Kırım Tatar Sürgünü
| Kırım Tatar Sürgünü | |
|---|---|
 Soldan sağa, yukarıdan aşağıya: Eupatoria'da sınır dışı edilme anıtı; Kiev'de mum yakma töreni; Taras Şevçenko parkı'nda anma mitingi; sınır dışı edilmede kullanılan türe benzer yük vagonu; 1939 ve 2001 yıllarında Kırım'ın demografik özelliklerini karşılaştıran haritalar. | |
| Bölge | Kırım |
| Tarih | 18–20 Mayıs 1944 |
Saldırı türü | Tehcir, Etnik temizlik, Soykırım[1] |
| Ölü | Çeşitli tahminler: a) 34,000[2] b) 40,000–44,000[3] c) 42,000[4] d) 45,000[5] e) 109,956[6] (toplam nüfuslarının yüzde 18 ila 46'sı arasında[7]) |
| Kurbanlar | Kırım Tatarları |
| İşleyenler | NKVD, Sovyet Gizli Polisi |
Kırım Tatar Sürgünü (Kırım Tatarcası: Qırımtatar Halqınıñ Sürgünligi veya Sürgünlik) veya Kırım Tatar Soykırımı,[8] Sovyet hükûmeti tarafından yürütülen ve Josef Stalin adına hareket eden NKVD Başkanı Lavrenti Beriya tarafından organize edilen 18-20 Mayıs 1944'te en az 191.044 (diğer kaynaklara göre 423,100[9]) Kırım Tatarının etnik temizliği ve kültürel soykırımıdır.[10][11][12][13] NKVD üç gün içinde çoğunlukla kadınları, çocukları, yaşlıları, hatta komünistleri ve Kızıl Ordu üyelerini, bin kilometre uzaklıktaki Özbek SSC'ye sınır dışı etmek için sığır trenlerini kullandı. Kırım Tatarları, Stalin'in Sovyetler Birliği'ndeki nüfus transferi politikası tarafından kapsanan birkaç etnik gruptan biriydi.
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]
| Makale serilerinden |
1783 yılında Kırım'ın Rus İmparatorluğunca ilhakıyla birçok kez Rus devlet adamları tarafından sürgün kararı konusunda görüşülmüştü. II. Dünya Savaşı'nın 1941 - 1944 yılları arasında Alman işgali altında olan Kırım'da, Kırım Tatarlarının bu zaman içerisinde Almanlar ile "iş birliği" içinde olduğu gerekçe gösterilerek 1944 yılında Sovyet hükûmeti tarafından toplu sürgün kararı çıkarıldı. Nazi Almanyası'nın Sovyetler Birliği'ne karşı yürüttüğü, kısmen başarılı olmuş Barbarossa Harekâtından sonra, Alfred Rosenberg'in yönettiği Şark Bakanlığı (Das Reichsministerium für die besetzten Ostgebiete: RMfdbO) aracılığıyla, işgal altındaki Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde Reichskommissariat Ukraine adlı bir yönetim birimi kuruldu. Eylül 1941 ile Mart 1944 arasında süren bu yönetim ile bölgede yaşayan halkların azınlığının iş birliği yapması nedeniyle alınan sürgün kararı, Kırım Tatarlarını toplu cezalandırmaya tabi tuttu. Halbuki Kırım Tatarları arasındaki işbirlikçilerin oranının diğer etnik gruplardan bir farkı yoktu.[kaynak belirtilmeli]
Sürgün
[değiştir | kaynağı değiştir]
1941, 1942 ve özellikle 1944 yıllarında SSCB yönetiminin kararıyla "Nazilere yardım etmeleri dolayısıyla" Almanlar, Ermeniler, Bulgarlar, Yunanlar, İtalyanlar, Macarlar ve Rumenler gibi Kırım Tatarları da Kırım'dan sürgün edildiler.[15]
Sürgünün büyük kısmı, 18 Mayıs 1944 tarihinde tüm Kırımlı yerleşim yerlerinde başladı.[16] Eyleme 32.000'den fazla NKVD birliği katıldı. Toplamda 193.865 Kırım Tatarı sürgün edildi. 151.136 kişi Özbekistan SSC'ye, 8.597 Mari ÖSSC'ye, 4.286 Kazakistan SSC'ye, geriye kalan 29,846 kişi ise Rusya SFSC'nin çeşitli oblastlarına sürgün edildi.
