Luviler
Luviler, Anadolu'da yaklaşık olarak MÖ 2300'e doğru ortaya çıkmış bir halktır. Benzersiz bir yerli hiyeroglif yazısı ve Mezopotamya'dan ithal edilmiş çivi yazısı ile yazılmış olan Anadolu dillerine mensup Luvice dilini konuştukları da bilinmektedir.[1][2]
Anadolu'nun Hitit öncesi tarihi henüz tam olarak aydınlatılamamış olmakla birlikte 1906'da Hititlerin antik başkenti Hattuşaş'ta bulunan çivi yazılarının çözülmesiyle Anadolu'ya yapılan Yunan göçünden çok daha önce bu topraklarda Anadolu'nun yerlileri sayılabilecek Luvilerin yaşadığı ortaya çıkmıştır.[2] Hititlerin çivi yazılı belgelerinde bu halktan Luvian / Luvili olarak söz edilmektedir.
Hitit İmparatorluğu'nun yıkılmasından sonra Hititlerin çivi yazısının unutulmuş olmasına karşın Luvi dili, yazısı biraz değişikliğe uğramakla birlikte Anadolu'da varlığını sürdürmüştür. Pelasgların konuştuğu Pelasgus (Pelasgós) adı verilen dilden kalma tarihsel adların da Luvi dili temeline dayandığı ortaya çıkmıştır. Hitit yazıtlarında Luvilerden söz edilirken bir çeşit ikinci sınıf insan muamelesi yapıldığı görülür.[2] Truvalıların da Luvi dilini konuştuğu ileri sürülmüştür.[3][4][5]
Terim
[değiştir | kaynağı değiştir]Luvi adı, Boğazkale yakınlarındaki Hattuşaş'ta yapılan kazılardaki Hitit arşivlerinde bulunan ve Luvili dilinde yazılmış olan metinlerin gün ışığına çıkmasıyla ortaya çıkmıştır. Hitit ve Luvi metinlerinde doğrudan böyle bir budunsal halktan bahsedilmemekle beraber Luviler halk adlandırması da anadili Luvice konuşurlarının belirlenmesi için oluşturulmuş çağdaş bir terimdir ve 'Luviler' etnonimi de bu dil tanımlamasından oluşturulmuştur. Bununla beraber o zamanlarda günümüz anlamında halk veya etnisite terim bilimi de olmadığı varsayılmaktadır; zira Hitit metinlerinde halk veya millet isimleri daha ziyâde istisnâdır ve luvili dil tâbirinin ise yabancı bir Hitit terimi olduğu ve anadili Luvice konuşanlarının ise kendi dillerini farklı olarak adlandırmış olabilecekleri de düşünülmelidir.
Eski Hitit kanunlarında Luvi dili konuşulan bölge ve coğrafyaların tamamı olmasa da bir kısmı Luviya olarak adlandırılıyordu ve bir yer adı olan Luviya toponimi ise (bazen Luwia veya Luvia olarak da yazılır) Hitit kitabelerinde belgelenmiştir. (Hititçe:KUR URUlu-ú-i-ia; Demonim:URUlu-ú-i-um-na-aš; Lu(v)iumna- 'Luviya ülkesinin sakinleri'[6] anlamına gelir ve bu minvalde etnolinguistik bir topluluk olarak değil de Hititler tarafından sadece bölgesel olarak tanımlanmış bir topluluk olarak anlaşılmalıdır[7] ve Luviya toponiminden türetilen Hitit belirteci (lu-ú-i-li; lu(v)ili ise sadece Nesice ile ilgili olan Luvice dilini ifade etmektedir. 'Luviya' Luviya Ülkesi olarak Palā Ülkesi ile birlikte yalnızca Hitit'in başkenti Hattuşaş'taki yazılı olan Hitit/Nešili yasalarında (§§ 5, 19, 20, 21, 23) görünür ve tasdik olunmuştur.[8]
Luviya Ülkesi konum olarak Kızılırmak Nehri'nin batısında olması gerektiği hâlde yerleştirilememektedir. Ancak her hâlükârda Antik Hitit merkezinden batı veya güneybatı yönlü uzak bir konumda olması da muhtemeldir.[9]Nešili yasalarının daha yakın tarihli nüshasının bir dökümünde ise Luviya adı kabaca Mira ve Seha Irmağı Ülkesi'ne karşılık gelen ve bir Batı Anadolu krallığı olan Arzava[10] ile de değiştirilmiştir ve bu yüzden daha öncesinde her iki ülkenin de aynı olduğu varsayılmıştır. Luviya topraklarının Arzava tarafından boyun eğdirilmiş olması veyahut önemini yitirmesi ya da tamamen yok olması da daha olasıdır. Ayrıca Luviya'nın aksine Arzava toprakları Hititler tarafından düşman bir ülke olarak görülmüş ve tasvir edilmiştir.
