Gagavuzca
| Gagavuzca | |
|---|---|
| Gagauzça, Gagauz dili | |
 | |
| Ana dili olanlar | Moldova, Rusya, Ukrayna, Yunanistan, Bulgaristan |
| Konuşan sayısı | Toplam konuşan sayısı: 148.720 Moldova'daki konuşan sayısı: 115.000 (2014)[1] |
| Dil ailesi | |
| Resmî durumu | |
| Resmî dil |  Moldova
|
| Tanınmış azınlık dili |  Ukrayna |
| Dil kodları | |
| ISO 639-3 | gag |
| ELP | Gagauz |
 Gagavuzların Moldova içindeki dağılımları. | |
Gagavuzca veya Gagauzca, çoğunluğu Moldova'daki Gagavuz Yeri Özerk Bölgesi'nde yaşayan Gagavuzların konuştuğu Batı Oğuz grubuna bağlı bir Türk dilidir. Gagavuzca, Balkan Gagavuzcasından bir dereceye kadar farklı bir dildir.[3] Kimi Türkologlar ise Gagavuzcayı ayrı bir dil veya lehçe saymayarak Türkiye Türkçesinin Rumeli ağızlarına dahil etmişlerdir.[4] Yaklaşık 300.000 kişi tarafından konuşulur. Başta Türkçe olmak üzere diğer Oğuz dilleri ile karşılıklı anlaşılabilirliğe sahiptir.
Gagavuzca yazı dili olarak 1957'de standartlaştırılmış olmasına rağmen, okullarda kullanımı 1959 yılına kadar başlamamıştır.[5] Gagavuzca, Balkan Gagavuz Türkçesinden türemiş bir dildir; Balkan dilbilimi, dil temasının sonuçlarını bozulma olarak değil, normal olarak gören ilk alan olmuştur.[6] "Gagavuz dili" terimi ve kişinin kendi dilini "Gagavuzca" olarak tanımlaması, ulusal öz farkındalığın yaratılmasıyla eş zamanlı olarak veya hatta sonrasında yerleşmiştir.[7] 1986 yılında yaklaşık 150.000 Gagavuz, Moldova'da yaşamaktaydı. Bu topluluk, Komrat, Çadır-Lunga ve Valkaneş ilçelerindeki yerleşimlerde yoğunlaşmıştı.[8] Moldova'da yaşayan Gagavuz çoğunluğun yanı sıra, Bulgaristan'da da dört şehirde Gagavuz toplulukları bulunmaktadır.[9]
Alfabe
[değiştir | kaynağı değiştir]Eskiden Gagavuzca, Yunan alfabesi ile yazılmış, ancak 1957'de SSCB'nin Moldova'yı Ruslaştırmak amacıyla Kiril alfabesini zorunlu kılmasıyla Gagavuzcada da Yunan alfabesi kullanımı kalkmıştır. Moldova'nın bağımsızlığı ve Gagavuzlara özerklik verilmesinden sonra Gagavuz otoriteleri Türkiye'deki Türk alfabesi üzerine biçimlendirilmiş bir yazı sistemi oluşturulmuştur. Moldova'nın geneli için 1993 yılında Moldova parlamentosu Latin bazlı alfabenin resmî kullanımını onaylamıştır.[10]
Bu alfabe günümüzde hâlâ kullanılmaktadır. Türk alfabesinden farklı olarak Gagavuz alfabesinde (Türkçedeki açık e sesi yerine) "Ää" harfi, "Êê" ve "Ţţ" harfleri bulunur. Gagavuzca'da yazı dili Türkiye'de halk arasında konuşulan Türkçenin yazıya dökülmüş biçimine benzetilebilir. "Ğ" harfinin yerine birçok sözcükte ünlü harfler çift yazılarak "Ğ" sesi kazandırılır.
Kiril alfabesi
[değiştir | kaynağı değiştir]| А а | Ӓ ӓ | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё |
| Ж ж | Ӂ ӂ | З з | И и | Й й | К к | Л л | М м |
| Н н | О о | Ӧ ӧ | П п | Р р | С с | Т т | У у |
| Ӱ ӱ | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ |
| Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Latin alfabesi
[değiştir | kaynağı değiştir]| А а | Ä ä | B b | C c | Ç ç | D d | Е е | Ê ê |
| F f | G g | H h | I ı | İ i | J j | K k | L l |
| M m | N n | O o | Ö ö | Р р | R r | S s | Ş ş |
| T t | Ţ ţ | U u | Ü ü | V v | Y y | Z z |
Harfler
[değiştir | kaynağı değiştir]- Ä: Tatarcada, Gagavuzcada ve Türkmencede kullanılır. Kısa, kapalı, gırtlaktan gelen ve sert bir E harfidir. Normal E harfine göre daha kısa ve serttir. Ayrıca A ve E arası bir ses olarak öngörülür (Æ). Ses ve harf karşılığı olarak Arapçada ve Almancada da bulunur. Türkçede normal e sesinden tam olarak ayırt edilebilmesi günümüzde çok zordur. İnce bir harf olduğu halde kalın uyumludur. Bu harfi içeren sözcüklerin aslında Büyük Ünlü Uyumuna uymadığı hâlde kulağı tırmalamıyor olması bu nedenledir. Örneğin: İncä. Kimi latin alfabelerinde, özellikle el yazılarında Эə biçiminde de kullanılır.
- Ê: Uzatılarak okunan ince bir e sesidir (Ë). Gagavuz alfabesinde bu harf sık kullanılır. Kürtçe ve Zazaca sözcüklerde yine yoğun olarak rastlanır. Türkçede yalnızca birkaç sözcük mevcut olduğu için kullanımı öngörülmemiştir. Örneğin: Çalêr (Çalgıcı, Müzisyen).
