Hint-Avrupa dil ailesi
| Hint-Avrupa | |
|---|---|
| Coğrafi dağılım | 16. yüzyıldan önce, Avrupa ve Güney, Orta ve Güneybatı Asya; bugün dünya çapında. |
| Sınıflandırma | Başlı başına bir dil ailesi |
| Alt bölümler | |
| ISO 639-2 / 5 | ine |
 Hint-Avrupa dillerinin Avrasya üzerindeki dağılımı:
Hint-Avrupa olmayan diller | |
Hint-Avrupa dil ailesi, yüzlerce dil ve lehçe içeren dünyanın en büyük dil ailesi. Dünyada 3,2 milyarı aşkın kişinin anadili bu aileye ait bir dil olup, bu değer dünya nüfusunun %46'sına tekabül etmektedir.[1] Avrupa'nın en büyük dilleri, Güney ve Batı Asya dilleri, Kuzey ve Güney Amerika ve Okyanusya'da en çok konuşulan diller Hint-Avrupa dilleridir. Ethnologue'a göre yaşayan 445 Hint-Avrupa dili bulunmaktadır ve bu dillerin üçte ikisinden fazlası (313) Hint-İran koluna bağlıdır.[2]
Dilbilimciler, Hint-Avrupa dillerinin Proto Hint-Avrupalılar tarafından konuşulmuş Proto Hint-Avrupa dili olarak adlandırılan bir dilden geldiğini öne sürmektedir. En çok destek gören Kurgan hipotezine göre dilin anavatanı Avrasya'nın Karadeniz-Hazar stepleri bölgesidir ve buradan dünyanın büyük bir kısmına yayılmıştır.[3] Hint-Avrupa dillerinin bilinen ilk yazılı örnekleri Bronz Çağı sırasında üretilmiş ve Anadolu dilleri olan Hititçe ve Luvice ile Helen dili Miken Grekçesi kullanılarak yazılmış metinlerde kaydedilmiştir. En eski Hint-Avrupa kayıtları, Hint-Avrupalı olmayan Sami Asurluların Kültepe'de ürettiği metinlerde yer alan izole Hititçe kelime ve isimlerde tasdik edilmiştir.[4]
Günümüzde, dünyada toplam konuşan sayısına göre en çok konuşulan 20 dilden 11'i Hint-Avrupa dil ailesine aittir. Bu diller sırasıyla İngilizce, Hintçe (Hindustânî), İspanyolca, Fransızca, Bengalce, Rusça, Portekizce, Urdu (Hindustânî), Almanca, Marathi ve Batı Pencapçası'dır.[5]
Etimoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]
Thomas Young 1813'te dil ailesinin Batı Avrupa'dan Kuzeydoğu Hindistan'a uzanan coğrafi büyüklüğü nedeniyle "Hint-Avrupa" terimini Hint + Avrupa'dan türetmiştir.
Evrim
[değiştir | kaynağı değiştir]Proto Hint-Avrupa dili, tüm Hint-Avrupa dillerinin ortak atası olduğu öne sürülen bir dildir. Proto Hint-Avrupalılarca konuşulduğu varsayılan dile ait herhangi bir yazılı kaynak bulunmadığından ötürü, dil hakkında ortaya konmuş bilgiler tarihsel dilbilim ve rekonstrüksiyon yöntemleri kullanılarak bu dil ailesi içinde yer alan dillerin karşılaştırılması ile ortaya çıkarılan özelliklere dayanmaktadır.
Tarihsel açıdan pek çok hipotez, HA halklarının kökenlerini, yayılmasını ve farklılaşmasını açıklamak için geliştirilmiştir. Bu varsayımlardan en çok kabul göreni Kurgan hipotezi olmaktadır. Kurgan hipotezine göre dilin asıl konuşurlarının Doğu Avrupa'nın Karadeniz-Hazar bozkırlarında yaşadığı varsayılır. Bu teoride proto dil özellikle Yamnaya kültürü ve bu kültür ile ilgili kurganlar ile ilişkilendirilmektedir.[6]:305-7[7] Bunun yanı sıra Ermeni ve Anadolu hipotezleri daha az destek görmekle birlikte Kurgan hipotezine karşı desteklenen diğer teorileri oluşturmaktadır.
Ön Hint-Avrupalıların göçlerle birbirinden ayrılması, Hint-Avrupa dillerinin çeşitlenmesine neden olmuştur. Bu ayrılma ses evrimlerine neden olmuş ve Proto Cermence (tüm Cermen dillerinin atası) ve Proto Anadolu dilleri (tüm Anadolu dillerinin atası) gibi dillere evrilmiştir. Bu proto diller ise zamanla daha da farklılaşmış, günümüzdeki modern dilleri oluşturmuştur.
-
HA dilleri MÖ 3500 -
HA dilleri MÖ 2500 -
HA dilleri MÖ 1500 -
HA dilleri MS 500
Alt gruplar
[değiştir | kaynağı değiştir]| Makale serilerinden |
 |
Arnavutluk'ta ve Kosova'da[2] konuşulur.