Filolog İlya S. Yakuboviç; Luviya adını Luvice *lūwa- 'dan Proto-Anadolu *lóugo- aracılığıyla Proto-Hint-Avrupa (PHA) *lóuko- 'tarla, ova' anlamında olacak şekilde türetilmesini önerir. Eski İngilizce lēah 'çayır, orman' ve Eski Yüksek Almanca lôh 'koru', loh ile karşılaştırılabilir.[11]
Dil bilimci Profesör Robert Beekes; Lidyalıların adını (Eski Yunanca Λῡδός - Lȳdós) /y/ sesinin /d/'ye sertleşmesiyle Luviya'dan türetmeyi önerir; Lidce *lūda- < *luwida- < Luwiya-[12]
Daha eski araştırmalarda ise Luviya ile Likya (Hititçe:Luqqa) arasında bir bağlantı olduğu varsayılıyordu çünkü (lúili) lú(v)ili bir zamanlar logogram (UR.BAR.RA-i-li (‘KURT-i-li') olarak yazılmıştı ve Antik Yunancada kurt anlamında λύκος (lýkos) kelimesi vardı.[13] Bu güncelliğini yitirmiş varsayım dil bilimsel olarak savunulamaz ve (UR.BAR.RA-i-li)'nin yanlış bir yorumlama olduğu da ortaya çıkmıştır.
Hitit dışı gelenekte ise Kārum Kaniš'ten gelen Eski Asur metinlerinde, hiçbir ayrım gözetmeksizin yerli Anadolu nüfusu nuwā'um olarak adlandırıldı ve bazı araştırmacılar bunun izini Luvi ismine kadar götürdüler ve Luvilerin adına atfettiler ve ön sesteki l/n- değişiminin ise o zamanlardaki Hurricenin aracılık etkisinden kaynaklandığını ileri sürdüler.[14] Kültepe'nin Kārum döneminin kayıtlı isimleri çok az Luvi unsuru barındırdığından bu da pek olası değildir ve tartışmalıdır.[15]
Antik Mısır'dan III. Amenhotep Cenaze Tapınağı'ndan gelen ve tapınağın kuzey revâğındaki bir heykelin kāidesi üzerinde yazılı olan ve Ege bölgesinden yer adlarının listelendiği yazıtta, diğer yer adlarının yanı sıra Luviya olarak da yorumlanan ra-ʿa-w3-3-n-3 ⟨r/la-wa-na; ismi de vardır.[16]
Karşılaştırmalı dil bilimci Paul Widmer; Knossos antik şehrindeki Linear B'de tasdiklenen Miken Yunancası terimi ru-wa-ni-jo'nun /*Luwanios/‘Luviler’ olarak yorumlanması gerektiğini öne sürmüştür[17] ancak *Luwan- kökünün yakın zamanda var olmadığı da gösterilmiştir.[7] Hem Antik Mısır hem de Miken'den gelen isimler farklı şekillerde okunabilir ve sorunlu olan *Luwan- biçimine kadar da izlenmesi gerekir[7] ve ek olarak Mısır adı Rawana veya Lawana olarak daha da iyi okunabilir.[18]
Tarih
[değiştir | kaynağı değiştir]Erken dönemler
[değiştir | kaynağı değiştir]Luvilerin ön erken dönemleri hususunda net bir fikir birliği yoktur ve dolayısıyla da bu daha sonra Anadolu'da ortaya çıkacak olan Proto-Hint-Avrupa dili konuşan nüfusun varsayılan yerelleşmesine de bağlıdır; ve bunun için Ermeni Yaylası,[19] İran,[19] Balkanlar ve Pontus-Hazar bozkırları önerilmiştir.[20][21][22][23]
Anadolu'ya giriş yolları bilinmezliğini korurken Anadolu'ya olan göçlerinin ise Karadeniz'in batı (Balkan) veya doğu (Kafkasya) kıyısından gerçekleşip gerçekleşmediğidir ve bu net bir şekilde belirlenemez. Fakat dil bilimci Harold C. Melchert; Luvilerin MÖ 3000 dolaylarında Antik Trakya'dan Anadolu'ya doğru girişi ima eden Eskişehir'deki Demircihöyük kültürüyle (MÖ 3500-2500) ilişkili olduklarını öne sürer.[24] Daha da makul olan diğer bir teoriye göre ise hızlıca genişleyen (MÖ 4000-2000) Kura-Aras kültürünün Proto-Luvileri tarafından gerçekleştirilen ve doğudan Aras Nehri boyunca batıya Kilikya'ya doğru olan bir göç ve göç yolu olduğudur.[25][26] İlaveten başkaca bir belirsizlik ise Luvilerin diğer Anadolu halkları olan Hititler, Lidyalılar ve Palālılardan ayrışmalarının sadece Anadolu'da mı yoksa çok daha öncesinde mi gerçekleştiğidir ve bu durum şimdilik tartışmalıdır. Proto-Anadolu dilinin MÖ 3. binyılda ve her hâlükârda en geç MÖ 2500 yıllarında parçalanmaya başladığı da tahmin edilir.[24]
Orta Tunç Çağı
[değiştir | kaynağı değiştir]Luviler hakkındaki bazı kanıtlar MÖ 2000 yıllarına ait tarihî kayıtlardan da gelmektedir. MÖ 1950 ve 1700 yılları (orta kronoloji) arasına tarihlenen ve döneminin Asur sömürgesi olan Kültepe'deki Eski Asur İmparatorluğu'na ait belgelerde kişisel isimler ve ödünç kelimelerin bulunması ile birlikte Luvi dili en erken tarihî kayıtlarda ilk kez görünür; bu da Luvice ve Hititçenin zaten bu noktada iki ayrı dil olduğunu göstermektedir.
