Zazalar
 | |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
|---|---|
 Türkiye | 2.000.000-3.000.000[1][2] |
 Almanya | Bilinmiyor |
| Diller | |
| Din | |
| İlgili etnik gruplar | |
| Diğer İran halkları | |
Zazalar, Hint-Avrupa dil ailesine bağlı bir dil olan Zazaca konuşup Türkiye'nin çoğunlukla Doğu Anadolu Bölgesi'nde Bingöl, Bitlis, Elazığ, Erzincan ve Tunceli; Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde ise Diyarbakır, Adıyaman, Şanlıurfa illerinin belirli bölgelerinde yaşayan İranî bir halktır.[3][4][5] Yaklaşık 2-3 milyon[6][7] nüfusa sahip olan Zazalar; Türkler, Kürtler ve Araplardan sonra sayısal olarak Türkiye'deki dördüncü en büyük etnik grubu oluşturmaktadır.[8][9][10]
12 Eylül Darbesi'nin ardından Zazalar dâhil birçok entelektüel azınlık, Türkiye'den Avrupa, Avustralya ve ABD'ye göç etmiştir. Zaza diasporasının en büyük kısmı Avrupa'da, ağırlıklı olarak Almanya'da bulunmaktadır.[11][12] Dinî açıdan günümüzde Müslümanlığı benimseyen Zazalar, Sünni ve Alevi olmak üzere iki kesime ayrılmıştır. Zazalar, İran halkları ve İranî diller ile kültür ve dil bakımından çeşitli benzerlikleri barındırırlar.[13]
Dil
[değiştir | kaynağı değiştir]
Zazaların dili Zazaca olmakla birlikte Zaza dili dilbilimsel olarak Hint-Avrupa dil ailesinin İran dilleri grubunun Kuzeybatı İran dilleri koluna bağlı bir dildir.[15][16] Zaza dili bu kolda Talışça, Tatça, ölü bir dil olan Eski Azerice ve Hazar Denizi kıyılarında konuşulan Sengserce, Simnanca, Gilekçe gibi Kuzeybatı İran dilleri ile yakınlık arz edip bu dillerle birlikte Kuzeybatı İran dilleri içinde alt bir dil kuşağı oluşturmaktadır.[17][18] Tarihsel gelişimi (diachronic) açısından ise Zaza dili kadim (antik) İran dillerinin birçok eski (arkaik) özelliğini bugünde kadar korumuştur.[19][20][21] Bu bakımdan Zaza dili, kadim İrani özellikleri günümüze kadar muhafaza edebilmiş en arkaik Kuzeybatı İran dillerinden biridir.[22][23][24] Dil aynı zamanda yakın ilişkili Tatça, Simnanca, Sengserce gibi diğer Kuzeybatı İran dilleri gibi eril-dişil ayrımına dayalı ikili gramatik cinsiyet sistemine sahiptir ve bu gramatik cinsiyet sistemi dilin tüm morfolojisinde görülmektedir.[25] Zaza dilinde Farsça ve İngilizce gibi Hint-Avrupa dillerinde de olan "perfect tense" yani tamamlanmış zaman olarak da tanımlanabilen zaman da bulunmaktadır.[26] Bunun dışında, Zaza dili, dil yapısı bakımından Sasani İmparatorluğu'nun yazı dili olan Orta Farsça, kuzey İran'da kurulmuş Part İmparatorluğu'nun resmî dili Partça ve Kuşan ve Eftalit imparatorluklarının resmi dili Baktarça ile önemli ölçüde benzerlik göstermektedir.[27][28]
Bunların yanı sıra Zazalar arasında çift dillilik veya çok dillilik görülebilir. Yaşadıkları veya göç ettikleri coğrafyanın siyasi ve demografik koşullarına göre Türkçe, Kürtçe ve Arapça gibi diller de konuşulur.