- Ț: Gagavuzcada kullanılan bir harftir. Türkçede kullanılmaz. Ts (ʦ: T+S) veya olarak da seslendirilir. Moğolcada ve Slav dillerinde, ayrıca, Kiril alfabesini kullanan pek çok dilde Ç harfinin türevi olan sert bir T bir sesidir (Kiril Ц, Tse). Bu harfin ses değerini en iyi gösteren sözcüklerden birisi Gagavuzcadaki Soţial şeklinde yazılan (Sosyal, "Sotsyal" gibi okunur) sözcüğüdür. Gagavuzcada ve diğer Türk dillerinde Slav kökenli sözcüklerde yer alır (Örneğin: Prezentaţiya, Redakţiya). Ancak öz Moğolca sözcüklerde de sık sık kullanılır. Örneğin: Moğolcadaki Ţag sözcüğü (Çağ, “Tsag” okunur), Ţeţeg (Çiçek, “Tsetseg” gibi okunur).
- Ḑ: Gagavuzların da kullandığı Moldova alfabesinde (ve birebir aynı olan Rumen alfabesinde) resmî olmayan harfler arasındadır. Bu dillerdeki eski metinlerde birebir Noktalı D biçimiyle rastlanır. Ses olarak Abhazcada, Macarcada ve Bulgarcada yer alır. Türkçede bulunmayan sert bir D harfidir. DZ (ʣ: D+Z) olarak da seslendirilir. Slav dillerinde, ayrıca Kiril alfabesini kullanan kimi dillerde J harfinin türevi olan bir sestir (Kiril Ӡ, Dze). Günümüzde ise genelde bu harfin arkasından gelen bir Z ile birlikte kullanılır. Örneğin Macarcadaki Bodza (Boḑa: Mürver Meyvesi) veya Moldovacadaki Ḑână (Dzana, Çağdaş Rumencede Zână: Peri)[11] gibi.
Söz varlığı
[değiştir | kaynağı değiştir]Soram = Sonra
Lääzım = Lâzım
Birliindä = Birliğinde
Büük = Büyük
Çoğul ad yapımlarında çoğul eki Türkçedeki gibi ler - lardır. Ancak sözcüğün son harfi n ise, çoğul ekindeki l harfi düşürülüp, sondaki n sesi yinelenir.
Günnerindä = Günlerinde
Onnar = Onlar
Hayvannar = Hayvanlar
Gagavuzcanın söz dizimi kimi ifadelerde Rumence ile benzerlik göstermektedir:
Mutlu oldum, ani seni gördüm. - Mi-a făcut plăcere că v-am văzut.[12]
Dipnotlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Gagavuzca, Ethnologue'un (23. baskı, 2020) verilerine göre
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 29 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2014.
- ^ Lewis, M. Paul, (Ed.) (2009). "Language Family Trees: Altaic, Turkic, Southern, Turkish". Ethnologue: Languages of the World. Dallas, TX: SIL International. 16 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2011.
- ^ Nuri Yüce, Türk Dili ve Lehçeleri, MEB İslam Ansiklopedisi, c. 12/2, s. 470.
- ^ Menz, Astrid (2000). "Indirectivity in Gagauz". Johanson, Lars; Utas, Bo (Ed.). Evidentials: Turkic, Iranian and Neighbouring Languages. Mouton de Gruyter. s. 103. ISBN 978-3-11-080528-4.
- ^ Friedman, Victor A. (2011). "The Balkan Languages and Balkan Linguistics". Annual Review of Anthropology. Cilt 40. ss. 275-291. doi:10.1146/annurev-anthro-081309-145932. JSTOR 41287733.
- ^ Kvilinkova, E. N. (2013). "The Gagauz Language Through the Prism of Gagauz Ethnic Identity". Anthropology & Archeology of Eurasia. Cilt 52. ss. 74-94. doi:10.2753/AAE1061-1959520105.
- ^ Varsahr, A. M.; Spitsyn, V. A.; Bychcovscaya, L. S.; Kravchuk, O. I. (2001). "To the research of the gene pool of the Gagauz population of Moldavia". Anthropologischer Anzeiger. 59 (1). ss. 11-17. doi:10.1127/anthranz/59/2001/11. JSTOR 29540987. PMID 11360805.
- ^ Chinn, Jeff; Roper, Steven D. (1998). "Territorial Autonomy in Gagauzia". Nationalities Papers: The Journal of Nationalism and Ethnicity. 26 (1). ss. 87-101. doi:10.1080/00905999808408552.
- ^ Parliament Decision No. 1421 of 13 May 1993 "for the passage of the writing of the Gagauz language in the Latin spelling", 25 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi3 Kasım 2019 – lex.justice.md vasıtasıyla
- ^ Definition of Romanian Word - ZÂNĂ
- ^ Dr. Todur Angheli (2011), Romınca-Gagauzca Lafetmäk Kiyadı
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- G.A Gaydarci, E.K Koltsa, L.A.Pokrovskaya B.P.Tukan, Gagauz Türkçesinin Sözlüğü, TC Kültür Bakanlığı Yayınları
- Nevzat Özkan, Gagauz Destanları, Türk Dil Kurumu Yayınları
- Prof. Dr. Mustafa Argunşah-Âdem Terzi-Abdullah Durkun, Gagauz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni, Türk Dil Kurumu Yayınları
- Gagauzum Bucaktır Yerim, Tatura Anamut Ocak Yayınları
- Harun Güngör, Mustafa Argunşah, Gagauzlar, Ötüken Neşriyat
- Nevzat Özkan, Gagavuz Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1996
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
- Gagavuzca Bir web Sitesi10 Kasım 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Gagavuzca bir web sitesi[ölü/kırık bağlantı]
- Gagavuzca etimolojik sözlük 4 Mart 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
