Uluslararası Af Örgütü
| Uluslararası Af Örgütü | |
|---|---|
 | |
 Dünya üzerinde Uluslararası Af Örgütü (2012) | |
| Kısaltma | AI |
| Slogan | Karanlığı aydınlatmak için sen de bir mum yak![1][2] |
| Kuruluş | Temmuz 1961)  Birleşik Krallık |
| Tür | UAÖ |
| Yasal statü | Kâr amacı gütmeyen kuruluş |
| Amaç | İnsan Haklarının Korunması |
| Merkez | Londra, İngiltere |
| Konum |
|
| Kurucu | Peter Benenson |
| Genel sekreter | Agnès Callamard |
| Gönüllü | 7 milyondan fazla[3] |
| Resmî site | amnesty.org |
| Notlar | Türkiye Resmî Sitesi |
Uluslararası Af Örgütü (İngilizce: Amnesty International veya Amnesty, kısaca AI), dünya çapında 10 milyondan fazla üyesi ve destekçisi olan insan hakları üzerine çalışmalar yürüten bir sivil toplum örgütüdür.[3] Evrensel İnsan Hakları Bildirgesi ve diğer uluslararası standartlarca belirlenmiş her türlü insan haklarını savunma ve teşvik etmeyi amaç edinmiştir.[4]
Uluslararası Af Örgütü, 28 Mayıs 1961'de avukat, Peter Benenson tarafından "Unutulmuş Mahkûmlar" (İngilizce: "The Forgotten Prisoners") adlı makalesinin The Observer'da yayınlanmasının ardından Londra'da kuruldu.[5] Örgüt, insan hakları ve uluslararası sözleşmelerin ihlallerine karşı kampanyalar düzenlemektedir. Bu kampanyalar sayesinde hükûmetlere baskı yaparak kamuoyunu harekete geçirmeyi hedeflemektedir.[4]
Kuruluş, işkenceye karşı yürüttüğü kampanyalar sayesinde 1976 yılında Erasmus Ödülü,[6] 1977 yılında Nobel Barış Ödülü,[7] ve 1978 yılında Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Ödülü'nün[7] sahibi oldu.
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]1960'lar
[değiştir | kaynağı değiştir]Uluslararası Af Örgütü; 1961 yılında, Londra'da İngiliz avukat Peter Benenson[8] ve Eric Baker adlı, Quaker dinine mensup bir barışsever tarafından kurulmuştur.[9] Benenson'un bu kurumu kurma fikri, gazetelerde defalarca, hükûmetlerin kendi halklarına karşı haksız davranışlarını okuduğunda oluştu. Okuduğu makale, "Özgürlük" kelimesinin o zamanlar yasak olduğu Portekiz'de iki üniversite öğrencisinin bir lokantada "özgürlük" şerefine kadehlerini kaldırdıkları için yedi yıl hapse mahkûm edilmeleri hakkındaydı.[10] 28 Mayıs 1961 tarihinde Benenson, İngiliz gazetesi The Observer'da bu vaka hakkında "Unutulmuş Mahkûmlar" (İngilizce: "The Forgotten Prisoners") başlıklı makaleyi yayınladı. Bu makalede okuyucularını, bu gençlerin salıverilmesi için hükûmete mektup yazmaya çağırıyordu. Benenson şöyle yazıyordu "Gazetenizi haftanın herhangi bir günü açtığınızda, dünyanın bir yerinde, birisinin, görüşleri veya inançları hükûmetince beğenilmediğinden, tutuklandığını, işkence gördüğünü ya da idam edildiğini okuyabilirsiniz". Yazısı o kadar etkili oldu ki bunu izleyen yıl zarfında bir düzine ülkede haksızlık kurbanlarının haklarını savunmak için mektup yazma grupları oluştu. Bu eylem, "Appeal for amnesty" (Türkçe yaklaşık anlamı: "politik tutukluların bırakılma çağrısı") olarak Uluslararası Af Örgütü'nün başlangıcı kabul edilir.