Köken bilim
[değiştir | kaynağı değiştir]Zazaların kendilerini adlandırdığı Zaza[29][30] sözcüğünün tespit edildiği tarihî birçok kaynak bulunmaktadır. Zaza tanımına, coğrafi bir tanımlama olarak ilk kez Pers kralı Dara'nın Behistun (Bisutun) Eski Farsça yazıtlarında (M.Ö. 6. yüzyıl, tahminen 520) rastlanmaktadır. Bu yazıtlarda yukarı Fırat havzası “Zāzāna” şeklinde adlandırılmaktadır.[30] Bu bölge Zazaların bugünde yaşamakta oldukları coğrafi bölgeye tekabül etmektedir. Orta Çağ seyyahı Marko Polo'nun yol haritasında ise Musul-Erzincan-Erzurum dar üçgeni içinde kalan bölgeye Zorzanie/Zarzania dendiği ancak bu bölge sınırının Hazar Denizi'ne kadar dayandığı vurgulanmaktadır. Bu bölge de Zazaların şu anda yaşadıkları coğrafi bölge ile uyumludur. Sümer tapınak ve tanrıçalarından birinin ortak isminin "Ninni-Zaza" veya "İnnana-Zaza" olduğu ad olarak Zaza'nın yer aldığı bir diğer kaynaktır. Eski yer isimleri arasında da "Zaza" adına rastlandığına işaret edilerek Zaza-Buha'nın (MÖ.880) Elâzığ'ın Maden yöresinde Mihrap ve Kervançemen dağları eteklerinde bir yer olduğu tarif edilmektedir.[31] Kaynaklardan bir diğeri 1329-1330 tarihleri arasına ait bir Kureyş şeceresidir. Yazılı bir deri doküman olan seçerede sıralanmış birkaç Zaza aşiret adın geçmekle birlikte Zaza aşiretine mensup olarak kaydedilmiş bir imza, Tālib Mullā Benī min, qebile Zāzā طالب ملا بنی من قبلة زازا "Zaza kabilesinden talip Mollā Beni" şeklinde yer almaktadır.[32][33] Yine milattan önce 2. yüzyılda Yakın Doğu'da yaşayan bir mimarın soyadının "Zazai" olduğu bazı kaynaklarda kaydedilmiştir.[34] Bazı araştırmacılar ise Zaza sözcüğünün Sasa veya Sasan (Sasani) sözcüğünden geldiğini öne sürmektedir.[35][36] Bir diğer adlandırma olan Dımıli ya da Dımıli/Dımılki[37][38] şeklindeki adlandırmalara ilişkin Zaza dili üzerine araştırmalar yapan dil bilimci ve araştırmacılar, Zaza dilinin tarihî Deylem bölgesinde konuşulan Tatça, Talışça, Sengserce, Simnanca, Gilekçe gibi dil ve lehçeler ile yakınlığına[39] bağlı olarak Dımıli sözcüğünün Deylem bölgesi ve Deylemliler ile bağlantılı olduğunu belirtmiştir.[40][41] Zaza ve Dımıli/Dımli'nin dışında bölgelere göre kendilerini Dılmıc, Kırd, Kırmanc, Şarê Ma, Ma, Elewi olarak adlandıran Zazalar da bulunmaktadır.[42] Bu noktada Dımıli ve Zaza'nın dışında Zaza dilinin kuzey lehçesini konuşan Alevi Zazalar[43] tarafından kullanılan Kırmanc, Ma, Şarê Ma, Elewi ve Zaza dilinin merkez lehçesinin konuşulduğu bazı bölgelerde Zaza ile birlikte sınırlı şekilde kullanılan Kırd diğer adlandırmalardır.[44]
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]Zazalar ile ilişkilendirilen Part İmparatorluğu, Sasanilerden önce İran'ı yöneten Kuzey Doğu İran orjinli bir halk olup Windfuhr onların dillerinin Zaza diline çok yakın olduğunu belirtmektedir. İranlı tarihçi Kaveh Farrokh da Zazalarla Partların güçlü bağı olduğuna işaret etmektedir.[45][46] Alman dil bilimci Jost Gippert de benzer biçimde Zaza dili ile Orta İrani dil olan Partça arasında çok yakın ilişki olduğunu belirtmektedir.[47] Bazı araştırmacılara göre ise Zaza sözcüğü Sasa veya Sasan kelimelerinden gelmektedir. Bu noktada Zaza ismi ve Zaza dilinin Sasanilerin diline yakın olduğu, Zazalar ve Zaza dilinin Sasani ya da Zazani imparatorluğunun ardılı olarak kabul edildiği de belirtilmektedir.[35][36] Sasani İmparatorluğu'nun yıkılmasından sonra Sasanilerin birçok savaş yaptığı düşmanı Bizanslıların Kayzeri, ele geçirdiği sınırlar ile Sasani nüfusunu da içinde barındıran bölgeyi 1071 tarihine dek 400 yıl elinde tuttu.