Birçok araştırmacıya göre Hititler daha sonra siyasi ve ekonomik merkezi Kaniš-Neša olan Yukarı Kızılırmak bölgesine yerleştiler ve bundan sonra Hititler kendi dillerine nešili ve benzeri adları verdiler. Luviler ise büyük olasılıkla Güney Anadolu veya Batı Anadolu'da belki de Orta Anadolu'da muhtemelen Acemhöyük[27][28] civarlarında) bulunan Purušḫanda da siyasi bir merkezde yaşadılar ve bu dönemde Anadolu'da bulunan Asurlu sömürgeciler ve tüccarlar tarafından da tüm yerel halk hiçbir ayrım gözetilmeksizin nuwaʿum olarak adlandırılmıştı.
Hitit dönemi
[değiştir | kaynağı değiştir]MÖ 17. yüzyıldan kalma Eski Hitit kanunlarının tutanakları, o zamanlar bağımsız olan Palā ve Luviya ülkelerine ilişkin olan davaları da içerir ve bunlar başka bir ülkeye sürgün edilen tüccarlar ve insanlarla ilgili olarak Hattuşa ile Luviya ülkeleri arasında yapılmış olan anlaşmalara da dayanıyor gibi görünmektedir.[29] Bununla birlikte Luvilerin hiçbir zaman tek bir birleşik Luvi devletini oluşturmadıkları ancak diğer nüfus topluluklarıyla karıştıkları ve bir dizi siyasal oluşumu da oluşturdukları ileri sürülmüştür. Azınlık bir görüş ise en nihayetinde birleşik bir güç oluşturduklarını ve Deniz Kavimleri olarak bütünleştiklerini ve Hatti'ye ardından da diğer bölgelere saldırarak Tunç Çağı uygarlıklarının sonunu getirdiklerini savunur.
Hitit döneminde, batıda Menderes vadilerine odaklı olarak Šeḫa ve Arzava krallıkları gelişti. Güneyde ise Hurrilerin ve Luvilerin bir karışımının yaşadığı Kizzuvatna bölgesi vardı. Tarhuntaşşa şehriyse Güney Anadolu'daki Hitit Yeni Krallığı döneminde gelişmişti ve Viluša Krallığı ise Kuzeybatı Anadolu'da Truva'nın konum bölgesinde bulunuyordu. Bu krallıklardan herhangi birinin doğrudan bir Luvi devletini temsil edip etmediğiyse mevcut kanıtlara isnaden açıkça belirlenemez ve bu çağdaş bilimde bir tartışma konusudur. Chicago Üniversitesi Doğu Enstitüsü'nden Hititolog Petra Goedegebuure; Luvi dillerinin Ege Denizi'nin doğu kıyılarından (Malatya) Melid'e ve Hitit Krallığı dönemindeki Alacahöyük'e kadar kuzeyde de konuşulduğunu savunmuştur.[30]
.jpg)
Arzava
[değiştir | kaynağı değiştir]Arzava Krallığı Eski Hitit Krallığı zamanında tasdiklenmiştir. Ancak o sıralarda Hitit diyarının konumunun uzağında ve ilgisinin de dışında bulunmaktadır. Hitit kaynaklarına göre Arzava Krallığı'nın başkenti daha sonraki Yunan Efes'ine karşılık gelen Hititçe:𒀀𒉺𒊭 Apaša veya Abaša) idi.[32][33] İlk düşmanca ve askerî etkileşimse Kral I. Tuthaliya veya II. Tuthaliya döneminde gerçekleşti. Hitit Ülkesi'nin Kaşkalar ve Hayasa-Azzi tarafından istila edilmesi Hitit gücünün azalmasına ve Arzava Kralı Tarḫuntaradu'nun Firavun III. Amenhotep ile anlaşması ve kızlarından birini de ona eş olarak vermesi Arzava'nın genişlemesine yol açtı. Uzun bir savaş döneminden sonra başkenti Apaša (Efes) Kral Uḫḫaziti tarafından Kral II. Murşili yönetimindeki Hititlere teslim edildi ve Arzava Ülkesi Mira ve Hapalla krallıkları olarak da iki ayrı vasal devlete bölündü.[32]
Seha Irmağı Ülkesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Šeḫa Ülkesi muhtemelen Lidya'nın antik manzarası ile kabaca uyumluydu ve topraklarına da karşılık gelmekteydi. İlk olarak MÖ 14. yüzyılda Hitit Kralı I. Tuthaliya'nın Viluša/(Troya)'ya karşı bir sefer yürüttüğü esnada da tasdik olunmuştur. Kral II. Murşili tarafından Arzava'nın fethinden sonra ise Šeḫa Ülkesi Hitit İmparatorluğu'nun bir tebaası oldu. MÖ 13. yüzyılda Seḫa'dan Kral Manapa-Tarḫunta'dan gelen bir mektuba göre de Šeḫa Ülkesi'ni geçici olarak işgal eden ve yakındaki Lāzpa (Midilli) adasına saldıran Arzavalı isyancı ve savaş lordu olan Piyamaradu'nun baskınlarına da katlanılmak zorunda kalınmıştı.[34] Piyama-Radu efsānevі Truva Savaşı öyküsüyle de ilişkilendirilir).
