Songket

Songket
UNESCO Somut Olmayan Kültürel Mirası
Kaynak	01505
Bölge	Asya ve Pasifik
Tescil geçmişi
Tescil	2021 (16. oturum)
Liste	Temsili Liste

Songket, Brunei, Endonezya ve Malezya gibi Güneydoğu Asya ülkelerine özgü geleneksel bir dokuma kumaştır. Brokar sınıfına giren bu kumaş, çoğunlukla ipek ya da pamuk ipliği kullanılarak elde dokunur; yüzeyine altın veya gümüş ipliklerle karmaşık motifler işlenir. Dokuma sırasında kullanılan metalik iplikler, ana kumaşın zeminine ek bir atkı katmanı olarak geçirilir. Bu teknik sayesinde kumaş, ışıkta parlayan gösterişli bir görünüme kavuşur. Songket dokumasında "tamamlayıcı atkı" adı verilen özel bir yöntem kullanılır; bu yöntemde metal iplikler, normal atkı ipliklerine ek olarak desenleri oluşturacak şekilde yerleştirilir.

Songket geleneğinin kökeni sıklıkla Srivijaya İmparatorluğu'na dayandırılır. Bugün bilinen pek çok özgün songket türü, tarihsel olarak bu imparatorluğun egemenliğinde bulunmuş bölgelerle doğrudan ilişkilidir. Özellikle, Srivijaya'nın eski başkenti olduğu düşünülen Güney Sumatra’daki Palembang, songket üretiminin en önemli merkezlerinden biri olarak kabul edilir. Bunun dışında, Batı Sumatra’daki Minangkabau bölgesinde yer alan Pandai Sikek, Silungkang, Koto Gadang ve Padang gibi yerleşimler de kaliteli songket üretimiyle tanınır. Sumatra dışında ise Endonezya’nın Bali, Lombok, Sambas, Sumbawa, Makassar ve Sulawesi gibi bölgelerinde de songket dokumacılığı sürdürülmektedir.

Srivijaya İmparatorluğu’nun tarihsel etkisi, bölgesel ticaret ilişkileri ve farklı topluluklar arasındaki evlilik bağları sayesinde songket, Endonezya'nın çevresindeki deniz aşırı Güneydoğu Asya ülkelerinde de yaygınlaşmıştır. Özellikle Brunei, Malezya ve Singapur gibi ülkelerde songket, geleneksel bir tekstil ürünü olarak benimsenmiş ve kültürel kimliğin bir parçası hâline gelmiştir.

Güney Sumatra’daki Bumiayu Tapınağı’nda bulunan heykeller üzerine yapılan arkeolojik analizler, bölge halkının songketi en azından 8. yüzyıldan beri giydiğini göstermektedir. Bu dönem, Srivijaya İmparatorluğu’nun başkentinin Palembang olduğu zamana denk gelir. Söz konusu heykel, Lematang Nehri’nin Musi Nehri’ne döküldüğü noktada, Tanah Abang ilçesi sınırlarında yer alan Bumiayu Tapınağı Arkeolojik Alanı’nda bulunmuştur. Bu bölge, Palembang şehrinin yaklaşık 120 kilometre batısında, Penukal Abab Lematang Ilir ilçe sınırları içerisinde yer alır.

Songket, Malezya’da 2012 yılında Malezya Turizm, Sanat ve Kültür Bakanlığı tarafından ulusal somut olmayan kültürel miras olarak tescil edilmiştir. Endonezya’da ise beş farklı songket geleneği, Endonezya Eğitim ve Kültür Bakanlığı tarafından Somut Olmayan Kültürel Miras statüsüne alınmıştır. Bunlar; 2013 yılında tanınan Palembang ve Sambas gelenekleri, 2014’te kaydedilen Batı Sumatra’nın Pandai Sikek songketi, 2018’de tescil edilen Bali’nin Beratan geleneği ve 2019’da listeye giren Silungkang songketidir. 2021 yılında ise UNESCO, Malezya’dan songket dokumacılığını "İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirasının Temsili Listesi"ne dahil etmiştir.