Friedrich Carl Andreas, Karl Hadank, Vladimir Minorski, David. N. Mackenzie, Artur Christensen ve William Burley Lockwood gibi Zazalar ve Zaza dili üzerine araştırmalar yapan dil bilimci ve araştırmacılar Zaza dilinin tarihî Deylem bölgesi (Deylemi -> Dımıli) üzerinde konuşulan diller ile yakından ilişkili olduğunu tespit edip Zazaların kuzey İran'dan, tarihî Deylem bölgesi üzerinden göç edip bugünkü yaşadıkları bölgeye geldiklerini belirtmiştir.[48] Nitekim tarihî Deylem bölgesi üzerine bugün konuşulan Tatça, Talişçe, Gilekçe, Sengserce, Simnanca ve Mâzenderanca gibi dil ve lehçeler Zaza diline en yakın dillerdir.[49] William Burley Lockwood, David. N. Mackenzie, Karl Hadank, Artur Christensen gibi dil bilimci ve araştırmacılar Zazaların kullandığı 'Dımıli' sözcüğünün Dailemi/Dailomi'den geldiğini ve Deylemli demek olduğunu ayrıca Zaza halkının Hazar Denizi'nin güney kıyılarındaki Deylem'den göçenlerin devamı olduğunu, atalarının dilini günümüze kadar koruyabildiklerini belirtmişlerdir.[50] Behustin Kitabeleri'nde Deylemlilerin konuştukları dil için "Zuzu" denmiştir.[51][52]
Din
[değiştir | kaynağı değiştir]Zazaların dini ağırlıklı olarak İslâm'dır. Mezhep yoğunluğu ise Sünnilik ve Alevilik'tir. Sünni kesim içerisinde kalan Zazaların bir kısmı Hanefi bir kısmı da Şafii'dir. Dersim aşiretlerinden oluşan Alevi Zazalar, Koçgiri (Zara, Kangal, Ulaş, Divriği)'den Varto-Hınıs, kısmen Bingöl yöresinde, ayrıca Kayseri'nin Sarız ilçesinde mesken iken, Sünni kesim içerisinde kalan Zazalar da Elazığ, Bingöl, Diyarbakır, Siverek, Adıyaman, Aksaray, Mutki, Sason bölgelerinde yaşamaktadırlar. Özellikle Alevi-Sünni ve de Şafii-Hanefi farklılığı Zazalarda önemli şive ve kültür farklılığını da beraberinde getirmiştir.[53][54]
Folklor ve kültür
[değiştir | kaynağı değiştir]Zazalar diğer İrani halklarla dil ve kültür bağlamında birçok ortak özellik paylaşırlar. Söz konusu bu İrani halkların dilleri aynı kökten gelmektedir ve birçok ortak sözcük barındırmaktadırlar. Sözcüklerin kökleri büyük oranda aynıdır; renklerin, sayıların, bitkilerin adlandırılmasında benzer ortak sözcükler kullanılmaktadır. Kılık-kıyafet, halk masalları, gelenek-görenekler, dini inançlar, bayramlar pek çok noktada ortak özellikler taşımaktadırlar. Zazalar geçmişte bütün İrani halklarda olduğu gibi irili ufaklı çok sayıda aşiretlere bölünmüştür fakat günümüzde aşiret yapısı ve kuralları hemen hemen yok olmuştur. Zazalar tarihsel olarak kırsal ve feodal bir hayat sürmüşler, tarım ve hayvancılıkla uğraşmıştır. Bu noktada Zazaların yaşadıkları Anadolu Yarımadası'nın doğusu tarih boyunca farklı birçok halkın yaşadığı ve farklı devletlerin hüküm sürdüğü bir coğrafya olmuştur. Bu durum ve yaşadıkları coğrafyanın kültürel kesişimselliği nedeniyle Zazalar Anadolu'nun doğu ve güneyinde yaşayan diğer komşu halklar olan Türkler, Türkmenler, Ermeniler, Araplar ve Kürtler gibi farklı halklarla tarihsel olarak sürekli kültürel etkileşim içinde olmuştur. Nitekim söz konusu kültürel etkileşim ortaya çıkardığı kültürel yakınlığın yanı sıra Zaza dilinin komşu diller ile birçok sözcük alışverişinde bulunmasına neden olmuştur.[55]
Elâzığ, Tunceli taraflarında bazı köylerde kadınlar şalvar, başlarında leçeg veya puşi, bellerine şal veya kuşak giyerler. Erkekler de takım şalvar, başlarına köşeli şapka, puşi veya desmal giyer ve bellerine de kuşak bağlarlar. Bingöl bölgesinde ise erkekler külah genelde dini inanç amaçlı olarak kullanılmakta, kadınlar ise çarşaf ve şalvar gitmektedir.
- Başlıca halk dansları; Qeraçor, Devzer, Çepki, Fadiki, Wışke, Kılaçep ve Bingöl geneli kartal oyunu gibi düğün oyunlarıdır.
- Başlıca yemekler; Babıko, bıcık, zervet, keşka, helisa, malez, patila, pêsare, şir, bıcıka qatqatın, çhebelek, dogma, serun, totur aw, mawsta, çırvila gibi genelde hamur ürünü yemeklerdir.