Kizzuvatna
[değiştir | kaynağı değiştir]Kizzuvatna Antik Kilikya'nın Hitit ve Luvi adıydı ve bölge MÖ 16. yüzyılda Hititler tarafından fethedildi. MÖ 1500 civarında ülke ayrıldı ve yöneticileri Hitit hükümdarları gibi "Büyük Kral" ünvanını taşıyan Kizzuvatna Krallığı'nı kurdu. Hitit Büyük Kralı Telipinu, Kizzuvatna Büyük Kralı İşputahşu ve halefleri tarafından hazırlanıp yenilenen bir antlaşmayı da imzalamak zorunda kaldı. Kral Pilliya döneminde Kizzuvatna egemenliğini kaybetti ve Mitanni'nin bir vasalı hâline geldi. MÖ 1420 civarında Kralı Šunaššura Mitanni vasallığından ayrıldı ve Hitit Kralı I. Tuthaliya ile bir ittifak kurdu ve bundan kısa bir süre sonra bölge Hitit İmparatorluğu'na dâhil olmuş gibi görünmekte olup, o zamanlardan MÖ 1190 yılı civarlarına değin Asur ve Frigya tarafından çökertilişine kadar da Hitit İmparatorluğu'nun ayrılmaz bir parçası olarak kalmıştı.
Demir Çağı (Luvi-Arami)
[değiştir | kaynağı değiştir]Hitit İmparatorluğu'nun MÖ 1180 yılı dolaylarındaki çöküşünden sonra Kuzey Suriye ve Güney Anadolu'da bazı hükümdarlarının kendilerini Büyük Kral ünvanı ile tanımladıkları ve kendilerini önceki Hitit yöneticilerinin veya küçük prensliklerinin de meşru halefleri olarak gören birkaç küçük krallık gelişti. Böylece Orta Anadolu'nun güneydoğusunda; Tabal, Hilakku, Kilikya'da Quwe-Kue, Kuzey Suriye'de Gurgum, Fırat Nehri kıyısında Melid, Kummuhu, Karkamış ve Fırat'ın doğusunda Masuvari/Til Barsip), Asi Nehri üzerinde ise Unki-Patin ve Hamat krallıkları var oldu. Bu devletlerin kralları ve tüccarları, en sonuncusu MÖ 8. yüzyıla tarihlenen yazıtlarda bile Luvi hiyeroglif dilini kullandılar ve bu döneme ait Kral Azativada'ya adanmış olan Karatepe'deki çift dilli Karatepe yazıtları da özellikle önemlidir.
Luvilerde inanç
[değiştir | kaynağı değiştir]
Luvi dini, Tunç Çağı'ndan Erken Roma İmparatorluğu Dönemi'ne kadar tespit edilebilen ve Küçük Asya'nın bir Hint-Avrupa halkı olan Luvilerin dinî ve mitolojik inanç ve uygulamalarıdır. Luvi inanç yapısı her döneminde yabancı dinsel unsurların etkilerinden güçlü bir şekilde etkilenmiştir ve komşu kültürlerden özellikle de başta Arami ve Hurri dininden açıkça ayırmak mümkün değildir. Luvi, dinî terim ve edebiyatında erken Hint-Avrupa unsurları komşu Hitit dininden daha baskın ve güçlüdür.[35] Tunç Çağı'nda Luvi dinsel inancının teolojik incelemesi büyük ölçüde Hitit başkenti Ḫattuša'da bulunan kayıtlara da dayanmaktadır.[36]
Dinler tarihi açısından Luvi dini iki döneme ayrılabilir: Tunç Çağı dönemi ve Demir Çağı veya Geç Luvi dönemi. Tunç Çağı boyunca Luviler Hititlerin egemenliği altındaydı ve Hititçeye yakın bir dil olan Luvi dilini konuşuyorlardı. Tunç Çağı'nda geliştirilen ve özellikle Luvi dilini temsil etmek için kullanılan bir hiyeroglif yazısı olmasına rağmen, Luvilerin Tunç Çağı'na ait kendi dinî yazılarından yalnızca birkaçı bilinmektedir.
Hitit İmparatorluğu'nun çöküşünün ardından Kuzey Suriye ve Güney Anadolu'da Geç Luvi devletleri kuruldu ve bunlardan bazıları Aramicenin etkisi altına girdi ve en geç MÖ 8. yüzyılda Asurlular tarafından da boyun eğdirildiler. O dönemin en önemli Luvi merkezleri ise Karkamış, Melid ve Tabal'dı. Luvi dini, Güney Anadolu'da özellikle kişisel teoforik isimler ile sonrası Erken Roma dönemine kadar da uzanmaktadır.
Luvice diline yapılan en eski tanıklıklar Kārum Kaniš'teki (MÖ 1900 civarı) döneminin Asurlu tüccarlarının arşivlerinden de gelmektedir; ve burada teoforlar da dahil olmak üzere açıkça Luvi olarak yorumlanabilecek bazı kişisel isimler ortaya çıkar. Bunlar Šanta ve Runtiya'ya bu dönemde tanrı olarak tapınılıp ibadet edildiğini de göstermektedir. Hitit metinlerinde Luvice dilinin parçaları ise genellikle yağmur yağdırma ve insanların arındırılması veya şifa ile iyileştirilmesi amacıyla yapılan büyülü ayinlerde görülür ve Tanrıça Kamrušipa bunda önemli bir rol oynar. Bununla birlikte Hupişnalı (çağdaş Ereğli) Tanrıça Ḫuvaššanna gibi yerel kültler de onaylanmıştır. Sakarya Nehri bölgesinde olduğuna inanılan Ištanuva şehrinin panteonu da Luvi inanç kültünün coğrafyasına aittir.
