Gagavuzlar
 Gagavuz halkının kültürel bayrağı | |
 Gagavuzlar Gagauzlar | |
| Toplam nüfus | |
|---|---|
y. 300.000 | |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
 Moldova(bkz.  Gagavuzya) | 126.010[1] |
 Ukrayna | 31.923[2] |
 Türkiye | 15.000[3] |
 Rusya | 13.690[4] |
 Belarus | 204[5] |
 Letonya | 92[6] |
 Romanya | 45[7] |
 Bulgaristan | 40[8] |
 Estonya | 35[9] |
 Litvanya | 18[10] |
| Diller | |
| Din | |
| İlgili etnik gruplar | |
| Türkler Kumanlar Peçenekler | |
Gagavuzlar ya da Gagauzlar, bugünkü Moldova Cumhuriyeti'nde, başta Gagavuzya olmak üzere kuzeydoğu Bulgaristan, Ukrayna, Romanya ve Yunanistan'da yaşayan, çoğunluğu Ortodoks Hristiyan olan bir Türk topluluğu.[11][12]
Etimoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]Gagavuz adı ilk defa 1817 tarihli Rus nüfus sayımındaki belgelerde geçmektedir. Türkiye'de ve dünyada daha çok Gagauz şeklinde kullanılmaktadır. Türkiye'de ilk olarak İstoyan Cansızov'un "Balkan Şib-i Ceziresinde Türkler" (Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası, c.17, İstanbul 1328) adlı makalesinde Gagavuzlardan bahsedilmiştir. Gagavuzlar hakkında ilk önemli bilgileri veren Yaşar Nabi Nayır, Türk Gagauzlar olarak kaydettiği Gagauz adının, Gök sözcüğünden gelen Gaga sözüyle Oğuz adının birleşmesinden meydana geldiğini, bunun için de bu Türklere Gök-Oğuz denilebileceğini söyler.[13] Yaşar Nabi Nayır'ın bu şekilde ortaya attığı Gök-Oğuz adı, yakın dönemlere kadar popüler bir adlandırma olarak kullanılmıştır.
Din
[değiştir | kaynağı değiştir]Gagavuzların çoğunluğu Ortodoks[anlam ayrımı gerekli] mezhebine bağlıdır. Ancak Ortodoks olmayan bir kısım Gagavuz da vardır. Ortodoks olmayan Gagavuzlar, Katolik ve Subbotnik, Evanjelistlerden oluşmaktadır. Birçok Gagavuz Hristiyan olmalarına rağmen domuz eti yemezler ve ayrıca bir kısmı da erkek çocuklarını sünnet ettirmektedir.[14] Ortodokslar komünizm sonrası, diğer eski Sovyet halklarında olduğu gibi, inançlarını daha rahat uygulayabilir hale gelmişlerdir.
Kökenleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Gagavuzların kökenleri hakkında bugüne kadar yerli Balkan asıllı halklardan oldukları ve sonradan "Türkleştikleri/Türkleştirdikleri" gibi iddialarda dahil çok sayıda değişik tez öne sürülmüştür. Tarihi gelişimleri kesin olarak saptanamamak ile birlikte bugün dünyada akademik çevrelerce yaygın kabul gören görüş, Gagavuzların kökeninin Oğuz kökenli bir Türk topluluğu olduğu yönündedir. Gagavuzların Balkanlara ve bugünkü Ukrayna bölgesine ilk defa 11. yüzyıl civarında Asya'dan göç ettikleri, Peçenek, Uz[anlam ayrımı gerekli] (Oğuz), Kıpçak Türkleri ile aynı soydan geldikleri düşünülmektedir. Ortodoks Hristiyan olan Gagavuzların konuştuğu dil; bulundukları bölgelere göre, Slav, Yunan ve Romen dillerinin etkisinde kalmış, büyük ölçüde Türkiye Türkçesine ve ağız olarak da Balkan Türkçesi ağzına benzemektedir.[15]
Gagavuzlar üzerine uzun süren araştırmalar yapmış Polonyalı bilim insanı Tadeusz Kowalski, Gagavuzların kökenini üç tabakaya ayırır:
- 1- En eski tabaka, kuzeyden gelen bir Türk topluluğunun kalıntısıdır.
- 2- İkinci tabaka Osmanlıların gelişlerinden daha önceki bir devre uzanan güneyden gelen kuvvetli bir gruptur.
- 3- Üçüncü tabaka Osmanlı devrinin Türk kolonilerinden ve Türkleşmiş unsurlarından teşekkül eder.[16]
Kowalski'nin tanımlamasına göre; Gagavuz topluluğu içine güneyden katılan kitle, Gagavuz dilinin karakteristik yapısını etkilemiştir. Gagavuzların Hristiyanlığı'nın, kökeni Tuna ötesi olan, kuzeyden gelen eski tabakadan kaynaklandığı, Gagavuzlarla büyük benzerlikleri bulunan Deliorman Türklerinin Müslümanlığı'nın ise güney kaynaklı olan "ikinci" ve "üçüncü" tabakadan kaynaklandığı düşünülmektedir. Gagavuzların ilk tabakasını oluşturan boy veya boylar hakkında farklı görüşler ileri sürülmüştür. Buna göre Gagavuzların en eski tabakasını, kuzeyden gelen Türk topluluğunu Çek tarihçi Jireçek Kumanlara, Bulgar tarihçi Mladenov Asparuh Bulgarlarına(İdil Bulgarları), Kumanlara ve Oğuzlara, Çek arkeoloğu Şkorpil kardeşler Asparuh Bulgarlarına, Bulgar Petko R. Slaveikov Peçeneklere ve Kumanlara, Romanyalı St. Georkesku Kumanlara ve Oğuzlara dayandırmaktadır.