1961’de yayımlanan “Appeal for Amnesty” bildirisi çok sayıda uluslararası gazetede yeniden basıldı. Aynı yıl Benenson’un Persecution 1961[11] adlı kitabı yayımlandı; eserde Benenson ve Eric Baker dokuz vicdan mahkûmunun davalarını derledi. Temmuz 1961’de çağrının kalıcı bir örgüte dönüştürülmesine karar verildi ve ilk toplantı Londra’da yapıldı. Benenson, üç büyük siyasi partiden — Labour, Conservative ve Liberal — milletvekillerinin katılımını sağladı. 30 Eylül 1962’de kuruluşun resmî adı “Amnesty International” olarak belirlendi.[12]
1960’ların ortalarına gelindiğinde örgüt, ulusal bölümleri koordine etmek üzere bir Uluslararası Sekreterlik ve Uluslararası Yürütme Komitesi kurarak büyüdü. Bu dönemde Britanya hükümeti tarafından gizlice desteklendi. Uluslararası hareket, çalışma yöntemleri ve ilkeleri konusunda ortak bir yapı kazandı. Örgüt, şiddet eylemlerini destekleyen mahkûmlara “Vicdan Mahkûmu” unvanı verilmemesi yönünde karar aldı. Faaliyetleri; mahkûm ailelerine yardım, duruşma gözlemleri, hükümetlerle temas ve iltica desteği gibi alanlara genişledi. On yıl bitmeden Birleşmiş Milletler, Avrupa Konseyi ve UNESCO nezdinde danışma statüsü elde etti.[12]
1966’da Benenson, Britanya hükümetinin Aden’deki ihlallere ilişkin bir raporun yayımlanmasını engellediğinden şüphelendi ve bazı çalışanların İngiliz istihbaratıyla bağlantılı olduğuna inandı. Aynı dönemde ABD hükümeti, ilk başkan Seán MacBride’ın CIA tarafından finanse edilen bir operasyonla ilişkilendirildiğini ileri sürdü. MacBride bu iddiayı reddetse de Benenson, örgütün gizlice izlendiğine inanarak başkanlıktan istifa etti.[13]
1970’ler–1980’ler
[değiştir | kaynağı değiştir]1969’da 15.000 olan Amnesty International üyesi sayısı, 1979’da 200.000’e ulaştı. Hükümetler arası düzeyde örgüt, Birleşmiş Milletler’in Mahkûmların Tedaviye Dair Standart Asgari Kuralları ve mevcut insani konvansiyonların uygulanmasını savundu. 1976’da iki BM İnsan Hakları Sözleşmesi’nin imzalanmasını sağladı ve işkence gibi uygulamaları yasaklayan ek belgelerin hazırlanmasında önemli rol oynadı. 1972’de İlkem-Amerika İnsan Hakları Komisyonu’nda danışma statüsü kazandı.[14]
Amnesty International, 1970 yılında Japonya şubesini kurdu. Bu girişim, Tayvan’ın Çin Cumhuriyeti’yle ilişkili bir komutanlığı tarafından ABD’de okurken komünist edebiyat okuduğu gerekçesiyle tutuklanan Chen Yu-hsi’nin davasına tepki olarak gerçekleştirildi.[14]
1976’da Amnesty International’ın İngiltere şubesi, "Gizli Polisin Balosu" (The Secret Policeman's Ball) adıyla tanınan fon toplama etkinliklerine başladı. Etkinlikler, başlangıçta Londra’da İngiliz komedi dünyasının önde gelen isimlerinin yer aldığı bir geceden oluştu. The Daily Telegraph, katılımcıları İngiliz komedi dünyasının "en iyileri" olarak tanımladı. Komedi grubu Monty Python’un üyeleri bu etkinliklere katıldı. Daha sonra etkinliklere önde gelen rock müzisyenleri de dahil edildi. Serinin yaratıcılığını Monty Python’un eski üyesi John Cleese ve eğlence sektörü uzmanı Martin Lewis üstlendi. Cleese, Lewis ve Amnesty çalışanı Peter Luff ilk iki gösteriyi (1976 ve 1977) birlikte hazırladı. Cleese, Lewis ve sonraki dönem çalışanı Peter Walker ise 1979 ve 1981 gösterilerini organize etti. The Daily Telegraph, 1979 gösterisini "zeka ile yeniden adlandırılmış" Gizli Polisin Balosu olarak tanımladı.[14]
Amnesty International, 1977’de "İşkenceye karşı insanlık onurunun savunulması" gerekçesiyle Nobel Barış Ödülü’nü aldı.[15] 1978’de ise Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Alanında Ödülü’ne layık görüldü.[14]
1980’lerin ortalarından sonuna kadar Amnesty International, insan hakları bilincini artırmak için iki büyük müzik etkinliği düzenledi. 1986’da düzenlenen Conspiracy of Hope turnesi,[16] ABD’de beş konserle başladı ve Giants Stadium’da tek gün süren büyük bir gösteriyle sona erdi. 1988’de gerçekleştirilen Human Rights Now! dünya turnesi ise BM İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nin 40. yıl dönümüne denk geldi. Turne, altı hafta boyunca beş kıtada düzenlendi. Her iki etkinlikte de dönemin en ünlü müzisyen ve grupları yer aldı.
