Takımada
Takımada, çevresi sularla kaplı iki ya da daha fazla toprak parçasının oluşturduğu, birbirine yakın konumlanmış adalar zinciri veya topluluğudur.[1] Takımadalar genellikle okyanuslarda ve açık denizlerde bulunur; ancak İskoçya kıyıları gibi büyük kara kütlelerinin yakınında veya Finlandiya'daki Göller Bölgesi gibi büyük göllerin içinde de oluşabilirler.
Jeolojik ve biyocoğrafi açıdan takımadalar, endemizm (yöreye özgü türleşme) oranının yüksek olduğu ve evrimsel süreçlerin gözlemlendiği önemli doğal laboratuvarlardır.[2]
Kökenbilim
[değiştir | kaynağı değiştir]Kelime, Yunanca arkhi- ("baş", "şef") ve pelagos ("deniz") sözcüklerinin birleşiminden türetilmiştir. Antik Çağ'da ve Orta Çağ'da bu terim (Archipelago), doğrudan Ege Denizi'ni tanımlamak için kullanılmıştır. Zamanla anlam genişlemesi yaşayarak, Ege Denizi'nin kendisinden ziyade, Ege'deki adalar topluluğunu (Ege Adaları) ve sonrasında dünyadaki herhangi bir adalar grubunu ifade eden genel bir coğrafi terim haline gelmiştir.[3]
Jeolojik oluşum
[değiştir | kaynağı değiştir]Takımadalar, levha tektoniği prensipleri çerçevesinde farklı mekanizmalarla oluşurlar. Oluşum süreçlerine göre üç ana kategoriye ayrılırlar:
- Volkanik Yaylar: Bir okyanusal levhanın diğerinin altına daldığı yitim zonlarında oluşurlar. Bu süreç magma üretimini tetikler ve yüzeye çıkan lavlar zamanla adaları oluşturur (Örn: Japonya, Aleut Adaları).[4]
- Sıcak Nokta Zincirleri: Tektonik levhanın, mantodaki sabit bir ısı kaynağı üzerinden geçmesiyle oluşur (Örn: Hawaii Adaları).
- Kıtasal Parçalar: Tektonik hareketler veya deniz seviyesinin yükselmesi sonucu ana kara kütlesinden ayrılan parçalardır (Örn: Britanya Adaları).
Biyocoğrafya
[değiştir | kaynağı değiştir]Takımadalar, Ada biyocoğrafyası teorisinin temelini oluşturur. Robert MacArthur ve E. O. Wilson tarafından geliştirilen teoriye göre, adaların ana karaya olan uzaklığı ve yüzölçümü, üzerlerindeki biyoçeşitliliği doğrudan etkiler.[5] İzolasyon seviyesi arttıkça, genetik çeşitlilik ana karadan kopar ve yeni türlerin oluşumu hızlanır.
Uluslararası hukuk
[değiştir | kaynağı değiştir]Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi (UNCLOS), takımadaları hukuki bir statüye kavuşturmuştur. Sözleşmeye göre "Takımada Devleti", tamamen bir veya daha fazla takımadadan oluşan devlettir (Örn: Filipinler, Endonezya). Bu devletler, adaların en dış noktalarını birleştiren "takımada esas hatları" çizebilir ve bu hatların içindeki sularda tam egemenlik hakkına sahip olurlar.[6]
Önemli örnekler
[değiştir | kaynağı değiştir]Dünya üzerinde takımada formunda olan başlıca devletler ve bölgeler şunlardır:[1]
- Malay Takımadaları: Yüzölçümü ve ada sayısı bakımından dünyanın en büyüğüdür (Endonezya ve Filipinler'i kapsar).
- Kanada Arktik Takımadaları: Arktik Okyanusu'nda bulunur.
- Japon Takımadaları: Pasifik Ateş Çemberi üzerinde yoğun volkanik aktivite bölgesindedir.
- Britanya Adaları: Avrupa'nın kuzeybatısında yer alan kıtasal kökenli adalardır.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b Nijman, Jan (2020). Geography: Realms, Regions, and Concepts (20. bas.). Wiley. ISBN 978-1119607410.
- ^ Whittaker, R. J.; Fernández-Palacios, J. M. (2007). Island Biogeography: Ecology, Evolution, and Conservation. Oxford University Press. ISBN 978-0198566120.
- ^ Liddell, H. G.; Scott, R. (1940). A Greek-English Lexicon. Oxford: Clarendon Press.
- ^ Kearey, P.; Klepeis, K. A. (2009). Global Tectonics (3. bas.). Wiley-Blackwell. ss. 95-102.
- ^ MacArthur, R. H.; Wilson, E. O. (1967). The Theory of Island Biogeography. Princeton University Press.
- ^ "United Nations Convention on the Law of the Sea (UNCLOS) - Part IV" (PDF). United Nations. Erişim tarihi: 27 Ekim 2023.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]
