Yeşim (taş)
 İşlenmemiş yeşim taşı | |
| Genel | |
|---|---|
| Kategori | Mineral |
| Kristal sistemi | Monoklinik |
| Kimyasal Özellikler | |
| Renk | Neredeyse tüm renkler, çoğunlukla yeşil |
| Kristal biçimi | İç içe geçmiş taneli veya ince lifli agrega |
| Dilinim | Hiçbiri |
| Kırık | Parçalanmış |
| Özgül dayanım | Kırılgan |
| Mohs sertliği | 6–7 |
| Saydamlık | Yarı saydam, opak |
| Bağıl yoğunluk | 2,9–3,38 |
| Kırılma indisi | 1.600–1.688 |
| Çift kırılma | 0,020–0,027 |
| Pleokroizma | Yok |
| Dağılma | Yok |
Yeşim, yüzyıllar boyunca mücevherat ve küçük heykel yapımında kullanılmış, en çok yeşil renkte bulunan sert, kıymetli taş. En kıymetlileri zümrüt yeşimi ve Burma yeşimidir.
İki tür yeşimden biri jadeit, sodyum alüminyum silikat (NaAlSi2O6), diğeri ise nefrit, kalsiyum magnezyum demir silikattır (Ca2(Mg, Fe)5Si8O22(OH)2).
Yeşim doğada küçük parçalar halinde bulunur. Jadeit nefritten daha nadirdir ve daha değerlidir. Her ne kadar yeşim binlerce yıldır bilinse ve kullanılsa da, yeşim olarak anılan taşların aslında iki farklı mineral türü olduğu ancak 1863'te keşfedilmiştir. Yeşimin sertliği Mohs sertlik skalasında 6,5 - 7,0 arasında yer almaktadır.
En çok yeşil ve tonları renge sahip olması yanında, mücevher olarak kullanıldığında siyah, gri, kırmızı, mavi renkleri yeşime özel adlar kazandırır. Yeşim, Doğu Asya, Güney Asya ve Güneydoğu Asya sanatında süs amaçlı kullanımıyla iyi bilinir. Meksika ve Guatemala gibi Latin Amerika'da yaygın olarak kullanılır. Mezoamerika'da yeşimin sembolik ve ideolojik ritüellerde kullanımı, Olmekler, Mayalar ve Meksika Vadisi'nin diğer antik medeniyetleri gibi Kolomb öncesi Mezoamerika kültürleri arasındaki nadirliği ve değerinden etkilenmiştir.
Dünya üzerinde en zengin yeşim yatakları Burma, Çin, Yeni Zelanda ve Meksika'da bulunur. Hotan, Yarkent, Türkistan ve Baykal Gölü yakınlarında eskiden beri yeşim elde edilmektedir. Müzelerde yeşimden yapılmış Çin, Buda, Aztek küçük heykel ve sanat eserleri sergilenmektedir.
Yeşim üç ana türe ayrılır: Tip A, Tip B ve Tip C. Tip A yeşim, saflığı ve canlı renkleri nedeniyle değer verilen doğal, işlenmemiş jadeit yeşimi ifade eder.[1] Genellikle canlı yeşil tonları ve yüksek yarı saydamlığı ile karakterize edilen en değerli ve aranan türdür. Tip A yeşim, özellikle önemli kültürel ve manevi öneme sahip olduğu Doğu Asya'da olmak üzere çeşitli kültürlerde saflık, uyum ve koruma sembolizmi nedeniyle saygı görür.
Yeşimin bir sanat ham maddesi olarak kullanılması onun birbirine sıkı kenetlenmiş kristal yapısından ileri gelir. Bu özelliği, yeşime çok ince oyma işçiliği yapılmasına imkân sağlar. Mermerden çok sert olduğu için iklim şartlarına dayanıklıdır.
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]Doğu Asya
[değiştir | kaynağı değiştir]Tarih öncesi ve tarihi Çin
[değiştir | kaynağı değiştir]
Cilalı Taş Devri zamanlarda, Çin'de faydacı ve törensel yeşim eşyaları için bilinen en önemli nefrit yeşim kaynakları, Yangtze Nehri Deltası'ndaki Ningshao bölgesinde (Liangzhu kültürü MÖ 3400-2250) ve Liaoning eyaleti ve İç Moğolistan'ın bir bölgesinde (Hongshan kültürü MÖ 4700-2200) artık tükenmiş olan yataklardı.[2]
Duşan Yeşimi (büyük ölçüde anortit feldispat ve zoisitten oluşan bir kayadır) MÖ 6000'li yıllarda çıkarılıyordu. Anyang'daki Shang Hanedanlığı'nın (MÖ 1600-1050) Yin Harabeleri'nde, Duşan Yeşim süsleri Shang krallarının mezarında ortaya çıkarıldı.
