Hayvan deneyleri

Hayvan deneyleri, insan dışındaki hayvan türleri üzerinde bilimsel amaçlarla gerçekleştirilen prosedürlerdir. Bu bilimsel amaçların başlıcaları:

• Temel biyolojik araştırmalar
• Adli tıpla ilgili araştırmalar
• Eğitimde mesleki bilgi ve becerilerin kazandırılması
• İnsan ve hayvan sağlığının korunması veya hayvan refahı amacıyla yapılan araştırmalar
• Askeri araştırmalar
• Ürün kalite ve kontrolü için yapılan araştırmalar

Deneylerde kullanılan hayvan türleri

Deneylerde, çalışmanın konu amaç ve hedefine bağlı olarak her tür hayvan kullanılabilir ancak tüm dünyada en çok kullanılan hayvan türleri: balık, kedi, köpek, kemirgenler (çoğunlukla fare, sıçan, hamster, kobay, tavşan), kanatlılar, tek tırnaklılar (at, eşek, katır), ruminantlar, deniz memelileri, insan-dışı primatlardır. Türkiye'de ve çoğu ülkede, insan ile olan genetik benzerliği sebebiyle insan-dışı primatların deneylerde kullanılmasına bir takım yasak veya kısıtlamalar getirilmiştir. Deneylerde kullanılan hayvanlar, hayvan deneylerini düzenleyen tüm yasal metinlerde "deney hayvanı" veya "laboratuvar hayvanı" olarak adlandırılır ancak bu tanımlamalar hayvan hakları savunusu açısından tartışmalıdır. Türkiye'de gerçekleştirilecek deneysel ve bilimsel prosedürlerde kullanılan hayvanların "kayıtlı deney hayvanı üreticisi"nden alınma şartı olsa da; çalışmanın amacının bu şekilde gerçekleştirilebileceğine dair bilimsel gerekçeler sunulması halinde sokak veya bakımevlerindeki kedi ve köpeklerin deneylerde kullanılması mümkün olabilmektedir. Aynı durum, üzerlerinde deney yapılması mevzuatta açık şekilde yasaklanmış olan büyük kuyruksuz maymunlar için de geçerlidir.

Deneylerde kullanılan hayvanlar, prosedürün şiddet kategorisi ve prosedür sonrası genel sağlık durumu gibi etkenlere göre başka çalışmalarda kullanılabilir veya deney sonunda öldürülür. Her tür için belirlenmiş farklı öldürme yöntemleri vardır ve hayvanda kalıcı bir hasar veya şiddetli ağrı-acı var ise uygun yöntemlerden biriyle öldürülür, öldürme işleminin adı ise sakrifiye veya ötanazidir. Deneyin sonucunu etkilememek şartıyla; eğer ağrı ve acı verici uygulamalar söz konusu ise prosedür sırasında hayvanlara anestezi uygulanabilir, prosedür sonrasında ise ağrı kesici verilebilir.

Deney merkezleri

Hayvan deneyleriyle ilgili yasal düzenlemeleri olan tüm ülkelerde hayvanlar üzerinde deneysel ve bilimsel çalışma yapmak isteyen kurum ve kuruluşlar çalışma izni/ruhsat almak zorundadır. Bu izni veren kurum ise ilgili bakanlıktır. Türkiye'de ise buna yetkili merci Tarım ve Orman Bakanlığı'dır. Hayvanlar üzerinde deney yapacak, deneylerde kullanmak üzere hayvan üretecek veya tedarik edecek resmi veya özel kuruluşlar bakanlıktan çalışma izni aldıktan sonra kendi yerel etik kurulunu ve yönergesini oluşturmak zorundadır. Türkiye'de şu an için 135 deney merkezi bulunmaktadır. Merkezler, çalışma izni alırken deneylerde kullanacakları türleri de belirterek bu türlerin bakım ve barınmasına uygun ortamı da sağlarlar. Bu merkezlerde ayrıca bir Hayvan Refahı Birimi bulunur ve sorumlu veteriner hekim prosedürleri denetler.

Etik kurullar

Hayvanlar üzerinde deneysel ve bilimsel çalışma yapan resmî ve özel kuruluşların kendi bünyesinde oluşturduğu kurula Hayvan Deneyleri Yerel Etik Kurulu (HADYEK), bakanlığa bağlı olarak çalışan ve tüm yerel etik kurulları denetleyen ve yönergelerini onaylayan kurula ise Hayvan Deneyleri Merkezî Etik Kurulu (HADMEK) denir. HADYEK kurumun sorumlu veteriner hekimi, yetkili ve temsilcilerinden, HADMEK ise bakanlık bürokratları, akademisyenler ve meslek örgütü temsilcileri-meslek profesyonellerinden oluşur. HADMEK'i oluşturan 21 kişiden birinin, hayvanları korumaya yönelik faaliyet gösteren sivil toplum örgütü temsilcisi olması şartı vardır ancak 2014'ten beri faaliyet gösteren HADMEK'teki üye seçimi hayvan hakları örgütleri tarafından mevzuata aykırı olduğu iddiasıyla mahkemeye taşınmıştır. Yerel Etik kurullar, canlı hayvan kullanılarak yapılacak deneysel ve bilimsel çalışmaları inceleyerek bunlara izin verir, değişiklik talep eder veya reddeder. Etik kurul izni olmadan hayvanlar üzerinde deney yapmak yasadışıdır.