Zazalar arasında kutlanan başlıca bayramlar ve önemli günler şunlardır:
- Roşanê Remezani (Ramazan Bayramı): Hem Sünni hem Alevi Zazalar tarafından kutlanmaktadır.
- Roşanê Qurbani (Kurban Bayramı): Hem Sünni hem Alevi Zazalar tarafından kutlanmaktadır.
- Kormışkan bayramı: Bahar bayramı olarak (Çermik ve Siverek Yöresi) son zamanlarda hem Sünni hem Alevi Zazalar tarafından kutlanmaktadır. Mart ayında Nevruz'a denk gelmektedir.
- Hawtemal bayramı: Bir tür bahar bayramı olarak Tunceli yöresinde, Mart ayında, Alevi Zazalar tarafından kutlanmaktadır.
- Hawtemalo Pil (Büyük Hawtemal)
- Hawtemalo Qıc (Küçük Hawtemal)
- Qereçarseme: Bir bahar bayramı, yine Mart ayında Alevi Zazalar tarafından kutlanmaktadır..
- Newê Marti (Mart dokuzu): Nevruz, 22 Mart'a denk gelir, normal Nevruz'dan bir gün sonradır. Alevi Zazalar tarafından kutlanır.
- Gağand (Yeni yıl bayramı): Daha çok Tunceli-Koçgiri-Varto yörelerinde yılbaşı olarak 13 Ocak'a yakın tarihlerde kutlanmaktadır. Bu bayramda Rumi takvim esas alınmaktadır. Tunceli'de Alevi Zazalar tarafından kutlanmaktadır.
- Rocê Xızıri (Hızır orucu): Alevi Zazalar tarafından her yıl Şubat ayının ikinci haftasında 3 gün oruç tutulmaktadır.
- Rocê İmamu (Muharrem Orucu): Alevi Zazalar ve genel olarak diğer (Türkmen, Kürt) Aleviler tarafından da tutulmaktadır. Alevilik'te çok önemli bir yeri vardır.
Yer isimleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Zazaistan, Doğu Anadolu ile Güneydoğu Anadolu bölgelerinin bir kısmını oluşturan ve Zaza halkının yaşadığı coğrafi bölgedir. Zazaistan, Erzincan, Elâzığ, Tunceli'nin tamamını, Şanlıurfa, Malatya, Sivas, Bitlis, Bingöl, Erzurum, Diyarbakır, Muş'un bir kısmını kapsar.[56]
Zazaistan adını ilk defa ortaya atan isim Ebubekir Pamukçu olmuştur. 1991 yılında İsveç'te Ebubekir Pamukçu tarafından yayımlanan Raya Zazaistani (Zazaistan Yolu) Dergisi ilk kez 'Zazaistan' teriminin kullanılmış olduğu dergidir.[57]
Bazı yazar ve araştırmacılar, "Zaza" adının tarihî Zawzan bölgesi ile ilgili olabileceğini belirtmektedir. Kimi kaynaklarda bu isim "Zevezan", "Zuzaniye", "Zevazaniye" veya "Zavzan" biçiminde de yazılmaktadır. İbn al-Athir ve İbnü'l-Esir'e (1160-1234) göre ise 'Zawzan', "Musul'dan, Ahlat yakınlarına kadar uzanıyor, Azerbaycan tarafından da Selmas'a kavuşuyordu."[58][59] 10. yy. da Van Gölünün, güney kısmına tekabül eden coğrafyaya bir dönem "Zawzan" denmiştir.[60] Dil bilimci David Neil MacKenzie, de Zazaların İran Hazarı'ndan gelip, Kürtlerin yerleşik olduğu bölgenin batısına, yani şimdi yerleşik oldukları bölgeye risksiz geçmiş olması olasılığının zayıf olduğuna işaret ederek, başka bir varsayımı ele almak gerektiğini vurgulamaktadır. Onun varsayımı, Zazaların bugün Kürdistan'ın kalbi olarak kabul edilen yerde, yani Van Gölü'nün güney ve batısındaki topraklarda yaşadıkları ve kendilerinin ilerleyen Kürtlerce batıya gitmeye zorlandıkları varsayımıdır.[61] Bu coğrafi adlara MS 10. ve 13. yüzyıl arasında El Mesudi, İbn Miskawaihi, Yakut ve başkalarında da rastlarız. 13. yüzyılda henüz kullanılan bir addı. Zaza kökü korunursa bu ad Zazavan olarak düşünülmelidir. 13. yüzyıl coğrafyacılarından Yakut, 1225'te yazdığı "Mu'jam-ul-Buldan (ii, 957)" adlı eserinde Zawazan'ı "Ermenistan dağları, Khilat (Ahlat, SC), Azerbaycan, Diyarbekir ve Musul arasında yer alan geniş bir eyalet olarak tarif eder." [62]
Behustin yazıtlarında Zazana adında geçen bölge için Bingöl Üniversitesinde 2011 yılında yapılan Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumun'da Zazana Hakkında: "Taş yazıtının 20. Şiiri'nin hemen başında 'Zazana' diye bir yerin adı geçmektedir. Bu eski farsça yazıtta, Zazana yukarı Fırat Havzası bölgesi olarak tanımlamak için kullanmaktadır. Bu bölge günümüzde Zaza Halkı'nın yaşadığı yerleşke alanlarıdır." denmiştir.[63]
Konuyla ilgili yayınlar
[değiştir | kaynağı değiştir]
|
|
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Zaza". Endangered Language Alliance. 14 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2023.