Mayıstan 10 Kasım'a kadarki süreç içerisinde Özbekistan'a sürülen Kırım Tatarlarından 10.105 kişi açlıktan ölmüştür. NKVD verilere göre yaklaşık 30.000 (% 20) kişi, bir buçuk yıl içinde sürgünde öldü. Kırım Tatar aktivistlerin verilerine göre ise nüfusun yaklaşık %46'sı bu zaman içerisinde hayatını kaybetti. Sürgün boyunca toplam nüfusun yaklaşık %45'i açlık, susuzluk ve hastalık nedeniyle ölmüştür.[17] Sovyet muhaliflerinin bilgilerine göre, pek çok Kırım Tatarı, Sovyetler Gulag sistemi tarafından yapılan büyük ölçekli projeler için işçi olarak çalıştırılmıştır.[18]
Sonrası
[değiştir | kaynağı değiştir]Kırım Tatar aktivistler sürgünün soykırım olarak tanınması için çağrıda bulunmakta olup[19] Glasnost ve Perestroyka politikalarının sonuçlarından biri olarak 15 Kasım 1989'da SSCB Yüksek Sovyeti, Kırım Tatarları ile diğer halkların sürgününü kınadı, "yasa dışı ve cinai" olarak kabul etti. 1990 yılından itibaren Kırım Tatarlarının Kırım Yarımadasına dönüşleri kısmen de olsa başladı.[15]
Soykırım olarak tanıyan ülkeler
| Ülke | Tarih | Kaynak |
|---|---|---|
 Ukrayna
|
12 Aralık 2015 | [20] |
 Letonya
|
9 Mayıs 2019 | [21][22] |
 Litvanya
|
6 Haziran 2019 | [23] |
 Kanada
|
10 Haziran 2019 | [24][25] |
 Polonya
|
12 Temmuz 2024 | [26][27] |
 Estonya
|
16 Ekim 2024 | [28] |
 Çekya
|
18 Aralık 2024 | [29] |
 Hollanda
|
20 Haziran 2025 | [30] |
Ukrayna Yüksek Şurası tarafında etnik kırım olarak kabul edilmektedir.[31] 16 Mart 2014'te yapılan ve dünya ülkeleri tarafından tanınmayan referandumun neticesinde gerçekleştirilen Kırım'ın Rusya'ya katılımından sonra sürgün edilen halkların itibarlarını iade etme süreci başladı. 21 Nisan 2014'te Rusya Federasyonu Devlet Başkanı Vladimir Putin, “Ermeni, Bulgar, Yunan, İtalyan, Kırım Tatar ve Alman Halklarının İtibarlarının İadesi Edilmesini ve Bu Süreçte Devlet Desteğinin Gösterilmesini” öngören 268 No'lu kararnameyi imzaladı. 11 Ağustos 2014'te Rusya Federasyonu Hükûmeti'nin kararıyla “Kırım Cumhuriyeti ile Sivastopol Şehrinin Sosyo-Ekonomik Geliştirilmesi” adlı federal program kabul edildi. 2022'ye kadar uygulanması planlanan program, Kırım Tatarlarının ve Kırım'ın sürgün edilen diğer halklarının sosyo-ekonomik, millî-kültürel ve manevî gelişimini, cumhuriyette milliyetler arasında ilişkilerin uyumlu hale getirilmesini öngören bir takım önlemleri içermektedir. 18 Mayıs, Kırım Cumhuriyeti'nde "sürgün kurbanlarını anma" günüdür. Bu tarih, 1993'te Kırım Yüksek Sovyeti'nin kararıyla belirlenmişti. 3 Mart 2015'te ise Kırım Cumhuriyeti kararıyla Kırım'ın çok uluslu halkının kaderinin ayrılmazlığı ve anı günü olarak kabul edildi.[15]
Sanattaki etkisi
[değiştir | kaynağı değiştir]Heykel
[değiştir | kaynağı değiştir]
Kırım'daki sürgün kurbanlarının anısına yapılan en büyük anıt olan “Son Aile” heykel kompozisyonun inşa çalışmaları 2016'da başladı ve 2021'de tamamlanması planlanmaktadır. Bu anıtta bağ çubuğu ile sarılan köy evinin kapısından çıkan ve terk ettikleri eve üzüntüyle bakan insanlar betimlenmiştir. Kompozisyon iki çocuklu anneler, torba taşıyan yaşlı adam, yaşlı insanlarla yürüyen çocuklar dahil, sürgün edilen insanların vagonlar fonunda kabartma usulüyle göstermektedir. Bronz anıt, Rusya Federasyonu Halk Sanatçısı Salavat Şerbakov tarafından gerçekleştirilmekte olup, tamamlandığında yüksekliği 2.5 metre, uzunluğu ise 10 metre olacaktır.[15]