Türkiye'de deneylerde hayvan kullanım oranları

HADMEK, her yıl için yerel etik kurullardan yıllık faaliyet raporu talep eder ve bu raporlardan derlediği bilgiler ile "Yıllık İstatistik" raporları oluşturur. Raporlarda, yıl içinde deneylerde kullanılan hayvan tür ve sayıları, bu hayvanların kullanım amaçları gibi bilgiler yer almaktadır. HADMEK yıllık istatistiklerine göre Türkiye'de deneylerde hayvan kullanım oranları şu şekildedir:

Alternatif yöntemlerin gelişerek yaygınlaşması, hayvan deneylerinin güvenirliğinin ve ahlâkî boyutunun daha da fazla sorgulanıyor olması gibi sebeplerden ötürü son yıllarda, özellikle Avrupa ülkelerinde deneylerde kullanılan hayvan sayıları azalmaktadır. Türkiye'de de 2010 yılı ile 2017 yılı oranları karşılaştırıldığında %1.92'lik bir düşüş gözlemlenir ancak bu düşüş, diğer ülkelerle karşılaştırıldığında hayli azdır.

Hayvan deneylerine karşıtlık: anti-viviseksiyonizm

Hayvan deneylerine karşıtlığın iki ana nedeni vardır: bilimsel ve ahlâkî itiraz. Bilimsel itirazın temeli, hayvan deneylerinden elde edilen sonuçların türler arası biyolojik ve fizyolojik farklılıklar nedeniyle insana uyarlanamaması ve yanlış sonuçlar doğurarak insan sağlığını olumsuz yönde etkileyeceğine dair görüş, çalışma ve verilere dayanır. Ahlâkî itiraz ise hayvan hakları temellidir ve hissedebilir canlıların beden bütünlüklerini bozmak, vücutlarına müdahalelerde bulunmak, fiziksel ve psikolojik acı çektirmek, amaç ne olursa olsun ahlâken yanlış eylemler olarak kabul edilir. Deney karşıtlığının tarihsel gelişimi Antik dönemde düşünürlerin hayvanlara karşı davranış şeklimizle ilgili eleştirileriyle başlayarak günümüze kadar sürmüştür ancak farklı dönemlerde farklı mücadele yöntemleri benimsenmiştir. 18. yüzyılda makale, şiir ve hatta tiyatro oyunlarında kendini gösteren anti viviseksiyonizm, 19.yüzyılda The Victoria Street Society for the Protection of Animals (bugünkü Cruelty Free International) ve The Society for the Prevention of Cruelty to Animals (bugünkü RSPCA) gibi örgütlerin kurulmasıyla gelişerek ve 20. yüzyılda daha agresif bir savunuya dönüşerek doğrudan eylemler, laboratuvar baskınları ve küresel çapta kampanyalarla kendini gösterir. Günümüzde ise hayvan deneylerinin tamamen son bularak alternatif yöntemlerin her alanda kullanıma girmesi için çalışan çok sayıda örgüt vardır, PeTA, Cruelty Free International, Animal Aid, NEAVS, AAVS, Animal Free Research bunlardan birkaçıdır. Türkiye'de ise hayvan deneylerine karşıtlık ilkesiyle kurulan ilk ve tek örgüt 2019 yılında tüzel kişilik kazanan Deneye Hayır Derneği'dir

Alternatif bilimsel yöntemler

Canlı hayvan kullanılmadan deneysel ve bilimsel çalışma yapılması için 1970'lerden itibaren alternatif yöntemler geliştirilmeye başlanmış, bu yöntemlerin birçoğu günümüzde rutin uygulamalar haline gelmiştir. Hatta Türkiye'de 2015 yılında yürürlüğe giren ve AB Direktifi ile tüm AB üye devletlerinde de uzun zamandır geçerli olan kozmetik ürün ve bileşenlerinin hayvanlar üzerinde test edilmesiyle ilgili yasağı mümkün kılan da bu yöntemlerden bazılarıdır. Kozmetik ürünler, eskiden olduğu gibi tavşan, fare, kobay gibi hayvanlar yerine alternatif yöntemlerle test edilmekte ve bu test yöntemleri tüm dünyada güvenilir olarak kabul edilmektedir. Alternatif yöntemlerin başlıcaları: radyolojik görüntüleme teknikleri (mri, pet vb.), popülasyon çalışmaları (epidemiyoloji), klinik çalışmalar, in-vitro teknikler, mikro-doz çalışmaları, bilgisayar modellemeleri, ileri matematik, çip organlar, maket manken ve modeller, mikroorganizmalar, 2 ve 3 boyutlu hücre kültürü.

Hayvan deneyleriyle ilgili mevzuat

• Hayvanları Koruma Kanunu 9 Nisan 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Kanunu 19 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Hayvan Deneyleri Etik Kurullarının Çalışma Usul ve Esaslarına Dair Yönetmelik 4 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Deneysel ve Diğer Bilimsel Amaçlar İçin Kullanılan Hayvanların Refah ve Korunmasına Dair Yönetmelik
• Deney Hayvanları Kullanım Sertifikası Eğitim Programına Dair Genelge 25 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.