1990’lar
[değiştir | kaynağı değiştir]1990’larda Amnesty International, 150’den fazla ülkede yedi milyondan fazla üyeye ulaştı ve Senegalli Genel Sekreter Pierre Sané liderliğinde uluslararası insan hakları kurumlarına destek verdi. Güney Afrika’da apartheid rejimiyle görüşmeler yapıldı; polis şiddeti, silah satışları ve ölüm cezası konularında baskı yapıldı. Mülteciler, azınlıklar, kadınlar ve idam mahkûmları gibi gruplara yönelik ihlallerin ön plana çıkarılması sürdürüldü.[14]
1995’te Shell Oil’in Nijerya’daki Ken Saro-Wiwa’nın idamındaki rolüne dikkat çekmeye çalışan kampanya, medya şirketlerinin Shell’in müşterisi olması nedeniyle engellendi. AI’nin sosyal medya çağrısıyla küresel yurttaş fikri yeniden canlandırıldı.[17]
Amnesty International, Şili diktatörü Augusto Pinochet’in İspanya’ya iadesi sürecinde hukuki mücadeleye dahil oldu. Lord Hoffman’un Amnesty ile bağlantısı, İngiltere’de tarafsızlık tartışmalarını gündeme getirdi. Pinochet’in serbest bırakılması davası Yüksek Mahkeme’de reddedildi ve Pinochet Şili’ye geri döndü.[18]
Organizasyon yapısı
[değiştir | kaynağı değiştir]Uluslararası Af Örgütü'nün 150'den fazla ülkede 1,79 milyon üyesi vardır. 55 ülkede devamlı bir insan hakları garantisi sağlanması amacıyla şubesi vardır. Büyük şubelerde, bir sekreter ve çalışanlar bulunur. Şube, üyelerinin çalışmalarını koordine eder ve Londra'daki Merkez Sekreterlik ile gruplar arasında köprü görevi görür. Şubeler, organizasyonun iki yılda bir toplanan ve kuruluşun uluslararası platformdaki en üst mercii olan Uluslararası Konsey Toplantısı'na temsilciler gönderir. Konsey, uygulanacak politikaları ve çalışma sistemini belirler. Ayrıca organizasyonun devam eden işlerini yürütmekle görevli Uluslararası Yürütme Kurulunu (UYK) seçer. UYK, Londra merkezli Uluslararası Müdürlüğü oluşturur ve bir Genel Sekreter atar. Hâlen genel sekreterlik görevini Salil Shetty yapmaktadır.
