Buğday

Buğday
Buğday
Biyolojik sınıflandırma
Âlem:	Plantae
Şube:	Tracheophyta
Sınıf:	Magnoliopsida
Takım:	Poales
Familya:	Poaceae
Alt oymak:	Triticinae
Cins:	Triticum; L.
Türler

Buğday (Triticum aestivum), Triticum cinsine bağlı bütün dünyada ıslahı yapılmış tek yıllık otsu bitki türüdür.

Besleyici tahılı, dünyanın birçok yerinde günlük kalorik alımın önemli bir kısmına katkıda bulunur, örneğin Mısır ve Türkiye'de %40-50 ve İngiltere'de %20dir.^[1]

Değişik araştırmacıların yaptıkları araştırmaların ışığında buğdayın gen merkezi olarak Güney Türkmenistan, Anadolu, Batı İran ve Kafkasya kabul edilir. Buğday ilk olarak 16. yüzyılda İspanyol misyonları aracılığıyla Kuzey Amerika'ya ulaştı.^[2]

Karasal iklimi tercih eder. Buğday; un, yem üretilmesinde kullanılan temel bir besin maddesidir. Kabuğu ayrılabileceği gibi kabuğu ile de öğütülebilir. Buğday aynı zamanda çiftlik hayvanları için bir yem maddesi olarak da yetiştirilmektedir. Hasattan sonra atık ürün olarak saman balyası çıkar. Enerji miktarı 1.18'dir.^{[kaynak belirtilmeli]}

Sınıflandırma

Sınıflandırmada ilk ele alınan bitki buğdaydır. Sınıflandırmada önce başak özellikleri dikkate alınmıştır. Kılçıklılık, kılçıksızlık, kavuz rengi, dane rengi ele alınan ilk kriterler olmuştur. Daha sonraları başak sıklığı buğdayların sınıflandırılmasında rol oynamıştır. Rusya taksonomistleri buğdayları sınıflandırmak için ekotipler ve biyotipler üzerinde durmuşlardır. Ekotip ve biyotiplerin sınıflandırılması morfolojik karakterlere göre olmuştur. Stoloji alanındaki ilerlemeler sonucu, buğdayların sınıflandırılması kromozom sayılarına göre yapılmaya başlamıştır. Kromozom sayıları sonucu buğdayların genom sayıları ve genom formülleri üzerinde durulmuştur. Kromozom sayıları ve genom formüllerine göre yapılan sınıflandırmalarda buğdaylar üç gruba ayrılır:

Diploid grup (AA)= kaplıca grubu
Tetraploid grup (AABB) = makarnalık buğdaylar grubu
Hekzaploid grup (AABBDD) = ekmeklik buğdaylar grubu

Her grubun da yabani formları, kavuzlu ve çıplak kültür formları vardır.

Tür ve alttür üzerindeki çalışmalar sonucunda tetraploid ve hekzaploid gruptaki bütün buğdaylar tek tür altında toplanmıştır. Daha önce tür kabul edilen buğdaylar ise çeşit grupları haline sokulmuştur. Son olarak kromozom sayılarına göre buğdaylar, diploid ve alloploid olarak iki grupta toplanmıştır. Diploid buğdayların en önemlisi Triticum monococcum’dur. Alloploid buğdaylardan 2n= kromozomlu Triticum aestivum en önemli türleridir.

Taksonomi

Triticum aestivum türünde 2 tanımlı alt tür ve birçok varyete bulunur:^[3]^[4]

Buğday üretimi

En büyük buğday üreticileri
(milyon metrik ton)
Sıra	Ülke	2010	2011	2012	2013
1	Çin	115	117	126	122
2	Hindistan	80	86	95	94
3	ABD	60	54	62	58
4	Rusya	41	56	38	52
5	Fransa	40	38	40	39
6	Kanada	23	25	27	38
7	Almanya	24	22	22	25
8	Pakistan	23	25	24	24
9	Avustralya	22	27	30	23
11	Ukrayna	16	22	16	23
10	Türkiye	19	21	20	22
12	İran	13	13	14	14
13	Kazakistan	9	22	13	14
14	Birleşik Krallık	14	15	13	12
15	Polonya	9	9	9	9
-	Dünya	651	704	675	713
Kaynak: BM Gıda ve Tarım Örgütü ^[5]

2020'deki en büyük buğday üreten ülkeler
Sıra	Ülke	Milyon ton
1	Çin	134.2
2	Hindistan	107.6
3	Rusya	85.9
4	ABD	49.7
5	Kanada	35.2
6	Fransa	30.1
7	Pakistan	25.2
8	Ukrayna	24.9
9	Almanya	22.2
10	Türkiye	20.5
Dünya	761
Kaynak: BM Gıda ve Tarım Örgütü^[6]

Kaynakça

Wikimedia Commons'ta Buğday ile ilgili ortam dosyaları mevcuttur.