Tarihçe

Palembang Aesan Gede düğün kostümünde Songket, Güney Sumatra

Songket dokuma geleneği, tarihsel olarak 7. yüzyıldan 13. yüzyıla kadar Sumatra merkezli güçlü bir denizcilik imparatorluğu olan Srivijaya ile ilişkilendirilir. Endonezya'da Palembang ve Batı Sumatra'daki Pandai Sikek bölgesi, kaliteli ve tanınmış songket üretim merkezleri olarak öne çıkar. Palembang'a ait sözlü geleneklere göre, songket dokuması Çinli tüccarların getirdiği ipek ipliklerle, Hint ya da Orta Doğulu tüccarların getirdiği altın ipliklerin bir araya gelmesiyle ortaya çıkmıştır. Bu birleşim, günümüzde tanınan ışıltılı altın songket kumaşının temelini oluşturmuştur. Songket, Sumatra'daki Malay yerleşimleriyle ilişkilendirilmekte; üretim tekniklerinin ise Hintli ya da Arap kökenli tüccarlar aracılığıyla bölgeye ulaşmış olabileceği düşünülmektedir.

Songket, gerçek altın yapraklar ve altın ipliklerin elle dokunmasıyla üretilen, tarih boyunca lüks ve yüksek sosyal statü ile özdeşleşmiş bir kumaştır. Altın madenleri, tarihsel olarak Sumatra'nın iç kesimlerinde, özellikle Jambi ve Minangkabau Yaylaları'nda yoğunlaşmıştır. Sumatra'daki Srivijaya kalıntılarında altın ipliklerin yanı sıra işlenmemiş yakutlar ve altın levha parçaları da bulunmuştur. Ancak bu bulgulara rağmen, 7. yüzyıldan 8. yüzyılın başlarına kadar olan dönemde yerel dokumacıların altın iplik kullandığına dair doğrudan bir kanıt bulunmamaktadır.

Arkeolojik bulgular, Güney Sumatra'da songket dokumasının MS 8. ile 9. yüzyıllar arasında bilindiğini ortaya koymaktadır. Bu durum, Güney Sumatra Eyaleti'nin Penukal Abab Lematang Ilir bölgesindeki Bumiayu tapınak kompleksinde yer alan heykellerdeki kumaş motiflerinden anlaşılmaktadır. Söz konusu dönemde songketin, yalnızca soylu sınıfa ait bireyler tarafından giyildiği düşünülmektedir. Heykellerin büyük olasılıkla tanrılaştırılmış bir kralı temsil etmesi, bu görüşü desteklemektedir. Songketin varlığına dair doğrudan ipuçları, kompleks içinde yer alan bir figürün yeleğinde görülen lepus motiflerinde izlenebilir. Bu motifin kullanımı, söz konusu desenin 9. yüzyıldan bu yana varlığını sürdürdüğünü göstermektedir.

992 yılında, Song hanedanı dönemine ait bir Çin kaynağında, She-po (günümüz Cava) elçilerinin saraya sunduğu armağanlar arasında “çiçek motifli altın iplikli ipek”lerden bahsedilmektedir. Aynı kaynağa göre bu elçilik heyeti, ayrıca fildişi, inci, çok renkli ipek ve pamuklu giysiler, kokulu sandal ağacı, deniz kaplumbağası kabukları, betel cevizi seti, gergedan boynuzu ve altın saplı kris hançeri, beyaz kakadu figürlü rattan hasır ve süslü küçük bir sandal ağacı ev maketini de getirmiştir. Bu tanımlama, songketi andıran zengin dokuma tekniklerinin 10. yüzyıldan itibaren bölge ötesi ticaret yollarıyla Çin’e kadar ulaştığını göstermektedir.