- ^ Duus (EDT) Extra, D. (Durk) Gorter, Guus Extra, The Other Languages of Europe: Demographic, Sociolinguistic and Educational Perspectives, Multilingual Matters (2001). ISBN 1-85359-509-8. p. 415. Cites two estimates of Zaza-speakers in Turkey, 1,000,000 and 2,000,000, respectively. Accessed online 21 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. at Google book search.
- ^ Ergül, Emre. "Tarihin İzinde: Zazalar". Atlas. 16 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2020.
- ^ "Zazalar". Bugün Bingöl, Tunceli, Diyarbakır, Elâzığ ve Erzincan, Zazalar’ın yoğun olarak yaşadığı yerlerdir. Bunun dışında aşağıdaki ilçelerde Zazalar’ın kısmen yerleşik olduğu görülür: Varto (Muş), Hizan-Mutki (Bitlis), Sason (Batman), Hınıs, Tekman, Çat ve Aşkale (Erzurum), Pötürge (Malatya), Gerger-Samsat (Adıyaman), Siverek-Bucak (Urfa), Zara-Ulaş-Divriği (Sivas), Sarız (Kayseri) ve Ekecik (Aksaray). TDV İslam Ansiklopedisi. 30 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2020.
- ^ "DIMLĪ – Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org. 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2020.
- ^ Kausen, Ernst: Zaza. http://zazaki.de/deutsch/aufsaezte/kausen-Zaza.pdf 15 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ "Zaza". Endangered Language Alliance. 18 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2022.
- ^ Yetkin, Murat (18 Kasım 2019). "Türkiye'de kaç Kürt, kaç Sünni, kaç Alevi yaşıyor?". Yetkin Report. 23 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Aralık 2023.
- ^ Aktan, Sertaç (3 Mayıs 2019). "KONDA'dan dikkat çeken araştırma: Türkiye'nin nüfusu 100 kişi olsaydı". Euronews. 23 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Aralık 2023.
- ^ Türkiye'de Toplumsal Cinsiyet Raporu 4 Aralık 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. KONDA. November 2019
- ^ "Zazaca – Dünü, Bugünü ve Yarını - Zeynep Arslan" (PDF). 3 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 22 Kasım 2020.
- ^ "12 Eylül 1980 Darbesi sonrası Türkiye'den göç" (PDF). 29 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 22 Kasım 2020.
- ^ Zazalar: Tarihi, Kültürel ve Sosyal Yapı, S Karabulut, ŞAS el-Palevi - Altın Kalem Yayınları, İzmit, 2013
- ^ Keskin, Mesut. Zazaca Üzerine Notlar 29 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ O. Mann/K. Hadank, Mundarten der Zāzā, Berlin 1932, 19-31; G. L. Windfuhr, Western Iranian Dialects, in: Corpus Linguarum Iranicarum, Hg.: R. Schmitt, Wiesbaden 1989, 294-295; s. auch New Iranian Languages: Overview, ebenda, 246-250 und New West Iranian, ebenda, 251-262; J. Gippert, Die historische Entwicklung der Zaza-Sprache, in: Ware, Nr. 10, Nov. 1996, Frankfurt a. M., 148-154.Paul, Ludwig. 1998. The Position of Zazaki among West Iranian Languages. In Nicholas Sims-Williams (ed.), Proceedings of the Third European Conference of Iranian Studies held in Cambridge, 11th to 15th September 1995. Part I: Old and Middle Iranian Studies, 163-177. Wiesbaden: Ludwig Reichert.
- ^ Ludwig Paul, "Zazaki", Gernot Windfuhr, Iranian Languages, Routledge, 2012, ISBN 978-0-7007-1131-4, Chapter Nine.
- ^ Paul, Ludwig (1998). "The Pozition of Zazaki the West Iranian Languages" (PDF). Iran Chamber. Open Publishing. Erişim tarihi: October 28, 2025.
