Düz ünlüler: a, e, ı, i
- Yuvarlak ünlüler: o, ö, u, ü
- Ağzın açıklığına göre
- Geniş ünlüler: a, e, o, ö
- Dar ünlüler: ı, i, u, ü
Diğer dillerde ünlü
[değiştir | kaynağı değiştir]![[icon]](/wiki/Dosya:Wiki_letter_w_cropped.svg){kind=small} | Bu alt başlığın genişletilmesi gerekiyor. Sayfayı düzenleyerek yardımcı olabilirsiniz. |
Dünyadaki birçok dilin kendisine özgü farklı ünlü sistemi vardır.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü Ahmet Topaloğlu. Ötüken Yayınları. 1989.
- ^ "sesli." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 8 Ağustos 2012
- ^ "vokal." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 8 Ağustos 2012
- ^ "vowel." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003.
- ^ "y" harfi ünlü mü, ünsüz mü? 20 Ağustos 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. OxfordDictionaries.com. Erişim: 8 Ağustos 2012.
- ^ a b "ün." 2 Mart 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Nişanyan Sözlük. Erişim: 7 Şubat 2015.
- ^ "Ünlülerin Nitelikleri – Türk Dil Kurumu". www.tdk.gov.tr. 21 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2021.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Ünlüler Türk Dil Kurumu.
