Frigya

Frigya veya Firigya (Antik Yunanca: Φρυγία Phrygía), Sakarya Irmağı ile Büyük Menderes'in yukarı çığırları arasında kalan bölgenin eski çağdaki adıdır. Bu ad, Balkanlardan gelip bu bölgeye yerleşen Friglerden geliyordu.

Tarih

Frigler önce Bitinya bölgesine yerleştiler ve MÖ 12- MÖ 7. yüzyıllar arasında Orta Anadolu'nun batısına egemen oldular. Ama yeni göç dalgası Frigleri daha iç bölgelere itti. Frigler önce Sakarya Irmağı çevresine, ardından batıda Gediz ve Büyük Menderes’in yukarı vadileri ile doğuda Kızılırmak ve Tuz Gölü yöresine yerleştiler. Friglerin bir bölümü Burdur Gölü, Erciyes Yaylası ve Yeşilırmak vadisine kadar ilerlediler.

Batıda Gordion kentini başkent edinen asıl Frigler ilk kralı Gordios'tu. Frigler Urartularla birleşerek Asurlulara karşı savaştılar. En parlak dönemlerini MÖ 9-8. yüzyıllarda yaşayan Frigler, Hitit topraklarının neredeyse tümünü ele geçirdiler. MÖ 7'de başa geçen Gordios'un oğlu efsanevi kral Midas, Asurlularla anlaşma yolunu seçti. Midas döneminde başkent Gordium’un yanı sıra Midas Kenti ve Pessinus de çok gelişmişti.

MÖ 7’lere doğru Kafkasya’dan Anadolu'ya giren Kimmerler, Frigler’in başkenti Gordium’a kadar ilerlediler. Kenti ele geçirerek yaktılar. Bu yenilgi karşısında Kral Midas’ın kendisini öküz kanı içerek öldürdüğü söylenir.

Bölgenin sınırları

Frigya Magna

Strabon’da, MS 1. yüzyılda, Frigya’nın bir kısmı Büyük Frigya, yani (Phrygia Magna) olarak geçer;^[1] burası erken dönemde Midas’ın hüküm sürdüğü ve daha sonra bir kısmı Galatlar tarafından işgal edilen topraklardır. Hellespontos üzerindeki ve Olympos’un etrafındaki kısım ise Küçük Frigya, yani (Phrygia Epiktetos) olarak geçer. Latince’de Büyük Frigya anlamına gelen Frigya Magna veya Hellespontos Frigya’sı denen bölgeyi (Troas ve Mysia bölgelerinde yer alan) asıl Frigya’dan ayırmak için kullanılmıştır.

Frigya Epiktetos

Phrygia Epiktetos, “ilaveten kazanılmış, ilaveten fethedilmiş Frigya” anlamına gelir. Frigya'nın Pergamon krallarınca kurtarılıp kendi ülkelerine katılan kuzeybatı bölümüne denmiştir. Aezanis, Nakoleia, Kotiaeum, Midaeium ve Dorylaeum Frigya Epiktetos'un başlıca kentleridir. Ayrıca, Mysia’ya ait olduğu kabul edilen Kadoi’yi de Strabon bu kentler arasında göstermiştir.^[2]

Frigya Paroreia

Frigya Epiktetos içinde yer alan ve Frigya Paroreia olarak adlandırılan kısımda, Frigya'nın Pisidya boyunca uzanan parçası ile Amorium dolayındaki kısımları, Eumeneia, Synnada ve Frigya kentlerinin en büyükleri olan Laodikeia ile Apameia bulunur. Bunlara komşu olarak kasabalar yer alır ve diğer kentler arasında Aphrodisias, Kolossae, Themisonium, Synaos, Metropolis ve Apollonias; bunlardan daha uzakta ise Peltae, Tabai, Eukarpeia ve Lysias kentleri bulunur . Strabon’da şu şekilde geçmektedir: “Frigya Paroreia doğudan batıya uzanan bir çeşit dağ silsilesine sahiptir, onun eteklerinde her iki tarafta geniş bir ova uzanır ve yakınında kentler vardır; kuzeye doğru, Philomelion ve Pisidia yakınındaki Antiokheia bulunur”.