Yeşim, "imparatorluk mücevheri" olarak kabul edilirdi ve iç mekan dekoratif ürünlerinden yeşim cenaze kıyafetlerine kadar birçok faydalı ve törensel nesne yapmak için kullanılırdı. En eski Çin hanedanlarından günümüze kadar, en çok kullanılan yeşim yatakları yalnızca Batı Çin'in Sincan eyaletindeki Hotan'dakiler değil, aynı zamanda Lantian, Şensi gibi Çin'in diğer bölgeleriydi. Orada, beyaz ve yeşilimsi nefrit yeşimi küçük taş ocaklarında ve Kuen-Lun sıradağlarından doğuya doğru Takla-Makan çöl alanına akan nehirlerde çakıl ve kaya olarak bulunur. Nehir yeşimi koleksiyonu Yarkent, Beyaz Yeşim (Yurungkaş) ve Siyah Yeşim (Karakaş) Nehirlerinde yoğunlaşmıştır. İpek Yolu'nun güney ayağında bulunan Hotan Krallığı'ndan, en değerli beyaz yeşimden oluşan yıllık haraç ödemeleri Çin İmparatorluk sarayına yapılırdı ve orada yetenekli zanaatkarlar tarafından sanat objelerine dönüştürülürdü çünkü yeşimin altın veya gümüşten daha yüksek bir statü değeri vardı. Yeşim, Çinli bilginlerin, kaligrafi fırçaları için destekler ve bazı afyon pipolarının ağızlıkları gibi objelerinin işlenmesinde favori bir malzeme oldu çünkü yeşimden nefes almanın, böyle bir pipo kullanan sigara içicilerine uzun ömür bahşedeceğine inanılırdı.[3]
Parlak zümrüt yeşili, lavanta, pembe, turuncu, sarı, kırmızı, siyah, beyaz, neredeyse renksiz ve kahverengi renkleriyle Jadeit, yaklaşık 1800'den sonra Burma'dan Çin'e çok miktarda ithal edildi. Canlı beyazdan yeşile değişen çeşidi, balıkçıl kuşunun tüylerine benzemesi nedeniyle fei cui (翡翠) veya balıkçıl yeşimi olarak tanındı.[4] Bu tanım daha sonra kayanın bulunduğu diğer tüm renkleri kapsayacak şekilde genişleti[5] Hızla nefrit kadar popüler oldu ve Çin Hanedanlığı aristokrasisinin gözdesi oldu; bilim insanları ise nefrite (beyaz yeşim veya Hetian yeşimi) hala güçlü bir bağlılık duyuyor ve bunu asilzadenin sembolü olarak görüyorlardı.
Çin imparatorluğunun sanat tarihinde yeşim taşının, Batı'daki altın ve elmaslarla kıyaslanabilir özel önemi olmuştur.[6] Yeşim, en iyi nesneler ve kült figürleri için ve imparatorluk ailesinin üst düzey üyeleri için mezar eşyaları olarak kullanılırdı.[6] Bu önem ve Çin'deki yükselen orta sınıf nedeniyle, 2010 yılında mermerimsi beyaz kıvamından dolayı "koyun yağı" yeşimi olarak adlandırılan en iyi yeşim, ons başına 3.000 dolara satılabilirdi. Bu ise on yıl öncesine göre on kat artış demekti.[7]
Kültürel ve tarihi önemi
[değiştir | kaynağı değiştir]Yeşim, binlerce yıldır Çin'de bilinir ve kullanılırdı. Daha M.Ö. 3000 civarlarında yeşim Çin'de yu, kraliyet cevheri olarak tanınırdı. En çok insan kafası, hayvan, ağaç, mobilya gibi heykelcikler yapımında kullanılmıştır. ABD yüklü paralar ödeyerek Çin'den satın aldığı yeşim heykelcikleri müzelerinde saklamaktadır. Çin'de kullanılan yeşim genel olarak nefritti. Çinliler 17. yüzyıldan sonra Burma jadeitlerinin bulunmasıyla oymalarda ve diğer araçlarda jadeit kullanmaya başlamışlardır.
Yeşimin Asya kültüründe önemli bir yeri vardır. Asya kültüründe yeşim taşı takmanın iyi şans getireceğine inanılırdı. Ayrıca antik çağlarda yeşim taşının böbrek hastalıklarını iyileştirici gücü olduğuna inanılırdı. Bunun dışında bazı bölgelerde yeşim taşının diş çürüklerine ve ağrılarına iyi geldiğine de inanılmıştır.
Diğer Adlar
[değiştir | kaynağı değiştir]Yeşim olarak anılan iki farklı taşa, jadeit ve nefrite, farklı bölgelerde farklı isimler takılmıştır. Bunlardan bazıları şunlardır:
Jadeit
[değiştir | kaynağı değiştir]Agate verdâtre, Feitsui, Jadeit, Jadeita, Natronjadeit, Yunnan Jade, Yu-stone, Sinkiang jade
Nefrit
[değiştir | kaynağı değiştir]Aotea, Axe-stone, B.C. Jade, Beilstein, Grave Jade, Kidney Stone, Lapis Nephriticus, Nephrit, Nephrita, Nephrite (of Werner), New Zealand Greenstone, New Zealand Jade, Spinach Jade, Talcum Nephriticus, Tomb Jade.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- [1]
- Jade: Chinese Stone of Heaven7 Mayıs 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- İstanbul Kuyumcular Odası - Yeşim taşı / Jade[ölü/kırık bağlantı]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "What is Type "A" Jade?". 3 Mart 2023. 21 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ağustos 2024.
- ^ Liu, Li 2003:3–15
- ^ Martin, Steven. The Art of Opium Antiques. Silkworm Books, Chiang Mai, 2007
- ^ Hansford, S. Howard (1948). "Jade and the kingfisher". Oriental Art. 1 (1). ss. 11-17.
- ^ Kunz, George (Aralık 1888). "The Cabinet • Talks with Experts • VI. Mr. George F. Kunz on art works in jade and other hard stones". The Art Amateur. JSTOR 25628880. 5 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Aralık 2023.
- ^ a b Jade 7 Mayıs 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Gemstone.org
- ^ Jacobs, Andrew (20 Eylül 2010). "Jade From China's West Surpasses Gold in Value". The New York Times. New York. ISSN 0362-4331. 26 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2012.