Geride kalan Luvi hükümdarları ve tüccarları MÖ 11. yüzyıldan itibaren, Demir Çağı Luvilerinin dinî inançları hakkında zengin kanıtlar sağlayan birkaç yazıt bıraktılar. Bunlar arasında tanrılarının Hitit tarzı kaya kabartması şeklindeki heykel tasvirleri veya kaya oyma kabartmaları da bulunmaktadır. Özellikle Melid'den MÖ 10. yüzyıla ait döneminin dindar bir kralı tarafından yaptırılan birçok kabartma eserde mevcuttur ve kabartmalarda kralın bir dizi tanrının önünde adak (içki) sunusu da tasvir edilmektedir. Ayrıca kabartmaların birinde gök ve fırtına tanrısının yılan benzeri bir şeytanla olan savaşının bir görüntüsü de tasvir edilir; bu da Hitit mitolojisinin İlluyanka efsanesini ve Yunan mitolojisindeki Tifon efsanesini hatırlatır.
Klasik Antik Çağ'da başta Kilikya ve Likya olmak üzere eski Anadolu'dan gelen teoforik kişisel isimlerin kanıtlarına göre Luvi dinî unsurları Roma dönemine kadar da hayatta kalmıştır. Luvi tanrısı Šanta'dan türeyen Sandas tanrı kültünün Herakles ile özdeşleştiği de Tarsus'ta kanıtlanmıştır. Tanrıça Kubaba ile özdeşleşen Artemis-Perasia kültüde Kilikya'da mevcuttur ve yerleşiktir. Benzer izler açık farklılıklar ile de olsa Luvilerin yakın akrabaları olan Likyalıların ve Karyalıların dinî unsurlarında da görülebilir.
Luvi panteonu zamanla değişse de Tarhunt, Tivat, Arma, Runtiya ve Šanta her zaman tapınılan ve ibadet edinilen tipik Luvi tanrıları olarak kaldılar. Suriye ve Babil etkilerini de içeren Hurri unsurları daha sonra Iya, Hipatu, Šaruma, Alanzu ve Šauska gibi tanrılarla görünür hale gelir. Hitit dininin aksine Luviler Hatti dininden önemli ölçüde etkilenmemişlerdir. Demir Çağı'nda Babil dininden (örneğin Marutika = Marduk) ve Arami dininden (Pahalat = Baʽalat /Baltis) etkilenilmiştir ve özellikle tanrıların tasvir edilme biçiminde de doğrudan etkileri olmuştur.
| Luvi tanrıları |
| Tarhundas (Tarḫunz, Tarhunzas (Luvilerin gökyüzü ve baş tanrısıdır) |
| Malia/Maliya (Nehirlerin, bahçelerin ve zanâatkârlığın tanrıçası) |
| Arma (Anadolu ay tanrısıdır) |
| Tivat (Tivaz) (Güneş tanrısı) |
| Kamrušipa (Şifa ve tıp tanrıçası) |
| Kurunta (koruyucu tanrılar) Runtiya (Luvi av tanrısı) |
| Šanta (ölüm getiren ölüm tanrısı |
| Iyarri (Veba ve savaş tanrısı) |
| Gulza - Kvanza/Gulšeš (Kader tanrıçası) |
| Benimsenen Hurri-Suriye tanrıları |
| Kubaba (Karkamış Kraliçesi |
| Hibatu veya Hibuta |
| Šauša veya Šavuška |
| Kumarma |
Diğer bilimsel çalışmalar
[değiştir | kaynağı değiştir]Luvicenin Truvalılar tarafından konuşulan dil için en makul ve muhtemel adaylardan birisi olduğu da kabul edilir.[37] 1995 yılında Truva katman VII'de Hiyeroglif Luvice yazılı bir adet çift dışbükey Luvi mührünün bulunmasından sonra da Homerik Troya'da konuşulan dil hakkında ateşli bir tartışma yaşandı. Tübingen Üniversitesi'nden Hititoloji uzmanı Frank Starke; Truva Savaşı sırasında Truva'nın kralı olan Kral Priam'ın adının da "fevkalâde cesur, yiğit" anlamına gelen Luvice bileşiği Priimuua' dan geldiğini ve bağlantılı olduğunu da ileri sürdü.[38] Viluša/Truva'nın Luvi dili veya daha geniş Luvi dillerini konuşan çok daha büyük bir topluluğa ait olduğunun kesinliği de giderek artmaktadır. Fakat Luvi dilinin Truva'da öncelikli olarak resmi bir dil mi yoksa günlük konuşma dilinde mi olduğu ise tam olarak net değildir.[39] (Bkz:Truvaca)
Luviler MÖ II. binyılda Geç Tunç Çağı ile beraber de Balkanlar'dan gelen Trak-Frig kökenli Hint-Avrupalı kavimlerin yeni bir göç dalgasını yaşadılar. Tarihî sürümlerden birine göre Bronz Çağı Çöküşü dönemi itibarıyla da Hurri-Urartu dillerinin konuşurları ile birlikte (Ermeni-Frigler) Muşkiler temelinde Ermeni halkının oluşum sürecine katıldılar ve bir Hint-Avrupa azınlık unsurunun dili olan Ana Ermenice dilini de korudular.[40][41][42]
Luwian Studies Vakfı'nın araştırmaları sonucunda, vakfın başkanı İsviçreli jeoarkeolog Eberhard Zangger'in açıkladığı görüşlerine göre Luvilerin bilindiğinden daha geniş bir coğrafyada ve daha çok sayıda yerleşimleri vardı. Son yıllarda vakfın Batı Anadolu'da tespit ettiği Geç Tunç Çağı dönemine ait 340 adet yerleşim yeri ise bilinen Girit Minos Uygarlığı, Miken Uygarlığı dönemi Yunanistan ve Hitit Krallığı'nın toplam sayısından epey fazla olup üstelik bu yerleşimlerin büyüklükleri ve buluntu yoğunlukları da daha fazladır.[43] Zamanın arkeoloji biliminin aksine Zangger, Batı Anadolu'da Hitit belgelerinden bilinen ve Luvi krallıkları olarak da gördüğü Arzava, Mira, Viluša/Truva), Lukka Ülkesi ve Seha Irmağı Ülkesi'nin toprakları da dahil olmak üzere bu devletlere daha da büyük bir önem atfetti ve Zangger'in görüşüne göre eğer bu küçük Luvi krallıkları birleşmiş olsalardı, Miken Yunanistan'ının veya Minos-Giriti'nin askerî ve ekonomik önemine de denk olurlardı.[44]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Encyclopedia Dünya Tarihi Ansiklopedisi, (İngilizce), s.37, Peter N. Stearns ve William Leonard Langer.