Frigya Prima ve Frigya Secunda

MS 400 yılından önce, kısa bir süre için, Frigya Romalılar tarafından iki ile bölünmüş, birine Frigya Prima (Birinci Frigya), diğerine Frigya Secunda (İkinci Frigya) denmişti. MS 400'den sonra birincisine Pacatiana, ikincisine Saluratis denmiştir. Afyon ili güney yarımını, Denizli ili kuzey yarımını içeren bölüme “Frigya Pacatiana” adı verilmiştir. Geriye kalan bölüme “Frigya Salutaris” deniyordu. Burası Afyon ilinin kuzey yarısı ile Kütahya ilinin yakın çevresini içeriyordu.^[3]

Toplumsal ve ekonomik yaşam

Frig Devleti bir kral tarafından yönetiliyordu. Ama topraklarının rahiplerin denetiminde olduğu sanılır. Eski Yunan belgelerine göre Frigler tarım ve hayvancılıkla uğraşıyordu. Bu belgelerde Friglerin büyük sürüler beslemeleri, özellikle at yetiştirmeleri, bağ ve bahçelerinin verimliliği övgüyle anlatılır. Çöken Hitit Devleti'nin kentlerine yerleşen Frigler bugünkü Ankara, Eskişehir, Afyonkarahisar, Kütahya, Çorum ve Yozgat'ı içine alan topraklarda yaşadılar. Anadolu'da bir karayolu ağı kurarak doğudaki Asur ve Luvi devletleri, Ege kıyılarındaki Ege uygarlıkları ile ticaret ilişkilerine girdiler.

Frig sanatı ve kültürü

Eskişehir'deki bir Frig kaya mezarı, Midas Anıtı (Yazılıkaya).

Eskiçağ yerleşmeleri Midas, Ayazini, Aslantaş, Yazılıkaya, Gordion, Pazarlı, Alişar Höyüğü, Alacahöyük ve Boğazköy'de Friglerle ilgili kalıntılar bulunmuştur. Bu eski Hitit yerleşkelerinde yaşayan Frigler, Hitit uygarlığından etkilendiler ve kendileri de güçlü bir uygarlık yarattılar. Frig sanatı, Hititlerin yanı sıra Urartu, Asur ve Eski Ege uygarlıkları sanatının da izlerini taşır. Frigler, kaya anıtları çeşitli insan ve hayvan motifleriyle bezediler. Tanrıça Kibele için yaptıkları tapınakların duvarlarını, pişmiş topraktan levhalarla süslediler.

Frig mimarisinin ve mühendisliğinin en önemli ürünü MÖ 8.yüzyılda inşa edilmiş olan başkent Gordion'daki kaledir. Kale, MÖ 4. yüzyıla kadar ayakta kalmıştır. Kalenin anıtsal bir kale kapısı vardı. Kalenin içinde ise megaron denilen dikdörtgen yapılar ve krallık sarayı bulunuyordu. Yapıların içinde çakıl taşı mozaik döşemeleri vardı. Frigler bu bezemeci döşeme yönteminin mucididirler. Maden ve ağaç işlemeciliğinde de gelişmişlerdi. Kazılarda makara kulplu bronz tabaklar, kazanlar, altın, gümüş ve bronz yaylı çengelli iğneler, değerli madenlerden giysi kemerleri, tokalar ve zengin bezemeli dokuma ürünleri, ahşaptan ve seramikten hayvan heykelcikleri ve geometrik desenlerle süslü ev eşyaları bulunmuştur. Özellikle çengelli iğne (fibula) yapımında kullandıkları teknolojinin o döneme göre çok ileri olduğu görülür. Frigler dokumacılıkta çok ustaydılar. Günümüzde Anadolu kilimlerindeki ve diğer Türk devletlerindeki binlerce yıllık motiflerin, Frig Motifleri'nde de var olmasının nedeni, hâlen çözülememiştir. Friglerin müzik alanında da ileri oldukları ve birçok müzik aleti geliştirdikleri bilinmektedir.

Frig kültürünün en önemli özelliği ise tümülüslerdir. Bunlar, MÖ 8. yüzyıl ile MÖ 6.yüzyılın ilk yarısı arasında yapılmış yapay mezarlardır. Sayıları yüz civarındadır. Friglerden önce bu yapılar Anadolu'da görülmemiştir. Büyük olasılıkla Frigler Avrupa'daki ölü gömme geleneklerini Frigya'ya yerleşince de devam ettirdiler. Tümülüslerin içindeki oda mezar, ana zemin üzerine inşa edilmiştir.

Friglere ait yazılı belgeler, MÖ 8. yüzyıl ile MÖ 4. yüzyıl arasındaki dönemden kalmadır. Bugüne kadar ele geçen yazılı metinler sayısı az ve içeriği de kısa olduğu için tam olarak çözülememiştir. Ancak Frigler Hint-Avrupa kökenli bir dil konuşmuşlardır.