Genel Sekreterler
[değiştir | kaynağı değiştir]| Genel Sekreterler | Görev süresi | Köken |
|---|---|---|
| Peter Benenson
|
1961–1966 | Birleşik Krallık |
| Eric Baker
|
1966–1968 | Birleşik Krallık |
| Martin Ennals
|
1968–1980 | Birleşik Krallık |
 Thomas Hammarberg
|
1980–1986 | İsveç |
| Ian Martin
|
1986–1992 | Birleşik Krallık |
 Pierre Sané
|
1992–2001 | Senegal |
 Irene Khan
|
2001–2010 | Bangladeş |
 Salil Shetty
|
2010 – 2018 | Hindistan |
 Kumi Naidoo
|
2018 – 2020 | Güney Afrika |
 Julie Verhaar
|
2020 – 2021 | İsviçre |
 Agnès Callamard
|
2021 – Günümüz | Fransa |
Çalışmaları
[değiştir | kaynağı değiştir]AI, Dünya çapında insan haklarının mevcut durumunu araştırır ve spesifik insan hakları ihlallerine karşı eylemler yürütür. Bu eylemler özellikle, şiddette bulaşmamış politik tutukluların tutulu kalması, politik tutukluların adil olmayan bir yargı sürecine tâbi olması, işkence, ölüm cezasının uygulanması, yargısız infazlar, politik kişiliklerin kaybolması ve diğer insanlık dışı ve aşağılayıcı uygulamalara karşı olarak yürütülür.
Örgütün tipik eylem tarzı şöyle sayılabilir.
- Vaka çalışması: Bu eylem örgütün kurulmasından beri uygulamaktadır. Politik bir tutuklunun -ideal olarak- serbest bırakılıncaya kadar Amnesty gruplarınca uzun süreli gözetilmesidir. Buradaki temel prensip, Amnesty gruplarının kendi ülkelerindeki bir vakada çalışmamalarıdır.
- Acil eylem (urgent actions): 1973 yılında uygulamaya konmuştur. Amaç, tehdit unsuru olan insan hakları ihlaline karşı acil reaksiyon göstermektir. 48 saat içinde üyeler ve destekçiler harekete geçirilerek sorumlu devlet kurumlarına başvurulur.
- Unutulmaya karşı mektuplar: Çeşitli ülkelerden ayda yaklaşık üç vaka sunulur. Söz konusu vakalar, kayıp kişiler, uzun süreli tutukluluk halleri, adil olmayan yargı hükümleridir.
- On-line kampanyalar AI, kampanyaları için İnternet'i protesto aracı olarak kullanır.
Eleştiriler
[değiştir | kaynağı değiştir]Uluslararası Af Örgütüne yapılan eleştiriler iki ana grupta toplanabilir: seçilim önyargıısı, yani seçilime bağlı tarafgirlik veya yan tutma ve ideolojik önyargı. Ek olarak birçok hükûmet ve devlet, Kongo Demokratik Cumhuriyeti[1], Çin[2], Taliban[3], Vietnam[4], Rusya[5] ve Amerika Birleşik Devletleri dahil olmak üzere, onu tarafgirlik, tek taraflı bilgilendirme ve güvenliğe karşı tehditlerini hafifletici neden olarak değerlendirmemekten dolayı suçlamıştır.
Seçilim önyargıısı
[değiştir | kaynağı değiştir]Seçilim önyargıısı, bir konu için örnek veya aday seçerken tarafgirliğe neden olan önyargı olarak tanımlanabilir. Uluslararası Af Örgütü'nün göreceli olarak daha demokratik ve açık ülkeler hakkında daha fazla rapor sunduğu genelce kabul edilmiştir. Seçilim önyargısı kanısı veya suçlamasının da kaynağı budur. Örneğin örgütün İsrail'deki insan hakları ihlallerine olan ilgisiyle Kuzey Kore veya Kamboçya'dakilerin karşılaştırılamayacağı, bu ülkelere daha az odaklanıldığı iddia edilir.
Destekçileri, örgütün amacının dünyada gerçekleşen insan hakları ihlallerinin bir istatistiksel dökümünü yapmak olmadığını savunurlar. AI'nin amacı (a) şartları iyileştirebilecek baskı yaratmak için (b) mümkün olduğu kadar olay (insan hakkı ihlali) kaydetmektir. Bu iki faktör, örgütün hazırladığı raporların daha demokratik ve açık ülkelere ağırlık vermesine neden olabilir, çünkü buralarda bilgi daha kolay toplanabilir, bu ülkeler genelde insan haklarını korumaktan yana tavır belirtmişlerdir ve hükûmetleri kamuoyunun tepkisine daha duyarlıdır.