Hitit, Lidya, Likya, Milya, Karya, Side, Pisidya, Kalaşma, Luvi, Pala dilleri gibi Anadolu'da antik dönemde konuşulmuş dilleri içerip Hint-Avrupa dillerinin en eski ve en erken soyu tükenmiş koludur. Frigya dili de aynı dönemde Anadolu'da konuşulmakta olup başka bir Hint-Avrupa dilidir.[8][9][10]
Litvanca, Letonca, Latgalyaca, Samogitçe
Dünyada 250 milyon kişi tarafından konuşulur.
Rusça, Ukraynaca, Belarusça, Podlakyaca, Batı Polesiyece
Çekçe, Slovakça, Lehçe, Sorbca
Bulgarca, Makedonca, Slovence, Sırpça, Hırvatça, Boşnakça
İngilizce dünyada 410 milyon kişi tarafından anadil olarak konuşulur ve 53 ülkede resmi dildir. Almanca (95 milyon kişi anadili olarak konuşur), Felemenkçe (23 milyon kişi), Yidiş (3 milyon kişi), Afrikaans (16 milyon kişi)
İskandinav dilleri olarak da bilinen bu diller toplam 22 milyon kişi tarafından konuşulur. İskandinav dilleri İsveççe, Danca, Norveççe, İzlandaca'dır.
Ermenistan'da ve Rusya, ABD ve Fransa başta olmak üzere dünyada yaşayan Ermeni azınlıklar tarafından (yaklaşık 5 milyon kişi) konuşulur.
İran, Orta Asya ve Kafkasya'da 150 milyondan fazla kişi tarafından konuşulur.[11] Bu grup Doğu ve Batı İrani diller olmak üzere iki alt gruba ayrılır.
- Batı grubuna ait diller: Farsça, Kürtçe, Tacikçe, Zazaca, Talışça, Tatça, Simnanca, Sengserce, Gilekçe, Mâzenderanca,,Goranice, Soranice
- Doğu grubuna ait diller: Osetçe, Peştuca, Peraçça, Yağnupça[12], Pamir dilleri
Hintçe (333 milyon kişi), Urduca (104 milyon kişi), Sanskritçe, Pali dili, Romanca, Bengalce, Pencapça, Nepali.
Latince, Umbriyaca, Oskanca, Faliskçe.
Dünyada 600 milyon kişi tarafından konuşulur. Başlıca Romen dilleri Fransızca, İspanyolca, İtalyanca, Portekizce, Rumence, Katalanca, Oksitanca, Korsikaca, Sarduca ve Arpitanca'dır
Dünyada 1,5 milyon kişi tarafından konuşulur. Başlıca Kelt dilleri Bretonca, Galce, İrlandaca, İskoç dili, Kernevekçe, Manksça
Toharca veya Tohar dilleri, Hint-Avrupa dil ailesinin soyu tükenmiş bir dalıdır. Dil, Tarım Havzası'nın (günümüz Sincan, Çin) kuzeyindeki vaha kentlerinde ve Lop Çölü'nde bulunmuş MS 6. yüzyıldan 8. yüzyıla kadar uzanan el yazmalarıyla bilinmektedir.
Yunanistan çevresinde 15 milyon kişi tarafından konuşulur.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Ethnologue list of language families" (22.22 arşivurl=https://web.archive.org/web/20060104133554/http://www.ethnologue.com/ethno_docs/distribution.asp?by=family bas.). Ethnologue.com. 25 Mayıs 2019. 4 Ocak 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Temmuz 2019.
- ^ a b "Ethnologue report for Indo-European". Ethnologue.com. 21 Ağustos 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Mallory, J. P. (2006). The Oxford Introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European World. Oxford: Oxford University Press. ss. 442. ISBN 9780 199287918.
- ^ Bryce, Trevor (2005). Kingdom of the Hittites: New Edition. Oxford University Press. s. 37. ISBN 978-0-19-928132-9.
- ^ "Ethnologue list of languages by number of speakers". Ethnologue.com. 4 Ocak 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2010.
- ^ Anthony, David W. (2007). The horse, the wheel, and language: how bronze-age riders from the Eurasian steppes shaped the modern world (8th reprint bas.). Princeton, N.J.: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-05887-0.
- ^ Balter, Michael (13 Şubat 2015). "Mysterious Indo-European homeland may have been in the steppes of Ukraine and Russia". Science. doi:10.1126/science.aaa7858. 17 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi17 Şubat 2015.
- ^ "Frig Dili". Anadolu Uygarlıkları. 5 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2023.
- ^ "Palaeolexicon - The Phrygian language". palaeolexicon.com. 30 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2023.
- ^ "Phrygian language | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 10 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2023.
- ^ Windfuhr, Gernot. The Iranian languages. Routledge Taylor and Francis Group. 1 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2019.
- ^ "YAGHNOBI". ENCYCLOPÆDIA IRANICA. 13 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2024.