- ^ a b c Luviler: Anadolu'nun Gizemli Halkı, Kalkedon Yayınları, H. Craig Melchert, Ç:Barış Baysal, Çiğdem Çidamlı.
- ^ The Language of the Trojans In Selected Writings, Calvert Watkins, 1994, L. Oliver et al., sayı:2, 700–717, Innsbruck.
- ^ How to Kill a Dragon: Aspects of Indo-European Poetics, Calvert Watkins, 1995, s.144–51, New York and Oxford.
- ^ The Luwians, Craig Melchert 2003, s.265-70, Boston: Brill Academic Publishers, ISBN 90-04-13009-8.
- ^ Giuseppe F. del Monte, Johann Tischler: Die Orts- und Gewässernamen der hethitischen Texte (= Répertoire Géographique des Textes Cunéiformes. Band 6). Reichert, Wiesbaden 1978, S. 252 f.
- ^ a b c Gander, Max. "Asia, Ionia, Maeonia und Luwiya? Bemerkungen zu den neuen Toponymen aus Kom el-Hettan (Theben-West) mit Exkursen zu Westkleinasien in der Spätbronzezeit". Klio 97/2 (2015): 443-502.
- ^ Nešili Kanunu'nun 21 sayılı kanunu şöyle der: "Eğer birisi Luviya ülkesinden bir Luvi'nin kölesini çalar ve onu buraya Hatti ülkesine götürürse ve efendisi onu keşfederse, sadece kölesini alır.
- ^ §§ 22 ve 23. maddeler kaçak bir köleye verilecek ödülü hükme bağlamaktadır. Köle ne kadar uzağa kaçar ise mükâfatı da o kadar yüksek olur. Luviya Ülkesi için ise bu meblağın en yüksek miktar olan 6 şekel gümüş olması da Luviya Ülkesi'nin Hititlerin merkezi topraklarından çok uzakta olduğunu göstermektedir.
- ^ See, e.g., Bryce in Melchert 2003:29–31; Singer 2005:435; Hawkins 2009:74.
- ^ Ilya S. Yakubovich: Sociolinguistics of the Luvian Language. Brill, Leiden 2010, ISBN 978-90-04-17791-8, S. 302.
- ^ Robert Beekes: Luwians and Lydians. In: Kadmos. Band 42, 2003, S. 47–49.
- ^ Arthur Ungnad: Luwisch = Lykisch. In: Zeitschrift für Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie. Band 35, 1924, S. 1–8.
- ^ Onofrio Carruba: Luwier in Kappadokien. In: Dominique Charpin, Francis Joannès (Hrsg.): La circulation des biens, des personnes et des idees dans le Proche-Orient ancien. Actes de la XXXVIIIe Rencontre Assyriologique Internationale (Paris, 8–10 juillet 1991). Éd. Recherche sur les Civilisations, Paris 1992, S. 251–257.
- ^ Sedat Alp: Kārum döneminde Kaneš/Neša'da yerli nüfusun çoğunluğu. Yıl 1997, Cilt 3, Sayı 1, 2 - 17, 01.04.1997
- ^ Hourig Sourouzian, Rainer Stadelmann: Die ältesten Erwähnungen von Ioniern und Danaern. In: Antike Welt. Jahrgang 36, Nummer 6, 2005, S. 79–83, hier S. 82.
- ^ Paul Widmer: Mykenisch RU-WA-NI-JO ,Luwier‘. In: Kadmos. Band 45, Heft 1–2, 2007, S. 82–84.
- ^ Peter W. Haider: Neue Toponyme vom Totentempel Amenophis’ III. In: Göttinger Miszellen. Band 217, 2008, S. 27–47, hier S. 29.
- ^ a b Reich, David (2018), Who We Are and How We Got Here: Ancient DNA and the New Science of the Human Past, Knopf Doubleday Publishing Group
- ^ David W. Anthony (2010). The Horse, the Wheel, and Language: How Bronze-Age Riders from the Eurasian Steppes Shaped the Modern World. Princeton University Press. ISBN 9781400831104.