Sinema
[değiştir | kaynağı değiştir]Kırım Tatarlarının sürgününü anlatan, yönetmenliğini ve başrol oyunculuğunu Ahtem Seytablayev'in üstlendiği ilk film 2013 tarihli Ukrayna yapımı Haytarma filmidir. Filmde Ahmet Han Sultan'ın hayatı ve Kırım Tatar halkının 18 Mayıs 1944'te Stalin tarafından sürgün edilmesi konu alınmaktadır.[32][33]
Başrollerini Murat Yıldırım'ın ve Selma Ergeç'in üstlendiği Kırımlı filmi 2014 yılında gösterime sunulmuştur. Cengiz Dağcı'nın 1956 tarihli Korkunç Yıllar adlı romanından esinlenerek çekilen yüksek bütçeli film, Türkiye dışında birçok ülkede de ses getirmiştir. Film, Kırımlı insanların zoraki girdikleri savaşta verdikleri zorlu mücadeleyi ve ardından Nazi ordusunda esir olanların acılı zamanları yansıtır.
Müzik
[değiştir | kaynağı değiştir]Ukraynalı Kırım Tatarı asıllı[34] şarkıcı Jamala (Susana Camaladinova) tarafından seslendirilen, aynı zamanda 2016 Eurovision Şarkı Yarışması'nda Ukrayna'yı temsil eden[35] ve yarışmayı birinci tamamlayan 1944 adlı şarkının konusu Kırım Tatar sürgünüdür.[36]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]- Sovyetler Birliği'nde Kırım Tatarları
- Kırım'ın Tatarsızlaştırılması
- Mustafa Edige Kırımal
- Haytarma
- Karaçay Sürgünü
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Naimark, Norman M. (2010). Stalin's Genocides. Princeton, NJ: Princeton University Press. pp. 2–14, 126, 135.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 18 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2023.
- ^ https://www.worldcat.org/title/910504522 [yalın URL]
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 18 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2023.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 18 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2023.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 18 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2023.
- ^ Human Rights Watch (1991). "Punished Peoples" of the Soviet Union: The Continuing Legacy of Stalin's Deportations" (PDF). New York City. LCCN 91076226.
- ^ Sinai, Joshua; Williams, Brian Glyn (2016). "Review of The Crimean Tatars: From Soviet Genocide to Putin's Conquest, WilliamsBrian Glyn". Perspectives on Terrorism. 10 (2): 116-116. ISSN 2334-3745. 11 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi11 Mayıs 2022.
- ^ "Crimea's Tatars: A fragile revival". BBC News (İngilizce). 23 Ekim 2012. 7 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2021.
- ^ Williams, Brian Glyn (1 Aralık 2015). The Crimean Tatars. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-049470-4.
- ^ Uehling, Greta (30 Mayıs 2015). "Genocide's Aftermath: Neostalinism in Contemporary Crimea". Genocide Studies and Prevention: An International Journal. 9 (1). doi:10.5038/1911-9933.9.1.1273. ISSN 1911-0359. 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi18 Mayıs 2021.
