Rumeli ağızları
Rumeli ağızları, Türkiye Türkçesi ağız bölgesinin Balkanlar bölgesinde; Rumeli kolunda yer alan ağızlardır. Eski Osmanlı İmparatorluğu coğrafyasında konuşulan Türkiye Türkçesi Rumeli'de çeşitli ağızlarla konuşulmaktadır. Gagavuzca ve Balkan Gagavuzcası ile ciddi benzerlik göstermektedir.
Rumeli sahası Türk ağızlarına dair tam açıklayıcı ve doğru sınıflandırıcı çalışmalar yakın dönem öncesinde ancak başlayabilmiştir. “Balkan Türk ağızları esas itibarıyla Türkiye Türkçesine bağlı, onun varyantları konumundaki ağızlar topluluğudur. Hâl böyle iken Türkiye Türkçesi ağızları karşılığı olarak çok zaman “Anadolu ağızları” terimi yeterli görülmüş; “Anadolu ve Rumeli ağızları” başlıklı birçok çalışmada, Rumeli/Balkan Türk ağızları hiç gündeme getirilmezken, Türkiye Türkçesi veya Anadolu ve Rumeli ağızlarını sınıflandırma denemelerinde de çok zaman Rumeli ağızlarından söz edilmemiştir. Mesela Rumeli ağızları üzerindeki çalışmaları başlatan ilk isimlerden biri olan I. Kúnos'un 1896 yılında yaptığı ve Osmanlı-Türk ağızlarını yedi ağız bölgesine ayırdığı sınıflandırması ile Türkiye Türkçesi ağızları üzerindeki çalışmaların yerli kurucusu A. Caferoğlu'nun 1946 yılında yaptığı ve Türkiye Türkçesi ağızlarını dokuz bölgeye ayırdığı sınıflandırmasında Rumeli veya Balkan Türk ağızlarından söz edilmemiştir. Caferoğlu, Fundemanta 1‟de yayımlanan “Anadolu ve Rumeli Ağızları” (Die anatolischen und rumelischen Dialekte) adlı çalışmasında da, Türkiye Türkçesi ağızlarını yeniden tasnif etmiştir. Ancak yine Caferoğlu'nun, eş zamanlı bir yaklaşımla ve ağızların birtakım genel özelliklerini dikkate alarak yaptığı bu tasnifinde de Rumeli ağızlarına yer vermemiş olduğunu görüyoruz.”[1]
Rumeli Türk ağızlarının tarifi ve sınıflandırmasına dair çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Gyula Németh, Emil Boyev, N. K. Dimitriev, Mefküre Mollova, E. A. Grunina, Iryna Dryga, Ahmet Günşen tasnif çalışmaları belirten araştırmacılardandır. Kendi toparlayıcı ayrıntılı makalesinde söz ettiği gibi, ilgili sınıflandırma denemeleri içinde belki “şimdilik” kaydıyla Gyula Németh’in çalışması büyük oranda sorunu halletmiş durumdadır.[1] Türkiye Türkçesi ağızları geneline veya Rumeli özeline yönelik yapılacak yeni ve derin akademik çalışmalar, Rumeli ağızlarının sınıflandırmasını değiştirebilir.
Ağız bölgeleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Türkiye Türkçesi, tarihî Osmanlı İmparatorluğu coğrafyasında günümüzde konuşulmaya devam eden Türk ağızları bakımından bazı gruplara ayrılır. Söz konusu gruplandırma için Anadolu, Rumeli, Kıbrıs, Suriye, Irak ağız bölgelerinden söz edilir.
Rumeli ağız bölgesi
[değiştir | kaynağı değiştir]
Türkiye Türkçesinin kollarından Rumeli kolu ana ağız grupları bakımından Doğu Rumeli ve Batı Rumeli olarak ikiye ayrılır.[2]
Batı Rumeli
[değiştir | kaynağı değiştir]Batı Rumeli kolunun özellikleri Gyula Németh’in “Bulgaristan Türk Ağızlarının Sınıflandırılması Üzerine” adlı makalesinde, 8 maddede gösterilmiştir. Sonrasında birçok çalışmada da bu madde açıklaması benimsenmiş, uygulanmıştır. Batı Rumeli sahasının coğrafi sınırları Bulgaristan’da Tuna’nın hemen güneyindeki Lom’dan doğuya doğru Vraça, Sofya, Samokov’dan doğuya doğru ilerleyip Köstendil’e uzanır. Ayrıca Makedonya, Arnavutluk, Bosna-Hersek ve Sırbistan’da Adakale’yi uç olarak kapsar.[2] Kosova da Batı Rumeli Türkçesinin içinde yer alır.
Doğu Rumeli
[değiştir | kaynağı değiştir]Balkanlar’ın doğusunu oluşturan, Trakya’yı (doğu ve batısıyla beraber) içine alan ağız sahasıdır. Bulgaristan’da Lom, Vraça, Sofya, Samokov ve Köstendil şehirlerinin doğusundan itibaren ülkenin tamamı, Yunanistan, Makedonya’nın güney kesimleri ve Türkiye’nin Trakya’sı (Doğu Trakya) bu sahanın içindedir.
Özellikler
[değiştir | kaynağı değiştir]Birkaç özellik:
- Doğu Rumeli, Deliorman ve Batı Trakya yazı diline daha yakın gibidir.
- Batı Rumeli’de (mesela Makedonya ve Kosova'da) arkaik, eski özellikler karakteristik olarak görülür: beg ‘bey’, dügün ‘düğün’, yagmur ‘yağmur’…
Örnek metinler
[değiştir | kaynağı değiştir]Temsilî şekiller
[değiştir | kaynağı değiştir]| Yazı Dili | Batı Rumeli Kuzey Makedonya-Kosova |
Doğu Rumeli Rodoplar (Bulgaristan-Yunanistan) |
Karadeniz | Güneydoğu Anadolu | Ege |
|---|---|---|---|---|---|
| gidiyorum | gideym/cideym | gityirin | kitéyrım/cideyrum | gidirem | gidivereyom |
| ağladığım kadar | agladıgım ka' | ağladığım gıda(nı) | āladuğum kadar | ağladıgım gadar | ağladığım gadā |
| görmüş | gürmiş/cürmiş | gȫmüş | körmiş | görmiş | görmüş |
| güzel kız | güzal/cüzel kız | güzel gız | küzel kiz | gözel gız | güzel gız |
| ne yapacakmış? | n'yapacak imiş? | ni yapçāmış? | n'ābaçāmiş? | ne yapcahmış? | n'apıvēcēmiş? |
| yağmura mı bakıyorsun? | yagmura mi bakaysın | yağmıra mı bakyısın? | yāmora mi pakayisun? | yagmıra mı bagıyorsun | yağmıra mı bakıyoñ |
| koşacağım | koşacim/koşacagım | kaşçan | koşacağum/koşeceem | goşacağam | goşçen |
Not: Şekiller temsilîdir. Seslerde değişiklik olabilir.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b "Ahmet Günşen, "Balkan Türk Ağızlarının Tasnifleri Üzerine Bir Değerlendirme", Turkish Studies, Volume 7/4, Fall 2012, 114, 124. s." (PDF). 20 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2016.
- ^ a b Gyula Németh, “Bulgaristan Türk Ağızlarının Sınıflandırılması Üzerine”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1981-1982, Ankara 1983, s. 119.[ölü/kırık bağlantı]