Zarf-fiil

Zarf-fiil, bağ-fiil, ulaç veya gerundium^[1] bir fiilin cümlede zarf (belirteç) görevinde kullanılan hâli. Türkçedeki üç fiilimsi grubundan biridir. Fiillere -esiye, -ip, ıp, -meden, -ince, -ken, -eli, -dikçe, -erek, -ir … -mez, -diğinde,^[1]^[2] -e … -e, -meksizin, -cesine eklerinin getirilmesiyle oluşturulur. Bu ekler, Türkçedeki ses uyumlarına veya ağızlara bağlı olarak değişiklik gösterebilir.

Zarf-fiiller, fiil kök ve gövdelerine getirilen eklerle geçici olarak zarf oluşturur^[3] ve çekim eki almaz.^[4] Çoğunlukla yükleme yöneltilen "nasıl" veya "ne zaman" sorularının yanıtıdır.

Ancak çok çalışarak başarılı olabilirsin.
Arkadaşın gelince misafir odasında çalışın.
Bu mülakat için ölesiye hazırlandım.
Futbolcular, mola almaksızın antrenman yapıyorlar.
Geçerken bizim eve mutlaka uğra.
Görüşmeyeli nasılsın?
İmtihandan hemen sonra güle oynaya evine gitti.
Kağnı ite kaka ilerliyordu.
Misafirin bardağı boşaldıkça çayını tazelemek yaygın bir gelenektir.
Ödevin bitince parkta buluşalım.
Önce eve uğrayıp daha sonra bize gelecekmiş.
Polisler olay yerine vardığında suçlular çoktan kaçmıştı.
Yaz gelende çıkam yayla başına. (Faruk Kaleli)
Yemeğimi bitirir bitirmez gelirim.
Yemek vakti gelmeden ödevini bitir.
Yorgunluktan yığılıncaya dek koştum.
Yağmur yağarken aklıma hep sen gelirsin.

Bazı zarf-fiil eklerinden önce kip ekleri gelir:

Çocuk uçarcasına koşuyordu. ("uçar" geniş zaman kipi)
Oraya kadar gitmişken teyzeni de ziyaret et. ("gitmiş" öğrenilen geçmiş zaman kipi)

Yaygın olarak kullanılan bazı zarf-fiiller kalıcı olarak zarfa dönüşür:

Ailece gittiğimiz piknikte doyasıya eğlendik.
Yumurtaları bakkaldan veresiye satın aldım.
Dünya döndükçe seni seveceğim.

Türkçe zarf-fiillerin noktalaması

Zarf-fiillerde virgülün kullanımı

Birinci ve ikinci örnekte görüldüğü üzere zarf-fiil eki (-ıp, -madan, -arak, -ınca vs...) almış sözcükten sonra virgül konmaz çünkü bu ekler aynı zamanda bağlaç niteliğindedir ve bazı istisnalar haricinde bağlaçlardan önce veya sonra noktalama işareti kullanılmaz. Kullanıldığı takdirde anlam karmaşası meydana gelebilir ancak üçüncü örnekteki gibi zarf-fiiller art arda sıralanırsa aralarına virgül konulabilir.

Örnek 1:

Yanlış: Bu işi bitirip, seninle ilgileneceğim.

Doğru: Bu işi bitirip seninle ilgileneceğim.

Örnek 2:

Yanlış: Çalışmayı bitirincebana haber ver.

Doğru: Çalışmayı bitirince bana haber ver.

Örnek 3:

Yanlış: Eve gelip giyinip sürünüp çıktı.

Doğru: Eve gelip, giyinip, sürünüp çıktı.

Bileşik fiiller

Bazı zarf-fiiller önüne geldikleri fiillerle kalıplaşarak, kalıcı olarak bileşik fiil oluşturur. Bunlara ikili bileşik fiil denir:

donup kalmak, sürüp gitmek, dolup taşmak, silip süpürmek

Gerundium

Latincede gerundium

Gerundium, Latincede bir fiilin isimleşmiş halidir. Buna uygun olarak bu kelimeler hem bir ismin hem de bir yüklemin gramer özelliklerini taşımaktadırlar. Fiil köke sahip olan kelime, ismin hâlleri ekleri ile (Genitivus, Dativus veya Ablativus) çekimlenir.

Örnek: legere "okumak (fiil)“ > ars legendī (Genitiv) "Okuma sanatı“, docēre "öğretmek(fiil)“ > docendō (Ablativ) discimus "Öğretim ile öğreniyoruz."

Fransızcada gérondif

Fransızcada Gérondif olarak adlandırılan bu yapı, Latincedeki Gerundium'dan gelmektedir.

Kaynakça

^ ^a ^b Ergin, Muharrem. Üniversiteler İçin Türk Dili. s. 310. İstanbul: Bayrak Yayım, 2009.
^ Mehmet Hengirmen. Yabancılar İçin Türkçe Dilbilgisi 2 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. s. 198. 1999
^ Gülsevin, Gürer. "Türkiye Türkçesinde Birleşik Zarf Fiiller" (PDF). Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. ss. 126-14428 Nisan 2010. ^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ Yıldız, Osman (Mayıs 2007). "Dâsitân-ı Sultân Mahmûd Mesnevisi'nde Fiiller" (PDF). Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (15 bas.). ss. 129-15028 Nisan 2010. ^{[ölü/kırık bağlantı]}

Dilbilgisi ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz.

[Ergin-1] Ergin, Muharrem. Üniversiteler İçin Türk Dili. s. 310. İstanbul: Bayrak Yayım, 2009.

[2] Mehmet Hengirmen. Yabancılar İçin Türkçe Dilbilgisi 2 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. s. 198. 1999

[3] Gülsevin, Gürer. "Türkiye Türkçesinde Birleşik Zarf Fiiller" (PDF). Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. ss. 126-14428 Nisan 2010. ^{[ölü/kırık bağlantı]}

[yıldız-4] Yıldız, Osman (Mayıs 2007). "Dâsitân-ı Sultân Mahmûd Mesnevisi'nde Fiiller" (PDF). Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (15 bas.). ss. 129-15028 Nisan 2010. ^{[ölü/kırık bağlantı]}

[1]

[2]

[3]

[4]