Veba
 | Bu maddenin veya maddenin bir bölümünün gelişebilmesi için alakalı konuda uzman kişilere gereksinim duyulmaktadır. (Mayıs 2015) |
| Veba | |
|---|---|
 | |
| Floresanlı boyama ile işaretlenmiş Yersinia pestis'in mikroskop altında 200 kez büyütülmüş hâlinin görüntüsü. | |
| Olağan başlangıcı | Maruz kalındıktan 1-7 gün sonra |
| Uzmanlık | Enfeksiyon hastalıkları  |
| Belirtiler | Ateş, zayıf düşme, baş ağrısı[1] |
| Tipler | Hıyarcıklı veba, pnömonik veba, septisemik veba[1] |
| Nedenleri | Yersinia pestis[2] |
| Tanı | Bakterinin lenf nodunda, kanda, balgamda gözlemlenmesi[2] |
| Korunma | Veba aşısı[2] |
| Tedavi | Antibiyotiklerle birlikte destekleyici bakım[2] |
| İlaç | Gentamisin ve florokinolon[3] |
| Prognoz | ~%10 ölüm riski (tedaviyle)[4] |
| Sıklık | ~yılda 600[2] |
Veba, Yersinia pestis adındaki bakteri tarafından oluşturulan enfeksiyon hastalıklarına verilen genel isimdir.
Etimoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]"Veba" sözcüğü Arapçada "salgın" (bulaşıcı hastalık) demektir.[5] Örneğin, Koronavirüs pandemisi sürecinde Arap televizyonlarında "Veba-i Kurûna" (Korona salgını) tabiri sıklıkla kullanılmaktadır. Ancak "Veba" kelimesi Osmanlıcada özel bir hastalığı tanımlar hale gelmiştir. Aslında bu hastalığa Araplar "Taun" (الطاعون) demektedirler.[6]
Özellikler
[değiştir | kaynağı değiştir]Antik Çağlar'dan itibaren tanınmış bir hastalıktır. Lakabı "Kara Ölüm"dür. Orta Çağ'da 1347-1353 arasında, Avrupa nüfusunun üçte birinin kaybedilmesinden sorumludur. (Ayrıca bu hastalık 1347-1348 yılları arasında Venedik nüfusu 130.000 iken 70.000'e düşmesine neden olmuştur.) Modern antibiyotiklerle tedavi edilebilir. Gelişmiş ülkelerin tamamında ve gelişmekte olan ülkelerin pek çoğunda ortadan kaldırılmış olmasına rağmen Asya ve Afrika kıtalarının bazı bölgelerinde hâlen görülebilmektedir.
Kendini 4 şekilde gösterebilir:
- Bubonik (Kara Veba)
- Septisemik
- Pnömonik
- Gastro-intestinal
Bulaşıcı ve öldürücü bir hastalıktır. Vebanın farelerden bulaştığı kanısı yaygındır, ancak gerçekte bakteriyi yayan bir tür piredir ve fareler de bu hastalığın kurbanıdırlar. Tarihte veba salgınlarından önce şehirlerde büyük miktarda fare ölümlerinin meydana geldiği görülmüş, ölü farelerle temas eden insanların, pire ısırması nedeniyle bu hastalığa maruz kaldıkları tespit edilmiştir.
Hastalık, mikrop kapıldıktan 2-8 gün içerisinde kendini gösterir. Hastada aniden başlayan baş ve sırt ağrıları, ateş, titreme, kusma, nefes darlığı, halsizlik, deri lekeleri, burun kanaması, kan tükürme, kasık ağrıları ve devamlı dalgınlık görülür.
Dilde kahverengilik ve kurulaşma görülür. Yapılacak ilk iş hastayı tecrit etmektir. Çevresindeki sağlıklı kişilere koruyucu antibiyotik tedavisi uygulanmalıdır. Bugün için önemi olmayan ve eski devirlerde de olduğu kadar çok görülmeyen bu hastalığın tedavisi için geç kalmadan sağlık kuruluşlarına haber vermek gerekir.
"Hıyarcıklı veba" (bubonik veba) veba hastalığının en yaygın biçimidir. Hastalığa Yersinia pestis adı verilen enterobakteri neden olur. Bakteri vücuda girdikten sonra 3 ila 8 gün içinde etkisini gösterir. Belirtileri, yüksek ateş, üşüme duygusu, başağrısı, ishal ve bubo adı verilen, lenf bezi şişmeleridir. Deri altında ve iç organlarda kanama başladığı zaman da, akan kanın birikmesi sonucu ciltte siyah lekeler oluşur.