- ^ Asatrian, Garnik Serobi (1995). "DIMLĪ". Encyclopaedia Iranica. Erişim tarihi: 3 November 2025.
- ^ "DIMLĪ". Encyclopædia Iranica. 18 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2024.
- ^ Paul, Ludwig (2009). The Iranian Languages: Zazaki (İngilizce). Routledge. ISBN 9780203641736. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2024.
- ^ Keskin, Mesut (2012). "Orta ve Eski İrani Dillerin Zazacaya Tuttuşu Işık". ResearchGate. Open Publishing. 15 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2023.
- ^ Windfuhr, Gernot (2009). The Iranian Languages (İngilizce). New York: Routledge. ss. 19–21. ISBN 978-0-7007-1 131-4.
- ^ Paul, Ludwig (1998). "The Pozition of Zazaki the West Iranian Languages" (PDF). Iran Chamber. Open Publishing. Erişim tarihi: 4 Aralık 2023.[ölü/kırık bağlantı]
- ^ Keskin, Mesut (2012). "Orta ve Eski İrani Dillerin Zazacaya Tuttuşu Işık". ResearchGate. Open Publishing. 15 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2023.
- ^ Selcan, Zülfü (2011). "Zaza Dilinin Tarihi Gelişimi" [Historical Development of Zaza Language] (PDF). I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu. 124, 130–133. Erişim tarihi: 2 November 2025.
- ^ Pamukçu F. (2011). Zazacada Dilbilgisi Zamanları, Varol M. (Editör) I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu (13-14 Mayıs 2011), Bingöl: Bingöl Üniversitesi Yayınları, 291
- ^ Gippert, Jost (4 Mayıs 1996). "Zazaca'nın Tarihsel Gelişimi". 26 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2024.
Arslan, İlyas (2022). "Ezafe (Genitive) in Zaza Language". 10 (1). Journal of Social Sciences of Mus Alparslan University. 14 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi14 Şubat 2024.
Değirmenci, Nihat (2017). "Yeni Farsça ve Zazaca Arasındaki Ortak Sözcükler Etimolojisi" (PDF). Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doğu Dilleri Ve Edebiyatlari Anabilim Dali Fars Dili Ve Edebiyati Bilim Dali. 14 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 14 Şubat 2024.
Schwartz, Martin (2008). "Iranian L, and Some Persian and Zaza Etymologies". 12 (2). Iran & the Caucasus. 14 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi14 Şubat 2024.
Değirmenci, Nihat (2020). "Farsça ve Zazacada /l/>/r / ses değişimi", 13. Doğu Esintileri. 23 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi14 Şubat 2024.
Comrie, Bernard (1990). The Major Languages of South Asia, the Middle East and Africa (PDF) (İngilizce). Routledge. 14 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 14 Şubat 2024. - ^ Korn, Agnes. "A partial tree of Central Iranian: A new look at Iranian subphyla". Indogermanische Forschungen. 121 (1): 401-434.
- ^ Eren, Hıdır (2019). Hüseyin Çağlayan Mesut Özcan (Ed.). Zazaların Kendilerini Adlandırmaları Üzerine Kısa Bir Deneme. Tarihsel ve Sosyolojik Gelişimi İle Zazaca, Tarih-Edebiyat-Coğrafya-Folklor. Ankara: Kalan Yayınları. ss. 87-93. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2024.
- ^ a b Keskin, Mesut (2015). "Zaza Dili (Zaza Language)". 1 (1). Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi. ss. 93-114. 17 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi16 Ocak 2024.
- ^ Mehmet Aydar, Zazaca-Türkçe Sözlük, 1.baskı, İstanbul, 2003, s.11
- ^ Yaşar ARATEMÜR, “Arkaik Kaynaklardan Modern Kaynaklara Zazaca ve Zazalar”, I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu (13-14 Mayıs 2011), Bingöl Üniversitesi Yayınları, Bingöl 2011, s. 227-246.
- ^ Schmitt, Rüdiger: Altpersische Inschriften der Achämeniden, Wiesbaden, 2009
- ^ Christian Leschke: Zazai, In: Rainer Vollkommer: Künstlerlexikon der Antike, Nikol, Hamburg 2007, S.963
- ^ a b Karabulut S.,(2013). Zazalar Tarihi Kültürel ve Sosyal Yapı, İzmit: Altınkalem Yayınları, 29,30
- ^ a b Werner E. (2017) Rivers and Mountains A Historical, Applied Anthropological and Linguistical Study of the Zaza People of Turkey including an Introduction to Applied Cultural Anthropology, (Kasım 2017)
- ^ Eren, Hıdır (2019). Hüseyin Çağlayan Mesut Özcan (Ed.). Zazaların Kendilerini Adlandırmaları Üzerine Kısa Bir Deneme. Tarihsel ve Sosyolojik Gelişimi İle Zazaca, Tarih-Edebiyat-Coğrafya-Folklor. Ankara: Kalan Yayınları. ss. 87-93. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2024.