^ Levy, Avraham A; Feldman, Moshe (1 Temmuz 2022). "Evolution and origin of bread wheat". The Plant Cell. 34 (7): 2549-2567. doi:10.1093/plcell/koac130. ISSN 1040-4651. 28 Kasım 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi2 Ocak 2025.
^ Levy, Avraham A; Feldman, Moshe (1 Temmuz 2022). "Evolution and origin of bread wheat". The Plant Cell. 34 (7): 2549-2567. doi:10.1093/plcell/koac130. ISSN 1040-4651.
^ "GBIF". 1 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2022.
^ "Mindat". 6 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2022.
^ "Production of Wheat by countries". UN Food & Agriculture Organization (FAO). 2011. 8 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2015.
^ "Wheat production in 2020 from pick lists: Crops/World regions/Production quantity". UN Food and Agriculture Organization, Statistics Division, FAOSTAT. 2022. 12 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mart 2022.

[1] Levy, Avraham A; Feldman, Moshe (1 Temmuz 2022). "Evolution and origin of bread wheat". The Plant Cell. 34 (7): 2549-2567. doi:10.1093/plcell/koac130. ISSN 1040-4651. 28 Kasım 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi2 Ocak 2025.

[2] Levy, Avraham A; Feldman, Moshe (1 Temmuz 2022). "Evolution and origin of bread wheat". The Plant Cell. 34 (7): 2549-2567. doi:10.1093/plcell/koac130. ISSN 1040-4651.

[GBIF-3] "GBIF". 1 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2022.

[Mindat-4] "Mindat". 6 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2022.

[5] "Production of Wheat by countries". UN Food & Agriculture Organization (FAO). 2011. 8 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2015.

[fao-6] "Wheat production in 2020 from pick lists: Crops/World regions/Production quantity". UN Food and Agriculture Organization, Statistics Division, FAOSTAT. 2022. 12 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mart 2022.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

g t d Buğday
Buğdayın taksonomisi	Buğday Triticum aestivum marquis Norin 10 Red Fife Triticum aestivum Durum Triticum dicoccum Siyez Triticum turanicum Kavuzlu buğday
Agronomi	Buğday hastalıkları Buğday hastalıkları listesi Buğday küfü Hessian sineği
Tahıl ticareti	Avustralya Buğday Kurulu Kanada Buğday Tahtası Mısır değişimi İhracat Uluslararası Buğday Konseyi Zirve buğday Üretim istatistikleri Protein primi Kanada'daki buğday havuzları
Bitki parçaları ve kullanımları	İnternod Saman balyası Tohum Kepek (tarım) Buğday rüşeymi Buğday kabuğu Endosperm Glüten
Temel hazırlık	Buğday meyvesi Krupa Değirmen Farina Buğday unu Buğday orta boyları İrmik Yarı haşlama Bulgur
Bileşen	Ekmek Kuskus Kraker Yassı ekmek Makarna Buğday birası Buğday tohumu yağı Buğday glüteni
İlişkili insan hastalıkları	Anafilaksi Gluten ile ilgili bozukluklar Çölyak çölyak olmayan glüten duyarlılığı buğday alerjisi dermatitis herpetiformis ataksi
Ilgili	Ekmek isyanı Bitki ıslahı Rafine tahıllar Temel gıda Buğday unu Tam tahıl Parçalama Tell Abu Hureyra Tell Aswad

g t d Biyoenerji
Biyoyakıtlar	Alkol yakıtı Babassu yağı Bagas Bitkisel yağ Biyodizel Biyogaz Biyobenzin Biyo sıvılar Biyobütanol Etanol yakıtı selülozik karışımlar Koçan (Mısır koçanı) Metanol yakıtı Mısır koçanı Odun gazı Saman balyası Selülozik etanol Su sümbülü Yemeklik yağ (Bitkisel yağ yakıtı) Yosun yakıtı
Gıda stoklarından elde edilen enerji	Arpa Ayçiçeği Beyaz yulaf Buğday Camelina sativa Kanola Kenevir Hindistan cevizi yağı Manyok Mısır Palm yağı Patates Pirinç Sorghum bicolor Soya Şeker kamışı Şeker pancarı Üzüm Yam
Gıda dışı enerji bitkileri	Arundo Andropogon gerardii Camelina Dallı darı Jatropha curcas Millettia pinnata Miscanthus giganteus Odun yakıtı Su mercimeğigiller Triadica sebifera
Teknoloji	Biyodönüşüm Biyokütle ısıtma sistemi Biyorafineri Endüstriyel biyoteknoloji Fischer-Tropsch reaksiyonu Pelet değirmen Pelet soba Termal depolimerizasyon
Kavramlar	Biyoyakıtın enerji içeriği Enerji bitkisi Enerji ormancılığı EROEI Gıda vs. yakıt Selülozik etanolun ticarileştirilmesi Sürdürülebilir biyoyakıt