Frig Vadisi

Küçük Frigya ve Frigya Krallığı'nın genişleme sınırları.

Günümüzde Eskişehir, Kütahya ve Afyon il sınırları içerisinde kalan bölgeye yayılmış olan ve Frigya medeniyetinden izler taşıyan tarihi kalıntıları ve antik eserleri bünyesinde barındıran bölgeye Frig Vadileri denir.

Frig Vadisi 2'nci Kapadokya olarak tanınmakta olup, çok önemli kiliseler, kral mezarları bulunmaktadır.^[4] Vadide bulunan Frigler döneminden beri önemli bir yerleşim yeri olarak kullanıldığı bilinen Ayazini köyünde ise, arazinin elverişli olması nedeniyle oyularak yapılmış Roma ve Bizans dönemlerine ait aile ve tek kişilik kaya mezar odaları, Bizans dönemine ait kiliseler ve kaya yerleşimleri ve kaya kütlesinin oyularak yerleşime dönüştürüldüğü içinde sarnıç bulunan Avdalaz Kalesi bulunmaktadır.^[4]

Yerleşim yerleri

Kümbet vadisi'nde yerler

Kümbet Asar Kale
Ballık Kale
Yapıldak Asar Kaya

Köhnüş Vadisi'nde yerler

Köhnüş Kale
Demirli Kale
Çukurca Kale
Üçler Kaya
Kırk Merdiven Kale
Nallı Kaya
Döğer Asar Kaya
Delik Taş

Türkmen Dağı'nın kuzeyindeki küçük vadilerde yerler

Fındık Asar Kaya
Doğuluşah Kalesi

Resimler

Yazılıkaya'dan Frig Vadisi panoramik görünümü, Eskişehir
Midas Anıtı (Yazılıkaya)
Yazılıkaya Anıtı arkasındaki anıt, Frig Vadisi, Eskişehir
Kümbet Kale, Frig Vadisi, Eskişehir
Gordion'un kalıntıları
Gordion'da bir Frig tümülüsü
Sürahi, testi ve kavanozlar (Anadolu Medeniyetleri Müzesi)

Kaynakça

^ Strabon, Geographika, (çeviren: Adnan Pekman, İstanbul: 1993), XII. VIII. 1
^ Starbon, Ön. ver., XII.VIII. 2.
^ W.M. Ramsay, The Cities and Bishoprics of Phrygia: Being an Essay of the Local History of Phrygia From the Earliest Times to the Turkish Conquest, (Oxford: 1897), s. 16
^ ^a ^b "Arşivlenmiş kopya". 6 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Aralık 2018.

Vikipedi'nin kardeş projelerinden Frigya hakkında daha fazla bilgi edinin
	Commons'ta dosyalar

T.C. Eskişehir Valiliği sitesinde Frig Krallığı hakkında bilgi
T.C. Afyonkarahisar Valiliği Frig Vadisi tanıtım projesi 15 Aralık 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Ivan Lissner(2006), Uygarlık Tarihi
Anatolianscripts.com - Frig Alfabesi 9 Kasım 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[1] Strabon, Geographika, (çeviren: Adnan Pekman, İstanbul: 1993), XII. VIII. 1

[2] Starbon, Ön. ver., XII.VIII. 2.

[3] W.M. Ramsay, The Cities and Bishoprics of Phrygia: Being an Essay of the Local History of Phrygia From the Earliest Times to the Turkish Conquest, (Oxford: 1897), s. 16

[hurriyet.com.tr-4] "Arşivlenmiş kopya". 6 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Aralık 2018.

[1]

[2]

[3]

[4]

g t d Anadolu'daki antik krallıklar
Tunç Çağı	Ahhiyava Arzava Assuva Hapalla Hatti Hayasa-Azzi Hitit İsuva Karkamış Kaşka Kizzuvatna Kuşşara Lukka Luvi Misya Mitanni Pala Puruşanda Seha Vilusa/Troya Zalpa Turukkiler
Demir Çağı	Aiolis Diaohi Dor Heksapolisi Frigya Geç Hititler Gurgum Hilakku Kammanu Karkamış Kue Kummuhu Patin Tabal Tunna İyonya Karya Kimmerler Kolhis Lidya Likya Urartular Turukkiler
Antik Çağ	Antigon Bitinya Ermenistan Galatya Kapadokya Kilikya Kommagene Paflagonya Pergamon Pontus