13. yüzyıldan kalma Singhasari tapınağından Durga Mahisasuramardini heykeli, kuşağın "yıldız çiçeği" motifleriyle oyulduğunu gösteriyor; bu desen günümüzde songket tasarımında da devam ediyor

Cava'da 8–15. yüzyıllar arasında üretilen Hindu-Budist dönemi heykellerinin incelenmesi, dönemin giyim-kuşam geleneğine ışık tutar. Bu anıtlar, üzerlerindeki tekstil desenleriyle ayrıntılı bir şekilde süslenmiştir. Örneğin, Malang yakınlarındaki Singhasari tapınağında bulunan bir Durga Mahisasuramardini heykelinin alt giysisindeki oyma püsküller, altın işlemeyi çağrıştırır. Heykeldeki drapeli iki kuşakta “bunga bintang” (yıldız çiçeği) motiflerinin yer alması, bu desenin songket dokumalarında bin yıldır kullanımda olduğunu gösterir. Taş işçiliğinin detaylardaki inceliği, söz konusu motiflerin hayal ürünü değil, dönemin gerçek kumaşlarından esinlenerek kopyalandığını işaret eder.

Çin ve Arap seyahatnamelerinde, Malay Yarımadası'nda üretilen tekstillerden ve bu bölgedeki dokumacılığın yaygınlığından bahsedilir. Kelantan'a ait sözlü geleneğe göre, bu dokuma tekniği Kamboçya-Siam bölgesinden başlayıp Pattani üzerinden güneye yayılarak 16. yüzyılda Kelantan ve Terengganu sultanlıklarında benimsenmiştir. Günümüzde songket dokumacılığı, başta Kota Bharu ve Terengganu'nun kırsal kesimleri olmak üzere küçük üretim atölyelerinde sürdürülür. Terengganu dokumacıları ise tekniğin, Srivijaya döneminde (7–11. yüzyıllar) Palembang ve Jambi’den Hindistan’a uzanan ticaret yollarıyla geldiğini savunur. Buna karşılık Zani Bin Ismail, songketin kökenini Çin’e kadar izleyerek, burada gelişen tekniklerin daha sonra Kamboçya ve Tayland’a yayıldığını öne sürmüştür. Bu görüş, üç bölgede kullanılan el dokuma tezgâhlarının yapısal benzerliklerine dayandırılmaktadır.

Liang Hanedanı dönemi (502–557) Çin kaynaklarına dayanarak bazı araştırmacılar, songket dokumacılığının kökeninin Malay Yarımadası’ndaki Langkasuka Krallığı’na uzandığını öne sürer. Kayıtlarda, krallığın hükümdarının “altın çiçek motifli gül renkli kumaş” giydiği belirtilir; tarihsel olarak kırmızının songket üretiminde öne çıkan bir renk olması, bu tanımlamanın songket kumaşı işaret ediyor olabileceğini düşündürür.

Songket dokuma tekniğinin kesin kökeni tam olarak belgelenmemiş olmakla birlikte, 15. yüzyılda kraliyet aileleri arasındaki evlilik ilişkileri yoluyla Malaya Yarımadası'na taşındığı kabul edilir. Malzeme maliyetlerinin yüksekliği yüzünden üretim, siyasi açıdan önemli merkezlerde—özellikle krallık saraylarında—yoğunlaşmıştır. İnce altın yapraklarla sarılmış gerçek altın iplikler, songketin ayırt edici özelliğini oluştururdu.

Lepus motifli songket yelek, 16–19. yüzyıllar arasında varlığını sürdüren İslami Palembang Sultanlığı döneminde saray mensupları ve soylular tarafından tercih edilen bir giysi türüydü. Sultanlığın yıkılmasını takiben songket, aristokrat olmayan kesimler tarafından da benimsenmiş ve toplumun geniş kesimlerine yayılmıştır.

Galeri

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Ayrıca bakınız

• Batik
• Sarong