- ^ Haak, Wolfgang; Lazaridis, Iosif; Patterson, Nick; Rohland, Nadin; Mallick, Swapan; Llamas, Bastien; Brandt, Guido; Nordenfelt, Susanne; Harney, Eadaoin; Stewardson, Kristin; Fu, Qiaomei; Mittnik, Alissa; Bánffy, Eszter; Economou, Christos; Francken, Michael; Friederich, Susanne; Pena, Rafael Garrido; Hallgren, Fredrik; Khartanovich, Valery; Khokhlov, Aleksandr; Kunst, Michael; Kuznetsov, Pavel; Meller, Harald; Mochalov, Oleg; Moiseyev, Vayacheslav; Nicklisch, Nicole; Pichler, Sandra L.; Risch, Roberto; Guerra, Manuel A. Rojo; Roth, Christina; Szécsényi-Nagy, Anna; Wahl, Joachim; Meyer, Matthias; Krause, Johannes; Brown, Dorcas; Anthony, David; Cooper, Alan; Alt, Kurt Werner; Reich, David (10 Şubat 2015). "Massive migration from the steppe is a source for Indo-European languages in Europe". bioRxiv. 522 (7555): 207-211. arXiv:1502.02783
. Bibcode:2015Natur.522..207H. doi:10.1038/NATURE14317. PMC 5048219 . PMID 25731166. 24 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi3 Nisan 2018.
- ^ Allentoft, Morten E.; Sikora, Martin; Sjögren, Karl-Göran; Rasmussen, Simon; Rasmussen, Morten; Stenderup, Jesper; Damgaard, Peter B.; Schroeder, Hannes; Ahlström, Torbjörn; Vinner, Lasse; Malaspinas, Anna-Sapfo; Margaryan, Ashot; Higham, Tom; Chivall, David; Lynnerup, Niels; Harvig, Lise; Baron, Justyna; Casa, Philippe Della; Dąbrowski, Paweł; Duffy, Paul R.; Ebel, Alexander V.; Epimakhov, Andrey; Frei, Karin; Furmanek, Mirosław; Gralak, Tomasz; Gromov, Andrey; Gronkiewicz, Stanisław; Grupe, Gisela; Hajdu, Tamás; Jarysz, Radosław (2015). "Population genomics of Bronze Age Eurasia". Nature. 522 (7555): 167-172. Bibcode:2015Natur.522..167A. doi:10.1038/nature14507. PMID 26062507. 13 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi12 Nisan 2023.
- ^ Mathieson, Iain; Lazaridis, Iosif; Rohland, Nadin; Mallick, Swapan; Llamas, Bastien; Pickrell, Joseph; Meller, Harald; Guerra, Manuel A. Rojo; Krause, Johannes; Anthony, David; Brown, Dorcas; Fox, Carles Lalueza; Cooper, Alan; Alt, Kurt W.; Haak, Wolfgang; Patterson, Nick; Reich, David (14 Mart 2015). "Eight thousand years of natural selection in Europe". bioRxiv: 016477. doi:10.1101/016477. 28 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi3 Nisan 2018 – biorxiv.org vasıtasıyla.
- ^ a b H. Craig Melchert: The Luwians. Leiden 2003, ISBN 90-04-13009-8, S. 23–26.
- ^ Frangipane, Marcella (2015). "Different types of multiethnic societies and different patterns of development and change in the prehistoric Near East". Proceedings of the National Academy of Sciences. 112 (30): 9182-9189. Bibcode:2015PNAS..112.9182F. doi:10.1073/pnas.1419883112. PMC 4522825 . PMID 26015583.
- ^ Geoffrey D. Summers, The Early Trans-Caucasian Culture in Iran: Perspectives and problems. 4 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Paléorient 2014 Volume 40 Numéro 2 pp. 155-168
- ^ Bryce, Trevor (2005). The kingdom of the Hittites. Oxford University Press. p. 25. ISBN 978-0-19-927908-1.
- ^ Forlanini, Massimo. 1977. “L’Anatolia Nord-Occidentale Nell’impero Eteo.” Studi Micenei Ed Egeo-Anatolici 3-4: 291-300.
- ^ H. Craig Melchert: The Luwians. Leiden 2003, ISBN 90-04-13009-8, S. 28 f.
- ^ Goedegebuure, Petra (5 Şubat 2020). "Petra Goedegebuure Anatolians on the Move: From Kurgans to Kanesh". Oriental Institute. 21 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2021 – YouTube vasıtasıyla.
- ^ David Hawkins (1998). Tarkasnawa, King of Mira (İngilizce). Anatolian Studies, Vol. 48.
- ^ a b John David Hawkins (1998). ‘Tarkasnawa King of Mira: Tarkendemos, Boğazköy Sealings, and Karabel.’ Anatolian Studies 48:1–31.
- ^ J. David Hawkins (2009). "The Arzawa letters in recent perspective, p.76" (PDF). British Museum. 16 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 12 Nisan 2023.
- ^ Siehe zu diesem u. a. Gary M. Beckman, Trevor R. Bryce, Eric H. Cline: The Ahhiyawa Texts (= Writings from the Ancient World. Band 28). Society of Biblical Literature, Atlanta 2011, ISBN 978-1-58983-268-8, S. 140–144.