- ^ Fahri Pamukçu, Gramerê Zazakî, Vejîyaîşê Tîjî, Îstanbul 2011, s. 31
- ^ "DIMLĪ". Encyclopædia Iranica. 18 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2024.
Paul, Ludwig (2009). The Iranian Languages: Zazaki (İngilizce). Routledge. ISBN 9780203641736. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2024.
Keskin, Mesut (2012). "Orta ve Eski İrani Dillerin Zazacaya Tuttuşu Işık". ResearchGate. Open Publishing. 15 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2023.
"Glottolog - Family Zaza". 6 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2021.
Paul, Ludwig (1998). "The Pozition of Zazaki the West Iranian Languages" (PDF). Iran Chamber. Open Publishing. Erişim tarihi: 4 Aralık 2023.[ölü/kırık bağlantı]
Henning, W. B. The Ancient Language of Azerbaijan”, TPhS 157-77, 1954. Mitteliranisch", in Handbuch der Orientalistik, 1(1), 20-130.
Language of Azerbaijan. Transactions of the philological Society, 53(1), 157-177. s. 175.
Keskin, Mesut (2012). "Orta ve Eski İrani Dillerin Zazacaya Tuttuşu Işık". ResearchGate. Open Publishing. 15 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2023.
Ehsan Yar-Shater (1990). Iranica Varia: Papers in Honor of Professor Ehsan Yarshater. Leiden: E. J. Brill. s. 267. ISBN 90-6831-226-X. - ^ "Garnik Asatrian, "Dimlî", Encyclopedia Iranica". 17 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2013.
name="ReferenceA">Bruinessen. Agha, Shaikh, and State, s. 48 - ^ V. Minorsky, “Daylam”, Encyclopedia of Islam, yeni baskı, cilt: II, Leiden 1960, s.189-194
- ^ "Zazalar". Bugün Bingöl, Tunceli, Diyarbakır, Elâzığ ve Erzincan, Zazalar’ın yoğun olarak yaşadığı yerlerdir. Bunun dışında aşağıdaki ilçelerde Zazalar’ın kısmen yerleşik olduğu görülür: Varto (Muş), Hizan-Mutki (Bitlis), Sason (Batman), Hınıs, Tekman, Çat ve Aşkale (Erzurum), Pötürge (Malatya), Gerger-Samsat (Adıyaman), Siverek-Bucak (Urfa), Zara-Ulaş-Divriği (Sivas), Sarız (Kayseri) ve Ekecik (Aksaray). TDV İslam Ansiklopedisi. 30 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2020.
"Zazalar kimdir? Kürt mü,Türk mü, ayrı bir millet mi?". Timeturk. 22 Aralık 2012. 14 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2024.
Rosan, Hayıg; Werner, Brigitte (2012). Zazaca - Türkçe Sözlük ve Türkçe - Zazaca Sözcük Listesi. İstanbul: Tij Yayınları. 28 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2024.
Özcan, Ali Kemal (2011). "Zazaca (Dımıli) Kürtçe'nin Bir Lehçesi Mi? Kelimelerin 'Giz'inde Bir Dil Arayışı" (PDF). I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu (13-14 Mayıs 2011). Bingöl Üniversitesi Yayınları. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). - ^ Zazaki, Northern "Arşivlenmiş kopya". 20 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2024., Ethnologue.
- ^ Ergül, Emre. "Tarihin İzinde: Zazalar". Atlas. 16 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2020.
Eren, Hıdır (2019). Hüseyin Çağlayan Mesut Özcan (Ed.). Zazaların Kendilerini Adlandırmaları Üzerine Kısa Bir Deneme. Tarihsel ve Sosyolojik Gelişimi İle Zazaca, Tarih-Edebiyat-Coğrafya-Folklor. Ankara: Kalan Yayınları. ss. 87-93. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2024.
Keskin, Mesut (2015). "Zaza Dili (Zaza Language)". 1 (1). Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi. ss. 93-114. 17 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi16 Ocak 2024.
Selcan, Zülfü (2011). "Zaza Dilinin Tarihi Gelişimi" (PDF). I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu. Bingöl Üniversitesi Yayınları. ss. 111-142. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF)16 Ocak 2024. - ^ Windfuhr, G. (2009). Dialectology VeTopics. G. Windfuhr, The İranian languages (s. 5-43). NY: Routledge.
