Hoca Dehhânî
Hoca Dehhani, (ö. 1401'den önce[1][2]), 13. yüzyıl ile 14. yüzyıl arasında yaşamış, Divan şiirinin öncülerinden birisi olan Horasanlı divan şairiydi.[3] Anadolu sahasında lâdinî (dünyevi, din dışı) klasik şiirin ilk temsilcisi olduğu belirtilen Dehhânî; söyleyiş kudreti, kelime dünyası ve nazım tekniği açısından kendisinden önceki şairleri aşmıştır. Çağdaşları gibi dinî-tasavvufî mesajlar vermek yerine Fars şiirindeki kalıplaşmış sanatlı ifadelerle dünya zevki, aşk ve maddesel hayatla ilgili konuları işlemiştir. Şiir olgunluğu açısından, kendisinden sonraki dönemin hazırlayıcısı olmuştur.[4][5][2]
Etimoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]Dehhani'nin sözcük anlamı nakışçıdır. Mehmet Fuat Köprülü, Dehhânî mahlasındaki “dehhân” kelimesinin anlamından yola çıkarak, onun “nakkaş” olabileceğini yazmaktadır.[6][7]
Hayatı ve eserleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Hoca Dehhani'nin yaşamı ile ilgili belgesel bilgi hemen hemen bulunmamaktadır. Elde bulunan tek belgesel bilgi, bilinen tek kasidesi içinde Horasan'dan Anadolu'ya geldiğini ve yine oraya dönmek istediğini bildiren beyittir.[3]
Yüz urup tapuna geldi icâzet ver ana şâhâ Ki yine devletinde ben görem mülk-i Horâsânî
Ey şah, yüz sürerek huzuruna geldi(m), ona (bana) izin ver saltanatın sırasında Horasan memleketini yine göreyim.
13. yüzyılda yaşamış Hacı Bektâş-ı Velî (d. 1209 – ö. 1271)’nin makalelerini içeren Bahrü'l-Hakayik adlı eseri çeviren Habibe Hatiboğlu’na gore Hoca Dehhani diğer ünlü Türk şairleriyle birlikte anılmıştır. Hoca Dehhani'nin bir şiiri 14. yüzyıl başında hazırlanıp bitirilmiş olan Şeyhoğlu Mustafa'nın "Kenzü'l-Küberâ" adlı şair tezkeresi içinde bulunmaktadır. Ancak bu tezkerenin daha önce yazılmış tezkerelerden bir çeviri olduğu iddia edilmektedir. Böylece Hoca Dehhani'nin eserleri daha önceki tezkereciler tarafından bilinip anılması ve bazı şiirlerinin bulunması çok olasıdır.[8] 15. yüzyılda Ömer Bin Mezld'in şair tezikeresi olan Mecmuatü'n-nezair'de bulunur.[9] 15. yüzyılda Eğiridirli Hacı Kemal'in özellikle nazireler içeren şair tezkiresi "Camiu'n-nezair" tezkiresinde şiir örneği bulunmaktadır.[3][10]
Hoca Dehhani'yi, modern çağlarda Türk edebiyat tarihine geri kazandıran Mehmet Fuat Köprülü olmuştur.[11][12] Mehmed Fuad Köprülü'ye göre şair, Horasan'dan Anadolu Selçuklu sultanı III. Alâeddin Keykubad döneminde (d. 1283 – 1302) Anadolu'ya gelip yerleşip ve bu devletin sarayına intisap etmiştir. Sarayda hükümdarın irfan ve eğlence meclislerine katılıp edebiyat katkıları yapmıştır. Karamannâme adlı bir tarih kitabını uyarlayarak hazırlayan ve 16. yüzyılda yayımlayan Sikari[13] Hoca Dehhani'nin II. Alâeddin Keykubad'ın isteğine uyarak Farsça olarak 20.000 beyitlik bir Selçuklu Şehnamesi hazırladığını yazdığını da bildirmiştir. Ancak bu eserin yazması günümüze kadar gelememiştir.