Örnek
[değiştir | kaynağı değiştir]Jerusalem Center for Public Affairs tarafından yayımlanan NGO Monitor Uluslararası Af Örgütü'nün Darfur'daki krizde etkin olduğu Eylül 2000'den 2003'ün başlarına kadarki dönemde örgütün güney Sudan'daki Hristiyan ve animistlere karşı yapılan insan hakları ihlallerine dair 52 rapor sunduğunu, oysa aynı süre zarfında İsrail-Filistin çatışması üzerine toplam 192 rapor sunduğunu belirtmiştir.[6] (Bu sayılar aslında basın açıklamaları da dahil sunulan toplam belgelere aittir, sadece raporların sayısı değildir.) Yine NGO Monitor'un belirttiği gibi örgüt Sudan'da Darfur krizi başladıktan sonra çok daha fazla etkin olmuştur. 1996 başından Mart 2005'e kadar Sudan için sunulan belge sayısı 315, İsrail içinse 398'tir. Bu iddialara karşılık olarak örgütün savunucuları, tüm ulusların insan haklarına mutlak saygı duyması gerektiğini ve 'kapalı' ülkeleri gözlemlemede karşılaşılan sorun ve zorlukların, 'açık' ülkelerin daha az incelenmesini gerektirmeyeceğini ileri sürerler.
İdeolojik önyargı
[değiştir | kaynağı değiştir]Muhafazakâr Amerikalı eleştirmenler örgütün raporlarının ve uygulamalarının siyasi anlamda sol kanadın perspektifini yansıttığını dile getirmişlerdir. Bu iddiayı savunmak için örgütün ABD liderliğinde yapılmış Irak savaşındaki insan hakları ihlallerine ve olumsuz durumlara yaklaşımını örnek gösterirler. Savaş ile ortaya çıkmış bazı insan hakları meseleleri konusundaki endişelerini dile getirirken ABD'nin askerî harekâtına haksız bir eleştiri getirdiğini, oysa Saddam Hüseyin dönemindeki insan hakları ihlalleri konusunda örgütün pek sesini duyurmadığını öne sürerler. Bu konudaki yoğun eleştirilere örgütün destekçilerinin verdiği cevap, Donald Rumsfeld'in Irak lideri ile tokalaşırken, örgütün Saddam rejimindeki insan hakları ihlallerini eleştirdiği, daha sonra Beyaz Saray Saddam yönetiminin yaptığı insan hakları ihlallerine dair raporlar sunmaya başladığında ise sunulan bu raporların tamamen AI raporlarını temel aldığı, oysa ABD'nin 1980'lerde müttefiği olan Irak'a karşı çıkan bu raporları, sunuldukları zaman, dikkate almadığıdır.
2005: Guantánamo Körfezi "zamanımızın gulagı".
[değiştir | kaynağı değiştir]Uluslararası Af Örgütünün International Report 2005'in (2005 Uluslararası Raporu) bir önsözünde[7] örgütün Genel Sekteri Irene Khan, Guantánamo Körfezi için "zamanımızın gulagı" (the gulag of our times) benzetmesini kullanarak örgütün farklı insan hakkı ihlallerinin karşılaştırılmaması politikasını ihlal etmiştir. Yorum ABD'nin Guantanamo askeri üssündeki askeri hapishanede tutuklulara uygulanan muameleyi, eskiden Josef Stalin önderliğindeki Sovyetler Birliği'nde 'siyasi muhalifler'in 'yeniden eğitilmesi' hedefiyle tutulduğu hapishane sistemine benzetilmiştir. Gerek örgüt, gerekse onun çoğu destekçisi bu yorumu resmen desteklemez.