- ^ Farrokh, K. (2007). Shadows in the desert: ancient Persia at war. New York: Osprey Publishing MidlveHouse.
- ^ J. Gippert, Die historische Entwicklung der Zaza-Sprache, in: Ware, Nr. 10, Nov. 1996, Frankfurt a.
- ^ Ehsan Yar-Shater (1990). Iranica Varia: Papers in Honor of Professor Ehsan Yarshater. Leiden: E. J. Brill. s. 267. ISBN 90-6831-226-X.
"Garnik Asatrian, "Dimlî", Encyclopedia Iranica". 17 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2013.
V. Minorsky, “Daylam”, Encyclopedia of Islam, yeni baskı, cilt: II, Leiden 1960, s.189-194
"DIMLĪ". Encyclopædia Iranica. 18 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2024.
Foundation, Encyclopaedia Iranica. "Welcome to Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org. 10 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2023.
Les Dialects D'avroman Et De Pewa, A. Christensen, 1921, Kopenhag
W.B.Lockwood, A Panorama of Indo-European Languages, London 1972.
John A. Shoup, Ethnic Groups of Africa and the Middle East. - ^ Keskin, Mesut (2012). "Orta ve Eski İrani Dillerin Zazacaya Tuttuşu Işık". ResearchGate. Open Publishing. 15 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2023.
"Glottolog - Family Zaza". 6 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2021.
Henning, W. B. The Ancient Language of Azerbaijan”, TPhS 157-77, 1954. Mitteliranisch", in Handbuch der Orientalistik, 1(1), 20-130.
Language of Azerbaijan. Transactions of the philological Society, 53(1), 157-177. s. 175.
Asatrian, Garnik (1995). "DIMLĪ". Encyclopedia Iranica. Cilt VI. 2011-04-29 tarihinde kaynağından arşivlendi2021-06-11.
Paul, Ludwig (2009). The Iranian Languages: Zazaki (İngilizce). Routledge. ISBN 9780203641736. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2024.
Paul, Ludwig (1998). "The Pozition of Zazaki the West Iranian Languages" (PDF). Iran Chamber. Open Publishing. Erişim tarihi: 4 Aralık 2023.[ölü/kırık bağlantı] - ^ Les Dialects D'avroman Et De Pewa, A. Christensen, 1921, Kopenhag
W.B.Lockwood, A Panorama of Indo-European Languages, London 1972.
V. Minorsky, Daylam-La Domination des Dailamites, Paris, 1932 - ^ "Behustin Kitabeleri'nde Deylemlilerin dili". 27 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2020.
- ^ Perslerin "Behistun Kitabelerinde Deylemlilerin konuştuğu dilin adı 'Zuzu' bugünün anlamıyla Zaza!
- ^ I. Melikof, age. s.106
- ^ "Zazalardaki Halk İnanışlarının Dinler Tarihi Açısından Değerlendirilmesi" (PDF). 2 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 2 Şubat 2023.
- ^ Keskin, Mesut . "Zaza Dili". Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi 1 / 1 (Şubat 2015): 93-114.
- ^ "Zazaistan haritası". 11 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2016.
- ^ Desmala Sure(Almanya),No.9, Aralık 1993, s.25-33
- ^ Doğan Avcıoğlu, Türklerin Tarihi, Tekin Yayınevi, c. 4, s. 1524
- ^ V. Minorsky, "Kürtler", İslâm Ansiklopedisi'nde, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1979, c. 6, s. 1093
- ^ "Zawzan adı kökeni". 30 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2020.
- ^ Mac Kenzie,Kurdic Dialect Studies London,1981
- ^ G. R. Drıver, The Dispersıon of the Kurds In Ancient Times, JRAS, Ekim 1921
- ^ I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu, Bingöl Üniversitesi Yayınları, Bingöl 2011
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Zaza Dernekleri Federasyonu (ZAZA-FED)
- Zazader.org 13 Mayıs 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Zaza Dil ve Kültür Derneği
- Bingöl Üniversitesi Zaza Dili ve Edebiyatı Bölümü
- Zazaki.de 25 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Zazalar ve Zaza Dili üzerine kültür, tarih ve edebi bilgi sitesi
- Zazaki.net 1 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Zazaca ve Zazalar ile ilgili kültürel, tarihi ve edebi bilgi sitesi
- Iremet Publishing - Zazalar ve Zaza Dili üzerine kültür, tarih ve edebi bilgi sitesi
- ZazaPress 12 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Zaza Dili ve kültür dergisi
- Enstitüyê Zazaki - Frankfurt Zaza Dil Enstitüsü resmi site