Mehmet Fuat Köprülü'nün bu yazılarını Hikmet İlaydin yeniden kritik olarak gözden geçirmiş ve verilen bazı bilgileri eleştirmiştir. Hoca Dehhani'nin tek kasidesinde yapilan telmihlere dayanarak Hikmet İlaydın, Hoca Dehhani'nin intisap ettiği Anadolu Selçuklu sultanının I. Alâeddin Keykubad (d. 1188 – ö.1237) olduğunu iddia etmiştir. Tarihçi Şikârî'nin Hoca Dehhani'ye atfettiği ve güya elimize geçmeyen Selçuklu Şehnamesi bu tarihçinin yanılması ile gerçekte böyle bir şehname eseri hazırlamış olan şair Kanii-yi Tussi'nin eseri ile karıştırma nedeni ile ortaya atıldığını dikkati çekmiştir.[14][15]
Modern edebiyat eleştirmeni Ömer Faruk Akun ise hem Mehmet Fuat Köprülü'nün hem de Hikmet İlaydın'ın Hoca Dehhani'nin yaşadığı dönem ile ilgili kasidesinden yanlış yorumlama faraziyeleri çıkardıklarını iddia ederek Hoca Dehhani'nin ölüm yılı olarak gösterdikleri 1351'de, Hoca Dehhani'nin hala yaşamda olduğunu iddia etmiştir.[3]
Hoca Dehhani'nin günümüzde bilinen 9 gazeli ve 1 kasidesi bulunup toplam 74 beyitten oluşmaktadır. Mehmet Fuat Köprülü ilk kez, 2 gazeli ile kasidesinin bazı parçalarını yayımlamıştır. Bunlara sonra Ömer bin Mezid'in nazirelerini içeren şair tezkiresinde bulunan 4 gazel daha eklenmiştir. Mecdut Mansuroğlu'nun İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi'nde bir nazireler tezikeresinden bulmuş olduğu ve Hoca Dehhani'ye ait olduğunu iddia ettiği 3 ek gazelin ise Hoca Dehhani'ye ait olup olmadığı tartışma yaratmıştır. Bunların 1 tanesinin Resmi'ye ve 2 tanesinin Kemalpaşazade'ye ait olduğu iddia edilmiştir. Ancak tüm bu eleştirilere rağmen bu ek 3 gazel Hoca Dehhani adı ile bastırılıp yayımlanmıştır.[3]
Mehmet Fuat Köprülü'nün işaret ettiğine göre Türk edebiyatında o zamana kadar dinsel ve tasavvufi konulara eğinilmesine ve tasavvuf şiirinin etkili olduğu bir coğrafyada yaşamasına karşın Hoca Dehhani şiirlerinde din dışı konulara yer vermiştir. Bu görüşe uygun olan nazım şekillerini Divan edebiyatına koymuş, gazel'in ve kaside'nin Türk edebiyatında ilk örneklerini vermiştir. Devrinin ve muhitinin sosyal yaşamını, yaşam, ahlâk, iman ve güzellik anlayışını anlatmıştır.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Kaçar (2012: 41), Şeyhoğlu Mustafâ’nın 1401 yılında telif ettiği Kenzü’l-Küberâ’sındaki “merhûm Hoca Dehhânî” (Yavuz 1991: 144) ibaresinden hareketle şairin bu tarihten önce öldüğünün kesin olduğunu, ancak bunun ileri sürülen bütün tahminleri de kapsadığını belirtmiştir. Son dönemde yapılan bir araştırmada ise Dehhânî’nin XIV. yüzyılın ilk çeyreğinde doğduğu ve yüzyılın sonuna doğru öldüğü teyit edilmiştir (Ersoy ve Ay 2017: 25).
- ^ a b Tanyıldız, Ahmet. "HOCA DEHHÂNÎ". teis.yesevi.edu.tr. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. 17 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2025.
- ^ a b c d e Ünver, İstanbul (1998). "Hoca Dehhânî". TDV İslâm Ansiklopedisi. 18. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı. ss. 187-188. 16 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mayıs 2024.
- ^ İlaydın, Hikmet (1978). “Dehhânî’nin Şiirleri”. Ömer Asım Aksoy Armağanı. Ankara: TDK Yay. 136-150.
- ^ Kartal, Ahmet (2008). “Anadolu Selçuklu Devletinde Dil ve Edebiyat”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi (1): 155-156.
- ^ Köprülü, M. Fuat (2003). Türk Edebiyatı Tarihi. Ankara: Akçağ Yay. ss. 291-292.
- ^ Köprülü, M. Fuat (1926). “Selçukîler Devrinde Anadolu Şairleri, Hoca Dehhânî”. Hayat Mecmuası (1): 4-5.
- ^ Turkedebiyati.org: Türk Dili ve Edebiyatı Dersleri Kaynak Sitesi (2007) Şeyhoğlu Mustafa Kimdir? Hayatı, Eserleri, Şiirleri Şeyhoğlu Mustafa (d. 1340- ö. 1401?), [1] 21 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Erişim:20-10-2016
- ^ Canpolat, Mustafa (1982) Omer Bin Mezid Mecmu-atü'n-nezrir, Ankara: TDK Yayınları, Ankara s.9.26-28.
- ^ Çetin Derdiyok. "Hoca Dehhani'nin Kasidesine Tematik Bir Bakış" (PDF). 11 Kasım 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2012.
- ^ Kopruluzade Mehmed Fuad, (1926) "Selçukîler Devrinde Anadolu Şairleri, Hoca Dehhani", Hayat C.1, S.l, Kanunu Evvel (Ocak) Ankara (Osmanlica)
- ^ M. Fuad Köprülü (1986), Türk Edebiyati Tarihi, İstanbul: Ötüken Neşriyat,.
- ^ En son modern versiyonu baskisi: Şikârî (ed. Metin Sözen, Necdet Sakaoğlu) (2005) Karamannâme, İstanbul: Karaman Valiliği, Karaman Belediyesi, ISBN 9755854835
- ^ İlaydin, Hikmet (1974) "Anadolu'da Klasik Türk Şiirinin Baslangici", Turk Dili, Yıl 25, C.XXX, S.277, 1 Ekim Ankara, s.765-774
- ^ İlaydin, Hikmet (1978) "Dehhbni'nin Siirleri", Omer Asim Aksoy Armagani Ankara: TDK s.138.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Derdiyok, I.Cetin (1994) "Hoca Dehhani'nin Kasidesine Ternatik Bir Bakis" Yedi Iklim Ekim 1994 say.59-63
Online: [2]22 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