Geçmişte belirli dönemlerde bu hastalığın büyük salgınları yaşanmıştır. 14. yüzyılda kara ölüm olarak kayıtlara geçen salgının, hıyarcıklı veba olduğu sanılmaktadır.
Hıyarcıklı Veba
[değiştir | kaynağı değiştir]Bir pire insanı ısırdığında ve yarayı açılmış kanla kirlettiğinde, veba taşıyan bakteriler dokuya geçer. Y. pestis hücrelerin içinde üreyebilir, bu nedenle fagositozlanmış olsalar bile, hala hayatta kalabilirler. Vücutta bir kez girdiklerinde, bakteriler interstisyel sıvıyı boşaltan lenfatik sisteme girebilir. Veba bakterileri, biri beta-adrenerjik blokaja neden olduğu bilinen birkaç toksin salgılar.[7] Y. pestis, enfekte olmuş insanın lenfatik damarlarından, lenf noduna ulaşana kadar akut lenfadenite neden olur.[8] Şişmiş lenf nodları, hastalıkla ilişkili karakteristik buboları (hıyarcıklar) oluşturur[9] ve bu buboların otopsileri, bunların çoğunlukla hemorajik veya nekrotik olduğunu ortaya koymuştur.[10]
Eğer lenf nodu patlatılmışsa, enfeksiyon kan dolaşımına geçerek sekonder septisemik vebaya neden olabilir ve akciğerlere geçerek sekonder pnömonik vebaya neden olabilir.[11]
Septisemik Veba
[değiştir | kaynağı değiştir]Lenfatikler nihayetinde kan dolaşımına akar, böylece veba bakterileri kana girebilir ve vücudun neredeyse her yerine gidebilir. Septisemik vebada, bakteriyel endotoksinler vücutta küçük pıhtılara ve muhtemelen iskemik nekroza (o dokuya dolaşım/perfüzyon eksikliği nedeniyle doku ölümü) neden olan yaygın damar içi pıhtılaşmaya (DIC) neden olur. DIC, vücudun pıhtılaşma kaynaklarının tükenmesine neden olur, böylece artık kanamayı kontrol edemez. Sonuç olarak, ciltte ve diğer organlarda kanama olur ve bu da kırmızı ve/veya siyah düzensiz döküntü ve hemoptizi/hematemez (kan öksürme / kusma) neden olabilir. Deride böcek ısırıklarına benzeyen yumrular vardır; bunlar genellikle kırmızı ve bazen merkezde beyazdır. Tedavi edilmezse septisemik veba genellikle ölümcüldür. Antibiyotiklerle erken tedavi, mortalite oranını yüzde 4-15 arasında azaltır.[12][13][14]
Pnömonik Veba
[değiştir | kaynağı değiştir]Pnömonik veba formu, akciğerlerin enfeksiyonundan kaynaklanır. Öksürme ve hapşırmaya neden olur ve böylece bakteriyel hücreler içeren ve bunları teneffüs eden herkesi enfekte etmesi muhtemel havadaki damlacıklar üretir. Pnömonik veba için kuluçka süresi kısa, genellikle iki ila dört gün, ancak bazen sadece birkaç saattir. İlk belirtiler diğer bazı solunum yolu hastalıklarından ayırt edilemez; baş ağrısı, halsizlik ve kan tükürme veya kusmayı içerir. Hastalığın seyri hızlıdır; yeterince erken teşhis ve tedavi edilmezse (tipik olarak birkaç saat içinde), bir ila altı gün içinde ölüm görülebilir. Tedavi edilmemiş vakalarda mortalite yaklaşık %100'dür.[15][16]
Galeri
[değiştir | kaynağı değiştir]-
Hıyarcıklı vebada, veba bakterisi yüzünden şişmiş lenf bezleri (bubolar) -
Hastalığa neden olan bakteriler -
Kara ölüm'ün Avrupa'da yayılması
Kitaplar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Plagues in the Islamic World, Dictionary of the Middle Ages, J. R. Strayer, New York 1989, IX, 684-686.
- Türkiye'de Veba (Taun) Tarihçesi Üzerine, Süheyl Ünver, Tedavi Kliniği ve Laboratuvarı, Sayı: 5 (1935), Sayfa: 70-88.
- Sürremerrî, Kitâb fîhi ẕikrü'l-vebâʾ ve'ṭ-ṭâʿûn, Yayınlayan: Şevket b. Rıfkī Şevket, Amman-Dımaşk 1425/2005, Sayfa: 88, 101.