- ^ Glyn Williams, Brian (1 Temmuz 2002). "The Hidden Ethnic Cleansing of Muslims in the Soviet Union: The Exile and Repatriation of the Crimean Tatars". Journal of Contemporary History (İngilizce). 37 (3): 323-347. doi:10.1177/00220094020370030101. ISSN 0022-0094.
- ^ Legvold, Robert; Applebaum, Anne (2003). "Gulag: A History". Foreign Affairs. 82 (3): 160. doi:10.2307/20033622. ISSN 0015-7120.
- ^ Ukrayna genel nüfus sayımı sonuçları 31 Ekim 2004 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (bakınız: 2001 Bütün Ukrayna nüfus sayımı
- ^ a b c d "Kırım Tatar Sürgün Kurbanlarının Anısına Kırım'da Yapılan Programlar Hakkında" (PDF). Rusya Federasyonu İstanbul Başkonsolosluğu’nun Haber Bülteni. 20 Mayıs 2020. 8 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 8 Temmuz 2020.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Şubat 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2011.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 22 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2011.
- ^ The Muzhik & the Commissar 4 Aralık 2012 tarihinde Archive.is sitesinde arşivlendi, Time Dergisi, 30 Kasım, 1953
- ^ Crimean Tatars Call On Kyiv To Restore Their Rights 16 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Özgür Avrupa Radyosu, 12 Aralık, 2005.
- ^ "Ukraine Parliament Recognizes Tatar 'Genocide'". RadioFreeEurope/RadioLiberty (İngilizce). 4 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2022.
- ^ "Foreign Affairs Committee adopts a statement on the 75th anniversary of deportation of Crimean Tatars, recognising the event as genocide". saeima.lv (İngilizce). 27 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2022.
- ^ RFE/RL. "Latvian Lawmakers Label 1944 Deportation Of Crimean Tatars An Act Of Genocide". RadioFreeEurope/RadioLiberty (İngilizce). 19 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2022.
- ^ "Lithuanian parliament recognizes Soviet crimes against Crimean Tatars as genocide". The Baltic Times. 7 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2022.
- ^ "Borys Wrzesnewskyj". Facebook. 10 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2022.
- ^ "Foreign Affairs Committee passes motion by Wrzesnewskyj on Crimean Tatar genocide". The Ukrainian Weekly. 21 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2022.
- ^ "Polish Sejm recognises Soviet deportation of Crimean Tatars as genocide". European Pravda. 12 Temmuz 2024. 12 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2025.
- ^ Hodunova, Kateryna (12 Temmuz 2024). "Poland's Sejm recognizes Soviet deportation of Crimean Tatars as genocide". The Kyiv Independent. 5 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2025.
- ^ "Estonian parliament recognizes mass deportation of Crimean Tatars as genocide". ERR. 16 Ekim 2024. 16 Mart 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2025.
- ^ "Czechia's Senate recognizes Soviet deportation of Crimean Tatars as genocide". Ukrainian World Congress. 18 Aralık 2024. 10 Mayıs 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2025.
- ^ "Netherlands becomes seventh nation to recognize soviet-era Crimean Tatar deportation as genocide". 21 Haziran 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2025.
- ^ Berktay, Deniz (13 Kasım 2015). "Ukrayna Parlamentosu soykırımı kabul etti". Kiev: hurriyet.com.tr. 13 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2017.
- ^ "Türkiye gösterimi". 2 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Şubat 2016.
- ^ Haytarma 24 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. filminin IMDB sayfası.
- ^ Veselova, Viktoria; Melnykova, Oleksandra (11 Şubat 2016). "Crimean singer in line to represent Ukraine at Eurovision". theguardian.com. The Guardian. 21 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Şubat 2016.
- ^ Escudero, Victor M. (20 Şubat 2016). "Jamala will represent Ukraine in Stockholm!". eurovision.tv. EBU. 24 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2016.
- ^ "1944 all over again". The Economist. ISSN 0013-0613. Erişim tarihi: 1 Ekim 2025.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
- 18 Mayıs 1944 - Kırım Sürgün ve Soykırımı 10 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Türkçe)