Yine Kowalski'nin güney kaynaklı olarak tanımladığı ikinci grup ise, Balaşçev'in Seyyid Lokman Oğuznâmesi'ne dayanarak ileri sürdüğü Paul Wittek'in ise Yazıcıoğlu Ali'nin Selçuknâmesi'ne dayanarak geliştirdiği II. İzzeddin Keykavus ve Sarı Saltuk ile Balkanlar'a geçen Selçuklu Türklerinin Hristiyanlaştırıldığı düşüncesine bağlanmaktadır.
Üçüncü tabakanın ise, Anadolu'ya Müslüman Türklerden önce yerleşmiş ve çeşitli nedenlerle Hristiyanlaşmış Karamanlılardan bazı grupların, Osmanlı döneminde Balkanlar'a göç ederek Gagavuz Türkleri ile kaynaşmaları sonucu ortaya çıktığı düşünülmektedir.[17]
Çek K. Jireçek, 11.-13. yüzyıllar arasında Balkanlar ve Orta Avrupa'da derin izler bırakan Kumanların Gagavuzların atası olduğunu düşünmektedir. Ayrıca Bulgar Petko R. Slaveikov ve Romanyalı St. Georgesku gibi bazı araştırmacılar Gagavuzların etnik yapısı üzerinde Kumanların çok büyük payı olduğunu ifâde etmektedirler.
Dil
[değiştir | kaynağı değiştir]Gagavuzca çoğunluğu Moldova'daki Gagavuz Yeri Özerk Bölgesi'nde yaşayan Gagavuzların konuştuğu dildir. Yaklaşık 300.000 kişi tarafından konuşulur. Gagavuzca, Oğuz grubuna bağlı bir Türk dilidir.
Komşu dillerden birçok ödünç sözcük almasına rağmen bir Türkiye Türk'ü ile Gagavuz Türk'ü kolayca anlaşabilir. Eskiden Gagavuzca Yunan alfabesi ile yazılırdı; ancak 1957'de Kiril alfabesi kullanılmaya başlanınca Yunan alfabesinden vazgeçilmiştir. Moldova'nın bağımsızlığına kavuşması ve Gagavuzlara özerklik verilmesinden sonra Türk alfabesi üzerine biçimlendirilmiş bir alfabe oluşturuldu.
Bu alfabe günümüzde hâlâ kullanılmaktadır. Türk alfabesinden farklı olarak Gagavuz alfabesinde (Türkçedeki açık e sesi yerine) Ää harfi, Êê ve Ţţ harfleri bulunur. Gagavuzcada yazı dili Türkiye'de halk arasında konuşulan Türkçenin yazıya dökülmüş biçimidir denebilir. Ğ harfinin yerine birçok sözcükte ünlü harfler çift yazılarak Ğ sesi kazandırılır.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "2.1.8. Populația pe principalele naționalități (conform datelor recensămintelor populaţiei)" (PDF) (Rumence). s. 41. 31 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2019.
- ^ Ukrainian Census 2001 6 Temmuz 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ "Archived copy". 29 October 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 January 2009.
- ^ "Итоги Всероссийской переписи населения 2010 года в отношении демографических и социально-экономических характеристик отдельных национальностей. Приложение 2. Национальный состав населения по субъектам Российской Федерации" (Rusça). 15 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2019.
- ^ "Национальный статистический комитет Республики Беларусь" (PDF) (Belarusça). Statistics of Belarus. s. 4. 18 Ekim 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ "Latvijas iedzīvotāju sadalījums pēc nacionālā sastāva un valstiskās piederības" (PDF). Ministry of Interior of Latvia. 17 Şubat 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2019.
- ^ "Istoria poporului găgăuz: Turcii creștini din Basarabia". historia.ro. 7 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2019.
- ^ "Етнически малцинствени общности | NCCEDI". nccedi.government.bg (Bulgarca). 30 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "ENUMERATED PERMANENT RESIDENTS BY ETHNIC NATIONALITY AND SEX, 31 DECEMBER 2011". pub.stat.ee. 6 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2019.
- ^ "Gyventojai pagal skaitlingiausias tautybes". Statistics of Lithuania (Litvanca). s. 155. 22 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2019.
- ^ Menz, Astrid (2006). "The Gagauz". In Kuban, Doğan. The Turkic speaking peoples. Prestel. ISBN 978-3-7913-3515-5.
- ^ Anzerlioğlu, Yonca (2004). Geçmişten günümüze Türk Dünyasında Hristiyan Türkler 24 Ocak 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. KARAM (Karadeniz Araştırmaları Merkezi), sayı: 2i Yaz 2004
- ^ Yaşar Nabi Nayır, Balkanlar ve Türklük, Ankara 1936, s. 89
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 4 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Şubat 2023.
- ^ Yrd. Doç. Dr. Ege üni. Turgay Cin
- ^ Tadeusz Kowalski, "Kuzey-Doğu Bulgaristan Türkleri ve Türk Dili", çev. Ömer Faruk Akün, Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, c.3-4,31 Mart 1949, s.499-500.
- ^ "Gagavuz Türkleri" (PDF). 12 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2014.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Gagavuz Türkçesi Vikipedisi 18 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