Yorum ABD'de yoğun bir eleştiriye[8] maruz kalmış ve 31 Mayıs 2005 tarihli bir basın açıklamasında ABD başkanı Bush raporu "absürt" olarak nitelendirmiştir. Bununla beraber birçok farklı kişi ve kurum yorumu desteklemiştir. Bunların arasında en dikkat çeken emekli bir ABD Dışişleri görevlisi olan Edmund McWilliams'tır.[9] Moskova ve Bangkok Amerikan Elçiliklerinde görev yaparken Sovyet ve Vietnam hapishanelerinde mahkûmlara yapılan kötü muameleyi izlemiş olan McWilliams, Uluslararası Af Örgütü'nün yaptığı benzetmeyi savunmuş, "o insanlık dışı sistemlerde yapıldığını rapor etmiş olduğum tacizler, Guantanamo'da, Afganistan'daki Bagram Hava Üssünde ve Abu Garip hapishanesindeki uygulamalara paraleldir: suya batırarak yapılan sorgulamalar, Uluslararası Kızılhaç Örgütü tarafından görülmemeleri için 'yok olan' mahpuslar ve bütün bunlarda üst düzey hiçbir yetkilinin sorumlu bulunmaması."
Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ DR Congo blasts Amnesty International report on repression
- ^ The U.S.-China Policy Foundation, Week of February 16, 2001, The U.S. and China This Week17 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ indiapolicy.org
- ^ thienlybuutoa.org17 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Latest Press Releases on Human Rights in Chechnya
- ^ Asleep at the Wheel: Comparing the Performance of Human Rights NGO's on Sudan and Arab-Israeli Issues21 Haziran 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Foreword, International Report 2005
- ^ Örneğin Washington Post' bir makale: [10] 20 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ [11]8 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "İnsan hakları, şimdi!". BirGün. birgun.net. 13 Aralık 2015. 22 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Kasım 2016.
- ^ "History – The Meaning of the Amnesty Candle". Amnesty International. 18 Haziran 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2008.
- ^ a b "Who we are". Amnesty International. 15 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2015.
- ^ a b "About Amnesty International". Amnesty International. 22 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2008.
- ^ Benenson, Peter, "The Forgotten Prisoners" 17 Mayıs 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Observer, 28 May 1961. Retrieved 28 May 2011.
- ^ "Former Laureates - Praemium Erasmianum". Praemium Erasmianum Foundation. 30 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ocak 2015.
- ^ a b "United Nations Prize in the field of Human Rights" (PDF). 29 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 22 Kasım 2016.
- ^ Childs, Peter; Storry, Mike, (Ed.) (2002). "Amnesty International". Encyclopedia of Contemporary British Culture. Londra: Routledge. ss. 22-23.
- ^ Benenson, P. (1983). Memoir
- ^ Elizabeth Keane (2006). An Irish Statesman and Revolutionary: The Nationalist and Internationalist Politics of Sean MacBride. I.B.Tauris. ISBN 978-1-84511-125-0.
- ^ "Persecution 61" (İngilizce). Amnesty International. Erişim tarihi: 21 December 2025.
- ^ a b "Uluslararası Af Örgütü Amnesty International Nedir?". Perspektif. 10 Ağustos 2025. Erişim tarihi: 21 Aralık 2025.
- ^ "Peter Benenson obituary" (İngilizce). The Guardian. 28 Şubat 2005. Erişim tarihi: 21 Aralık 2025.
- ^ a b c d e "AI50 Amnesty International Timeline" (PDF) (İngilizce). Amnesty International. Erişim tarihi: 21 Aralık 2025.
- ^ "Uluslararası Af Örgütü'nün Nobel Barış Ödülü Konuşması". Amnesty International Türkiye. Erişim tarihi: 21 Aralık 2025.
- ^ "Conspiracy of Hope 1986" (İngilizce). Human Rights Action Center. Erişim tarihi: 21 Aralık 2025.
- ^ "26 yıl önce idam edilen Saro-Wiwa Shell'i yendi". Bianet. 10 Kasım 2021. Erişim tarihi: 21 Aralık 2025.
- ^ "Pinochet için İspanyaya iade kararı". Hürriyet. 10 Şubat 2000. Erişim tarihi: 21 Aralık 2025.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- "The Forgotten Prisoners" Unutulmuş Mahpuslar makalesi (İngilizce)
- Amnesty International - Uluslararası Af Örgütü resmî sitesi22 Şubat 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Uluslararası site)
- Amnesty International, Turkey - Uluslararası Af Örgütü, Türkiye resmî sitesi 12 Ağustos 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Türkiye şubesi sitesi)