- İbn Hacer el-Askalânî, Beẕlü'l-mâʿûn fî fażli'ṭ-ṭâʿûn, Yayınlayan: Ahmed İsâm Abdülkādir el-Kâtib, Riyad 1411, Sayfa: 78, 85, 97, 109, 196, 305.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b "Symptoms Plague". CDC (İngilizce). September 2015. 20 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Kasım 2017.
- ^ a b c d e "Plague". World Health Organization. October 2017. 5 Nisan 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Kasım 2017.
- ^ "Resources for Clinicians Plague". CDC (İngilizce). October 2015. 20 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Kasım 2017.
- ^ "FAQ Plague". CDC (İngilizce). September 2015. 20 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Kasım 2017.
- ^ Thesaurus Linguarum Orientalium Turcicae, Arabicae et Persicae; François de Mesgnien Meninski, 1680, Viyana ("Morbus epidemius, pec. pestilentia" şeklinde tanımlanır.)
- ^ Tâ‘ûn and Wabâ - Conceptions of Plague and Pestilence in Early Islam, Jesho, XXV/3 (Yıl: 1982), Sayfa: 268-307.
- ^ Brown, SD; Montie, TC (1977). "Beta-adrenergic blocking activity of Yersinia pestis murine toxin" 28 Ağustos 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Infection and Immunity. 18 (1): 85–93. doi:10.1128/IAI.18.1.85-93.1977. PMC 421197 10 Şubat 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. PMID 198377 16 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
- ^ Sebbane, F; Jarret, C.O.; Gardner, D; Long, D; Hinnebusch, B.J. (2006). "Role of Yersinia pestis plasminogen activator in the incidence of distinct septicemic and bubonic forms of flea-borne plague" 19 Haziran 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Proc Natl Acad Sci U S A. 103 (14): 5526–5530. Bibcode:2006PNAS..103.5526S 14 Nisan 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. doi:10.1073/pnas.0509544103. PMC 1414629 19 Haziran 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. PMID 16567636 15 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
- ^ "Symptoms | Plague" 15 Ağustos 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Centers for Disease Control and Prevention. 14 September 2015. Retrieved 18 April 2017.
- ^ Sebbane, F; Gardner, D; Long, D; Gowen, B.B.; Hinnebusch, B.J. (2005). "Kinetics of Disease Progression and Host Response in a Rat Model of Bubonic Plague" 24 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Am J Pathol. 166 (5): 1427–1439. doi:10.1016/S0002-9440(10)62360-7. PMC 1606397 19 Haziran 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. PMID 15855643 14 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
- ^ "Plague". Centers for Disease Control and Prevention. 5 Ağustos 2014. 20 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Wagle PM (1948). "Recent advances in the treatment of bubonic plague". Indian J Med Sci. 2: 489–94.
- ^ Meyer KF (1950). "Modern therapy of plague". J Am Med Assoc. 144 (12): 982–85. doi:10.1001/jama.1950.02920120006003. PMID 14774219 21 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
- ^ Datt Gupta AK (1948). "A short note on plague cases treated at Campbell Hospital" 9 Şubat 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Ind Med Gaz. 83 (3): 150–51. PMC 5190352 9 Şubat 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. PMID 29014753 9 Şubat 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
- ^ Ryan, K. J.; Ray, C. G., eds. (2004). Sherris Medical Microbiology: An Introduction to Infectious Diseases (4th ed.). New York: McGraw-Hill. ISBN 978-0-8385-8529-0.
- ^ Hoffman SL (1980). "Plague in the United States: the "Black Death" is still alive". Annals of Emergency Medicine. 9 (6): 319–22. doi:10.1016/S0196-0644(80)80068-0. PMID 7386958 22 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ)
- Health topic24 Eylül 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Communicable Disease Surveillance & Response8 Eylül 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Impact of plague & Information resources
- Centers for Disease Control and Prevention (CDC)
- Agent Fact Sheet: Plague, biyogüvenlik
- Symptoms, causes, pictures of bubonic plague1 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Secrets of the Dead. Mystery of the Black Death25 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. PBS
- Flea As Weapon (281 KB)
- Researchers sound the alarm: the multidrug resistance of the plague bacillus could spread
- Plague - LoveToKnow 19117 Haziran 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Genom bilgisi NIAID PathoSystems Resource Integration Center (PATRIC)
- fotoğraflar, videolar
| Sınıflandırma | |
|---|---|
| Dış kaynaklar |