- ^ Manfred Hutter: Aspects in Luwian Religion; p. 223
- ^ Manfred Hutter: ASPECTS OF LUWIAN RELIGION. In: The Luwians. 1. Januar 2003, S. 211–280,
- ^ Watkins 1994; Watkins 1995:144–51; Melchert 2003, pp. 265-70 with ref.
- ^ Starke Frank (1997). "Troia im Context des historisch-politischen und sprachlichen Umfeldes Kleinasiens im 2. Jahrtausend". Stüdyo Troika . 7 : 447–87.
- ^ Latacz, Joachim (2004), Troy and Homer: towards a solution of an old mystery, Oxford: Oxford University Press, ISBN 0-19-926308-6, pp. 49–72.
- ^ Lang, David M. (1983). "Iran, Armenia and Georgia". The Cambridge History of Iran. ss. 505-536. doi:10.1017/CHOL9780521200929.016. ISBN 9781139054942.
- ^ J. P. Mallory, Douglas Q. Adams. (1997). Encyclopedia of Indo-European culture. Londra: Fitzroy Dearborn Publishers. ss. [1]. ISBN 9781884964985.
- ^ Diakonoff, Igor M. The Pre-history of the Armenian People [2] 17 Nisan 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Delmar, New York (1968, translated 1984) ch.3.2.4.
- ^ Parlayan, Ayşegül (Haziran-Temmuz 2015). "Truva bilindiğinden çok daha büyük". Atlas Tarih, 34. s. 20.
- ^ "Who Were the Sea People?". Saudi Aramco World Volume 46, Number 3 (May/June 1995). 29 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ekim 2012.
Diğer Kitâbiyat
[değiştir | kaynağı değiştir]- Hartmut Blum: Luwier in der Ilias? In: Hans-Joachim Behr, Gerd Biegel, Helmut Castritius (Hrsg.): Troia – Traum und Wirklichkeit: Ein Mythos in Geschichte und Rezeption. Tagungsband zum Symposion im Braunschweigischen Landesmuseum am 8. und 9. Juni 2001 im Rahmen der Ausstellung „Troia: Traum und Wirklichkeit“. Braunschweigisches Landesmuseum, Braunschweig 2003, ISBN 3-927939-57-9, S. 40–47.
- H. Craig Melchert (Hrsg.): The Luwians. Brill, Leiden 2003, ISBN 90-04-13009-8.
- Maciej Popko: Völker und Sprachen Altanatoliens. Harrassowitz, Wiesbaden 2008, ISBN 978-3-447-05708-0, Luwier, S. 65–76.
- Ilya S. Yakubovich: Sociolinguistics of the Luvian Language. Brill, Leiden 2010, ISBN 978-90-04-17791-8.
- Auch in: Die Hethiter und ihr Reich. Ausstellungskatalog, Theiss, Stuttgart 2002, ISBN 3-8062-1676-2.
- Alice, Mouton, Ian Rutherford, Iliya Yakubovich: Luwian Identities, Culture, Language and Religion Between Anatolia and the Aegean. Brill, Leiden 2013, ISBN 978-90-04-25279-0.
- Fred C. Woudhuizen: The Luwians of Western Anatolia. Their Neighbours and Predecessors. Archaeopress, Oxford 2018, ISBN 978-1-78491-827-9.
- Eberhard Zangger: Die luwische Kultur. Das fehlende Element in der Ägäischen Bronzezeit. Ege Yayınları, Istanbul 2016, ISBN 978-605-9680-21-9.
- Eberhard Zangger: Die Luwier und der Trojanische Krieg. Orell Füssli, Zürich 2017, ISBN 978-3-280-05647-9.
- Max Gander: The West: Philology. In: Mark Weeden, Lee Z. Ullmann (Hrsg.): Hittite Landscape and Geography (= Handbuch der Orientalistik. Sektion 1, Band 121). Brill, Leiden/Boston 2014, ISBN 978-90-04-34174-6, S. 262–280, hier S. 262 f.
- Giuseppe F. del Monte, Johann Tischler: Die Orts- und Gewässernamen der hethitischen Texte (= Répertoire Géographique des Textes Cunéiformes. Band 6). Reichert, Wiesbaden 1978, S. 252 f.
- Maciej Popko: Religions of Asia Minor; Warschau 1995. ISBN 83-86483-18-0.
- Piotr Taracha: Religions of second millenium Anatolia. ISBN 978-3-447-05885-8.
- Manfred Hutter: Aspects in Luwian Religion. In: H. Craig Melchert (Hrsg.): The Luwians (= Handbuch der Orientalistik. Band 1,68). Brill, Leiden 2003, ISBN 90-04-13009-8, S. 211–280.
- Manfred Hutter: Religionsgeschichte Anatoliens. Die Religionen der Menschheit, Band 10,1. Kohlhammer 2021. ISBN 978-3-17-026974-3. (speziell Seiten 139–158)
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- "Luwian Studies". Luwian Studies Vakfı. 30 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2017.
- Willmann, Urs (30 Mayıs 2016). "Räuberbanden im Mittelmeer". Die Zeit#Zeit Online. 18 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2017.
- Zangger, Eberhard (18 Ocak 2015). "The Luwians: A Lost Civilization Comes Back to Life (keynote lecture by Dr. Eberhard Zangger given at Klosters' 50th Winterseminar)". 10 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2017.
|
Commons'ta dosyalar |
